InfoHub Logo

Osy kúni «Sosıalısik Qazaqstan» men «Kazahstanskaıa pravda» gazetteriniń redaksıalaryna bara qalsańyz, keń tekpeshekpen kóterilgende, oń qol jaqta qabyrǵada qos mramor taqta qaǵýly tur. Mramorǵa qashalǵan altyn jazýlar bar. Osy redaksıalarda kezinde jumys istep, sodan soǵysqa attanyp, erlikpen qaza taýyp, qaıtpaı qalǵandar tizimi.

Men áldeqalaı redaksıaǵa jolym túse qalsa, osy mramor taqtalar aldynda basymdy ıip uzaq turamyn. Neshe túrli oılar keledi. Sonaý surapyl soǵystan osylar qusap qaıtpaı qalýym da múmkin edi-aý. Oq adamdy tańdap tımeıdi. Nebir bozdaqtar ketti. Myna tizimdegilerdiń kóbin bile bermeımin. Biraq men jaqsy biletin bir adam osy tizimniń orta tusynda tur.

Ol — Muhambetqul Islamqulov.

Ol menen on jas úlken edi. Tiri bolsa, bıyl jetpiske shyǵar edi. Tiri bolsa, «Muqa, Muqa» dep jetpiske shyǵýymen quttyqtap, qaýmalap otyrar edik... Iá, «tiri bolsa» degen tilekke jete almaǵandar qanshama...

Qazirgi Shymkent oblysynda Arys deıtin aýdan bar. Sol aýdanda baıaǵy zamanda Qońyrat deıtin rýdan Islamqul deıtin kisi jıyrma bes jyl bolys bolypty.

Sol kisiden Muhambetqul deıtin ul týypty. Muhambetqul SAGÝ-di bitiredi. Ol — qazaqtyń eń birinshi joǵary bilimi bar ıntellıgenti degen sóz.

Muhambetqul — óziniń shyqqan tegi úshin kezinde zardap shekken adam. Sondaı kez bolǵan. Ústem taptyń urpaǵy jańa zamandy tiksine qarsy aldy. Al, biraq solardyń ishinde, Abaı aıtqandaı, «ákeniń uly emes, adamnyń uly» bolǵandary da bar. Olar jańa zamandy ornatýǵa qatysty, Sovetterdiń tileýin tiledi. Muhambetqul sondaı azamat boldy. Aýylda qarapaıym muǵalim qyzmetin atqaryp, bala oqytty. Aýdandyq gazette jumys istedi. Qolynan is keletin, qabileti bar, nıeti adal adam «Sosıalısik Qazaqstanǵa» ádebı qyzmetker bolyp aýysqan.

Ol kezde «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory — Ǵabıt Músirepov. Al, Ǵabıt kisi tanı biledi. «Bolystyń balasy» demesten, Muhambetquldy qyzmetke alǵan. Ol ras.

Muhambetqul uzyn boıly, mańdaıy kere qarys, kózi alaqandaı, qyr muryn, qalyń qasy búrkittiń qanatyndaı sulý jigit edi. Men ony birinshi ret 1936 jyly kórdim.

Uly Otan soǵysy bastaldy. Men aǵa leıtenantpyn. Er azamattar tizilip, áskerı komısarıattyń aldyna jıylǵan.

Men — batalón komandırimin. Kelgenderdi qabyldap júrmin. Batalón quramy ol kezde — 750 adam. Qabyldap, eldi aralap júrgen kezimde aldymnan Muhambetqul shyqty.

— Báýke! El basyna kún týǵanda, qaramaǵyńyzǵa kelip qaldym, — dedi maǵan.

— Sizdi meniń qaramaǵyma bere me, joq basqanyń qaramaǵyna bere me, ony úlkender biledi, — dep burylyp kettim.

Ony meniń qaramaǵyma bergen joq. Úshinshi batalónnyı komandıri, qyryq jasqa kelip qalǵan maıor Nıkolaı Ivanovıch Polákov eken. Muhambetquldy soǵan shtab bastyǵy etip taǵaıyndapty.

Maıdanǵa bardyq. Marqum general Panfılov — dıvızıa komandıri. Sabyrly, aqyldy kisi edi. Panfılov bastaǵan qazaqstandyqtar dıvızıasy Moskva túbinde astanaǵa antalaǵan nemis kúshiniń dál naq ortan beline qarsy turdy. Jaý, ásirese, osy dıvızıa tusyna kúshin kóp tókti. Shepti buzyp ótpek.

1941 jyldyń 23 oktábri kúni nemister bizge surapyl shabýyl jasady. Snarádtar men mınometterin, samoletterin — bárin jumsap, bizdi qatty sastyrdy. Aldymen dushpannan taıaq jegen maıor Polákovtyń batalóny boldy. Onyń shtab bastyǵy — Muhambetqul. Byt-shyt bolǵan batalóndy jınaý ońaı emes... Dushpan qorshap alypty. Bir kezeńde Muhambetqul dáti shydamastan, shabýylǵa qarsy shyǵamyn dep, bir rotaǵa «Za mnoı! Za Rodıný! Za Stalına!» dep aıqaıdy salyp, myqynyndaǵy pıstoletti sýyryp alyp, jaýǵa qarsy shaýypty. Eshkim sońynan ilespepti. Nemister tańdanyp, jalǵyz adam kontratakaǵa shyǵýy tamasha eken dep oılanyp qalsa kerek.

Jalt berip artyna qarasa, eshkim joq.

— Oı, ákeńniń... — dep Muhambetqul jylap jiberipti. Sodan keıin qaıtadan maıor Polákovtyń qasyna kelipti. Polákov bárin kórip otyrǵan kisi.

— Erim-aı, erim-aı, — jylap jiberip, Islamqulovty qushaqtapty. Sol kezde bir qańǵyǵan oq Polákovtyń qaq mańdaıynan tıgen. Maıor Polákov til tartpastan qaıtys bolypty.

Men óz batalónymmen bes ret qorshaýda qaldym. Biraq ta buǵaýdy buzyp, jaý shebin jyrtyp, udaıy qorshaýdan shyqtyq. Bir kezdesýde Muhambetqul maǵan bylaı dedi:

— Áı, Baýyrjan, esińde bar ma? Men saǵan bir kezde óte qatal ekensiń ǵoı dep aıtyp edim, — dedi. — Sen sonda maǵan bylaı jaýap berdiń: «Muqa, meni jumsartyp qaıda jumsamaqsyz? dep. Jyǵyldym. İshimnen sóz tapqanǵa qolqa joq, degen osy eken ǵoı dep oıladym. Seniń qataldyǵyńdy men jaqtyrmaýshy edim. Biraq soǵysta qatal bolý kerek eken. Marqum, maıor Polákov jumsaq kisi edi. Sonyń jumsaqtyǵynyń qorlyǵyn soǵysta kórdik.

26 noıabr kúni meni dıvızıa shtabyna shaqyryp alyp, qolbasshy Rokossovskııge alyp bardy. Ol kisi meni polk komandıri etip taǵaıyndady.

Aǵa leıtenantpyn. Men tańdandym. Buıryqtyń aty — buıryq. Soǵys kezinde oǵan qarsy turýǵa bolmaıdy. Qaıtyp kele jatyp jolda: «Ot pen sýdan birge ótken batalónymdy kimge tapsyramyn» dep oılap kelemin. Kóp tolǵanyp, kóp oılanyp batalónymdy Muhambetqul Islamqulovqa tapsyrýǵa sheshimge keldim.

Birneshe kúnder, birneshe túnder, birneshe aptalap qyrǵyn soǵystyq. Islamqulovtyń batalóny alǵy shepte edi. Jaýapty jerlerde boldy. Bárin aıtpaı, birin aıt degendeıin, «Sokolovo» qystaǵynda dushpan tyqsyryp bizdi qorshaı bastady.

Islamqulovty shaqyryp aldym.

— Muqa! Jaǵdaıdy kórip otyrsyń ǵoı. Men polkti alyp shyǵýym kerek, naq osy jerden. Alyp shyǵý ońaı emes, sol sebepti sizdi tosqaýylǵa tastap ketemin.

— Túsindim, Báýke!

Polkti aman alyp qalý úshin bir batalóndy jaýdyń arandaı aýzyna tyǵyn bolsyn dep tastaı salǵanmen birdeı. Buǵan erdiń erleri ǵana shydas beredi.

Sol soǵysta Islamqulov óz batalónymen jaýmen shaıqasyp, taban tiresip turyp aldy. Men polkti qorshaýdan shyǵaryp, jańa shepke alyp keldim. Eki kúnnen keıin Islamqulov bizdi qýyp jetti.

Jıyrma toǵyzynshy noıabrde Krúkovoǵa keldik. Keskilesken urys tolassyz bir aptaǵa sozyldy, derevnány birese nemister, birese biz alamyz. Sondaǵy bir oqıǵa esimde.

5 dekabrde men jaralandym. Dárigerlerdiń gospıtálǵa bar degenine kónbeı, komandalyq pýnktte jattym, nemister bolsa, taǵy tyqsyryp barady. Moskvaǵa 30-aq shaqyrym jerdemiz.

Bir mezet ekinshi, úshinshi batalóndardyń komandırleri qosarlana telefon soqty.

— Komandır joldas, mende jeti-aq adam qaldy, — deıdi biri.

— Komandır joldas, mende 12-aq adam qaldy, — deıdi ekinshisi.

Telefonshyǵa:

— Dereý birinshi batalón komandıri kishi leıtenant Islamqulovpen jalǵastyr, — dedim. Muhambetqul trýbkany kóterdi.

— Muqa, ekinshi batalónda jeti-aq adam, úshinshi batalónda on eki-aq adam qalypty. Sizde she?

— Mende 120 adam. Eki maıor da qasymda otyr.

— Endeshe trýbkany solarǵa berińiz!

Ekeýiniń tez arada bólimshelerimen Islamqulovtyń qaramaǵyna kóshýin buıyrdym.

— Trýbkany Islamqulovqa berińiz!

— Muqa, komandany qolǵa alasyz. Myna ekeýin urysqa salyńyz.

— Oıbaı-aý! — dedi Muhambetqul. — Bular maıorlar ǵoı, qalaı bolady munyń ózi!

— Jasaqsyz maıor — maıor emes. Olardyń batalóndy túgel joǵaltqanyna senbeımin. Dereý kirisińiz. İstiń anyq-qanyǵyn adamdar jiberip anyqtańyz, al, eki maıordy qatardaǵy jaýyngerler sapyna qosyńyz.

— Qup bolady, Báýke!

Keıin anyqtaldy, ekinshi batalónda 7 adam emes — 170 adam, úshinshi batalónda 12 adam emes — 150 adam bar eken.

Orysta maqal bar: «Ózim batyr retinde, sizdi de batyr dep tanydym» («Kak hrabres, prıznaıý Vas hrabresom»), — deıdi. Sol Krúkovodaǵy soǵysta Muhambetqul Islamqulovty naǵyz erjúrek azamat dep tanyp, qaharmandyǵyna basymdy ıip edim.

Barys jylynyń erejep aıynyń bas kezi. Tús qaıta jertóleden dalaǵa shyǵyp, aýa raıyna kóz salsam, aspandy qoıý qara bult qaptap, irkilmeı batysqa jyljyp bara jatyr eken. Qalyń tuman aıdaladaǵy jalǵyz jolaýshynyń kóńiline qaıǵy salǵandaı, máńgi mylqaý qara orman ishindegi kún kózin kórgende jaınap, oınap, alýan túrli qulpyrǵan kilem túri ashyq alańqaıǵa (polána) bylq etpeı, jym-jyrt, únsiz sulap jatqan shalajansar, solǵyn, tereń qaıǵyly oıǵa shúńgigendeı kórindi.

— Álde, qoldyń barlyǵy qatty uıqyda tús kórip jatqan boldy ma, tyrs etken dybys estilmeıdi ǵoı, — deı bergenimde: — Attar daıar, gvardıa maıory joldas, — dep baıandady adútant.

— Podpolkovnıkti shaqyrǵyn, — dedim.

Egde jasqa kelgen nachalnık shtabym, orta boıly, dembelshe kelgen kisi, myqynyndaǵy bes ataryn qapsyra ustap, bort-bort jelip keldi.

— Mynaý qaıdan kelgen tynyshtyq, Ignat Platonovıch? — degenimde:

— Oı, táıiri-aı, soǵys kezinde qaıdan tynyshtyq bolsyn, eki jerde pyshaqtasyp, iresip jatyrmyz, — dep sabyrly daýsymen, úırenshikti naqtylyqpen baıandaı bastady.

* * *

Buqpalap, taıaı súrine ór jaǵalaı júgirip bara jatyrmyn, oń qolymnan shap ustaı alyp:

– Orǵa túsińiz, gvardıa maıory joldas, aldaǵy jaý baqylaýshysynyń kózine túse kórmeńiz, — dedi aqquba kelgen jas orys jigiti.

— Neǵyp jatyrsyńdar? — dep edim, ol «tys» degendeı ısharat bere jaqyndap:

— Aldyńǵy okopta nemister... Leıtenant olardy ádeıi jiberdi... Qaqpanǵa túsirip alamyz, — deıdi. Bizge esh ýaqytta atýshy bolmańdar, únin shyǵarmastan qurtyńdar, dep jarlyq etti, — dep asyǵyp, sasyp, sybyrlaı baıandady.

— Aıtqanyńa túsinsem, tóbeńdi kórmeıin,— dep tańǵala betine qarap, — sen óziń ne byljyratyp tursyń, jóndep toq eterińdi bir-aq aıtshy, — dedim. Ol taǵy sybyrlap, jasyl kózin úreılendire kúlip: — Qazir, qazir... toq eterin qazir aıtamyn, — dep qolyn bir sermedi de, aldyńǵy or múıisine tyshqan ańdyǵan mysyqtaı jınalyp yrshyp, joq bolyp ketti. Adútant tańǵala qarap aýzyn asha bergende, qarlyqqan daýyspen:

— Aýzyna pılotkany tyqqyn... Únin shyǵara kórmegin... Oıbaı, qatty býyndyrma... Mynaýsyn men barmaǵymdy qattyraq batyryp jiberip býyndyryp óltirip qoıdym ba? — degen sybyrǵa jetip barsaq, or túbinde on nemistiń alqymynan bizdiń on jigit alyp, jyǵyp salyp, ústerine minip, qylqyndyra arpalysyp jatqanyn kórdim.

Álibek pen Dalman eki jaqtaǵy shetinen kógendegi qozylardy aǵytqandaı nemisterdiń qarý-jaraqtaryn alyp, aýyzdaryn tańyp, qoldaryn artyna baılap, tutqynnan bosatyp, or jıegine qarata ıtermelep jiberip jatqanyna ań-tań bolyp turyp qalyppyn. Meni kóre sala leıtenant Álibek baıandaý keıpimen maǵan qaraı tura umtyldy.

— Keıin, keıin aıtarsyń, erim, — dep qolymmen silteı toqtattym.

— Maıor joldas, nemister oń qolymen eshqandaı áreket etpeıdi, ony baıqap tursyz ba, — dedi adútant.

— Iá, — dedim de, betine jalt qarap: — ne dep qyrtyp tursyń, bar, járdemdes mynalarǵa. Baıqaýdy maǵan-aq tapsyr, — dedim.

— Qup bolady, — dep yntalana umtyldy ol.

* * *

— Qoqı atań aýzy, taǵy jıyrma nemis keledi, — dedi baqylaýshy qyrǵyz jigit.

— Nysanańnan túsire kórmegin... Mynalaryn jaıǵastyrýdy aıaqtaýǵa az qaldy, sabyr et, men aıtpastan atpaǵyn, — dedi leıtenant.

Jaýynger basyn ızedi de, qol pýlemetiniń qundaǵyn qapsyra qushaqtap, nysanany kózdeı berdi. Qasyna baryp:

— Qaıda? — dep surap em.

— Oıpańdaǵy butanyń ishinde, qazir bermen shyǵady, — dep moıyn burmaı tura berdi.

Ras eken, birese eńbektep, birese jer baýyrlap kele jatqan jıyrma shaqty nemisterdi men de kórdim.

— Álibek, nemister 150 metrdeı jerde. Myna pýlemechıkke aıtatynyńdy aıtsańshy, — dep artyma qarasam, ol shynymen bosaǵan eken, kúlimsirep bala minez leıtenant:

— Sabyr etińiz, aqsaqal, analar biraz uzasyn, — dep artty kórsetti de, kózi jáýdirep: —aǵataı, sizdiń ketýińizdi suranam, biz atsaq, nemister de atady ǵoı, sizdiń beker qaýipte bolýyńyzdyń qajeti ne? — dedi.

— Júz metr qaldy, adamdaryń qaıda, tez isteıtinińdi iste. Men týraly qamqorlyǵyńdy odan keıin aıtarsyń, — dedim túrimdi sýytyp.

Álibek ekinshi pýlemetti ózi alyp, qyrǵyz jigitine:

— Men oń qanattan, sen sol qanatynan ortasyna deıin «ogon!» — dep komanda berdi.

Eki qol pýlemet birden saq etip dúrildeı ólimdi shashyratty. Dushpan qıraı qulap, shetinen jyǵylyp, sulaı bastady. Sál tynys ala berip, ekeýi birdeı taǵy da atty.

— Durys. Tiri qalǵan bireýi de kórinbeıdi, toqtat, — deı bergenimde, jaý jaǵynan birneshe oq zý-zý etip óte shyqty. Orǵa buǵa qaldyq. Nemis qoıar emes. Bas kótertpeı, oq pen mınanyń astyna alyp, sabalap jatyr bizdi. Okoptyń túbine otyrdyq.

— Qane, nemis tynshyqqansha, temeki tartyp alalyq, jigitter. Múmkin bir mınasy tike túse qoıǵandaı bolsa, papıros bekerge shyǵyn bolar, — dep kúlip jigitterge kúmis qutymdy usyndym. Papırosty ala berip, masadan qorǵanǵandaı qyrǵyz jigiti oń qolymen qulaǵyn qaqty da:

— Emı, atańdy uraıyn, ne bolǵan? — dep qolyndaǵy qanǵa tańǵala qarady. Álibek júgirip kelip qarady da:

— Oı, jigitim-aý! Qulaǵyńdy tesip ketipti ǵoı, — dep qaltasynan jalma-jan shúberek alyp tańa bastady. Temekiniń tútinin burqyrata shyǵaryp otyryp:

— Oqasy joq, leıtenant joldas, nemister meni soǵystan keıin syrǵa taqsyn dep qulaǵymdy tesken shyǵar, — dep sabyrly júzimen ezýin jıdy. Kenet jaýynger aspanǵa qolyn shoshaıtyp:

— Maıor joldas, bizdiń snarád, — dedi.

— Myna shýdyń ishinde ony qaıdan tanı qoıdyń? — degen suraǵyma:

— Bizdiń snarádtyń zýyldaǵany nemisterdikindeı emes, ony men ár ýaqytta ajyrata bilemin, — dedi.

Aıtqanyndaı-aq aldymyzdaǵy nemis bekinisine bizdiń zeńbirekter oq jaýdyryp, gúrsildep, ústin-ústin jarylyp jatqandarynyń daýsy anyq estile bastady. Azdan soń bizdi atyp jatqan pýlemetter men mınometterdiń úni óshti.

* * *

Túnti saǵat on eki. Jertólege Ignat Platonofıch kirip kelip:

— Komandır joldas, leıtenant Álibek Qarjaýbaıuly onshaqty jaýyngerimen sizdiń shaqyrýyńyz boıynsha kelip tur, — dedi.

— Shaqyryńyz, barlyǵy kirsin osynda, — dedim. Olar izetpen, áskerı ádep ustap kirip keldi.

— Sheshinip otyryńyzdar, jigitter. Ignat Platonofıch, siz de otyryńyz, — dedim de, — Nıkolaı on úsh adamǵa as daıarlat, — dep adútantqa buıyrdym. Jas, aqquba orys jigitine: — Sen kim bolasyń? — dedim. Ol ornynan yrshyp turdy.

— Otyryp aıt, asyqpastan, — dedim.

— Men — Ian Karshakov. Soǵystan buryn onjyldyq mekteptiń aqyrǵy bóliminde oqydym, ákem teri zavodynda jumysker bolyp isteıdi, — dedi de, basqa ne aıtaıyn dep, uıala qyzardy.

— Durys. Sen kimsiń? — dedim basy tańýly qyrǵyzǵa.

— Men — efreıtor Oshpanqul Alymov. Soǵystan buryn bastaýysh mektebinde muǵalim bolyp istedim. Pedtehnıkýmdy 1939 jyly bitirdim. Ákem — kolhozshy.

— Durys. Serjant Dalman, kim ekenińdi tolyǵynan aıt, — dep em, Dalman qymsynyp:

— Meni bilesiz ǵoı, nesin qaıtalaıyn, — dedi.

— Jadymda joq, esime túsirgin, — degende adútant ústeldiń ústine tamaq ákelip qoıdy.

— Jaraıdy, keıin aıtarsyń, — dep árqaısysynyń aldyna araq quıylyp bitken soń:

— Men anyq-qanyǵyn bilmeımin. Biraq ta sender búgin ájeptáýir qyzmet atqardyńdar. Ózderiń keıinnen maǵan túsindire jatarsyńdar. Senderdiń amandyqtaryń úshin aldymen jutyńdar myna romkedegini, — dedim.

Tamaqtanyp bolǵan soń, Dalman:

— Ruqsat bolsa, maıor joldas men aıtaıyn, — dedi.

— Aıta qoıǵyn.

— Men, Dalman Moıseı Salamonovıch, ultym — evreı. Soǵystan bir jyl buryn ǵana túrmeden shyqqan resedevıstpin. Maǵan elim senip qolyma jaraq berdi. Men elimniń jaqsy uly emespin. Sóıtse de senimdi aqtaý qıyn eken. Osy soǵysta anamnyń aq sútin aqtap, Otan úshin ne sheıit bolyp ólip, tiri qalsam, adam qataryna aq adal nıetpen qosylýdy arman qylyp, aldyma asqar taýdaı maqsat etip edim. Basqa ne aıtaıyn...

---