As qorytý múshesiniń qurylysy
Sabaqtyń taqyryby: As qorytý múshesiniń qurylysy.
Sabaqtyń maqsaty: As qorytý músheleriniń qurylysyn ajyrata otyryp, as qorytýdyń adam úshin mańyzy zor ekendigin oqýshylar sanasyna qalyptastyrý.
Sabaqtyń mindetteri:
a/ Bilimdilik: Oqý - tárbıe úrdisine jańa tehnologıa ádisterin engize otyryp oqytý men tárbıeleýdiń tıimdiligin arttyryp, oqýshylardyń shyǵarmashylyq deńgeıin kóterý.
á/Damytýshylyq: Oqýshylardyń oılaý, este saqtaý, estý, kórý sezimderin jetildirý, sózdik qorlaryn baıytý. Suraq - jaýap, test jumystary arqyly oqýshylardyń oı - órisin keńeıtý.
b/Tárbıelik: As qorytý músheleriniń mańyzyn túsindirý arqyly oqýshylardyń dúnıetanymyn keńeıtip, eńbek daǵdysyn qalyptastyryp, densaýlyqtaryn qorǵaýǵa, ony qalpynda saqtaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Oısha jasalǵan saıahat
Sabaqtyń tıpi: Aralas
Sabaqtyń ádis - tásilderi: sózdik, suraq - jaýap, ınteraktıvti ádis.
Oqytý formasy: Ujymdyq
Sabaqtyń kórnekiligi: ınteraktıvti taqta, úlestirmeli kesteler, túrli tapsyrmalar.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý 2 mın
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý 12 mın
İİİ. Aktýaldaý 2 mın
İÚ. Jańa sabaq túsindirý 20 mın
Ú. Damytýshylyǵy 4 mın
Úİ. Bekitý 3 mın
Úİİ. Qorytyndylaý 2 mın
Úı tapsyrmasy
Baǵalaý
Sabaqtyń barysy
İ. Uıymdastyrý
- Salamatsyzdar ma?
- Búgin synypta kezekshi kim? Joq oqýshylardy belgilep alyp, jınaqtalyp synypty sabaqqa daıyndaımyn. Búgingi sabaǵymyz «Saıahat» sabaǵy retinde ótedi. Búgin biz sıqyrly orman álemine saıahat jasaımyz. Bizdiń maqsatymyz, «sıqyrly baǵalardy» tabý. Mine sondyqtan alda kóptegen syndar kútip tur. Bul álemdi saıahattamastan buryn, osy álemge jetý úshin Densaýlyq poezyna, «As qorytý músheleriniń qurylysy» vagonyna bılet alýlaryńyz suralady.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
Oqýshylar sizderge bılet ońaı berilmeıdi. Úıge berilgen «As qorytý mańyzy» taqyryby boıynsha osy suraqtarǵa jaýap berý arqyly bıletti alasyzdar. Minekeı, sonda saıahat jasaý úshin de kóp eńbektenýimiz kerek solaı ma oqýshylar? Qane oqýshylar, onda suraqtarymyzǵa kósheıik. Áli aldymyzda túrli sıqyrly álemder jáne osy sıqyrly álemdi tamashalaý úshin túrli tapsyrmalardy oryndaýymyz qajet.
Tapsyrma 1. Bılet:
1. Qorektik zattarǵa ne jatady? (nárýyzdar, kómirsýlar, maılar, mıneraldy tuzdar, sý men vıtamınder)
2. Tamaq ónimderiniń edáýir qarapaıym, organızmge sińiriletin zattarǵa usaqtalý jáne ydyraý prosesi qalaı atalady? (as qorytý)
3. Nárýyz tekti asqorytý jolynda zattardy ydyratyp, hımıalyq reaksıalardy tezdetedi, sonymen qatar eritindi túrinde qanǵa, lımfaǵa ótip, organızmge sińedi. Bul qandaı zattar? Fermentter
4. Adam organızminde ortasha eseppen alǵanda qansha paıyz nárýyz bolýy tıis?
15 - 20% nárýyz
5. Adam organızminde ortasha eseppen alǵanda qansha paıyz kómirsý bolýy tıis? 0, 6% kómirsý
6. Adam organızminde ortasha eseppen alǵanda qansha paıyz maılar bolýy tıis? 19% maılar?
7. Adam organızminde ortasha eseppen alǵanda qansha paıyz mıneraldy tuzdar bolýy tıis? 5, 8% mıneraldy tuzdar
8. Adam organızminde ortasha eseppen alǵanda qansha paıyz sý bolýy tıis? 60 - 65% sý
9. Nárýyz qandaı taǵamdardyń quramynda kezdesedi? (et, balyq, jumyrtqa, súzbe, burshaq)
10. Organızmdegi negizgi energıa kózi, bular ósimdiktekti ónimderde kóp mólsherde krahmal kúıinde bolady, eger organızmde artyq mólsherde bolsa glıkogen túrinde qorǵa jınalyp, al bir bóligi maıǵa aınalady, bul zattyń ataýy? (kómirsý)
11. Maılardyń táýliktik mólsheri? 80 - 90 gram
12. Vıtamınder jetkiliksiz bolsa, adamda qandaı aýrý paıda bolady? (avıtamınoz)
13. Mıneraldy tuzdardyń qyzymeti (súıek pen tis quramyna kiredi, zat almasýǵa qatysady, tirshilik úshin mańyzy zor)
14. Táýligine adamǵa qansha lıtr sý qajet? (1, 5 - 2, 5 lıtr)
15. Avıtamınoz qandaı aýrý? Vıtamınder jetkiliksiz bolǵan jaǵdaıdaǵy.
16. Nárýyzǵa táýliktik qajettilik qansha g quraıdy? 100
17. Keıbir maılar quramynda qandaı vıtamınder kezdesedi? A, D, E, K
18. Nárýyzdar qysqasha toqtal
19. Maılar qysqasha toqtal
20. Fermentter qysqasha toqtal
21. Vıtamınder qysqasha toqtal
22. Kómirsýlar qysqasha toqtal
23. Mıneraldy tuzdar qysqasha toqtal
24. Sý adam organızminde dene massasynyń shamamen, qansha % - yn quraıdy? 60 - 65
25. Qurylys materıaly retinde jasýsha membranasynyń quramyna kiredi, biraq negizinen, energıa kózi retinde paıdalanylady? Qandaı zat? Maılar
26. Kúrdeli organıkalyq qosylystarǵa jatady? nárýyzdar, kómirsýlar men maılar
27. Tamaq............... adam rasıonynyń (belgili bir merzimdik, táýliktik azyq) quramyna kiretin ósimdiktekti jáne janýartekti ónim.
28. Janýartekti taǵamdar:...................... et, sút jáne sút ónimderi, jumyrtqa, balyq, t. b. jatady.
29. Ósimdiktekti tamaq ónimderi: nan, unnan jasalatyn taǵamdar, jemis, kókónis, jıdekter.
30. Et, balyq, jumyrtqa, súzbe, burshaq quramynda kezdesedi? Nárýyz.
Tapsyrma 2
Aldymyzda «Sıqyrly jartas» kútip tur eken. «Sıqyrly jartas» qandaı tapsyrma bermek? Sheship kóreıik.
«Sıqyrly jartas» astynda organızmge qajetti, keneýli zattary bar ár túrli taǵam sýretteri beriledi, mine solardy ajyratyp jazý.
İİİ. Aktýaldaý
Ótken taqyryppen jańa sabaqty baılanystyrý úshin suraqtar arqyly jańa sabaqqa kóshtim, ıaǵnı oqýshylarǵa aıaldamamyzdyń kelesi bólimi retinde jańa sabaqty aldym.
İÚ. Jańa sabaq
Ac qorytý músheleriniń júıesi as qorytý jolynan jáne as qorytý bezderinen turady. Aýyz qýysy, jutqynshaq, óńesh, qaryn, ultabar as qorytý joly bolyp tabylady.
Aýyz qýysynyń qurylysy jáne astyń qorytylýy
Aýyz qýysynyń tómengi jaǵynan bulshyq etpen, aldyńǵy jaǵy tispen, ıekpen kómkerilip, urt quraıdy, ústińgi jaǵy qatty jáne Jumsaq tańdaımen qaptalǵan. Jumsaq tańdaıdyń artqy bólimi tompaıyp, kishkene tilshikke (bóbeshik) aınalady. Jumsaq tańdaı aýyzdyń artynda jáne eki jaǵynda qaltarystarǵa aınalady. Tańdaı doǵasy, olardyń arasynda kómeı bezderi bar. Bul bezderdiń qatparynda tamaqpen birge aýyzǵa túsken mıkrobtar zalalsyzdanady. Ol kóldeneń jolaqty bulshyq etten turady. Onyń ústi silemeıli qabyqshamen qaptalady. Qabyqshanyń ústinde dám sezý kletkalary bar. Tildiń ushyndaǵy kletkalar, eki jaǵyndaǵy kletkalar jáne túbindegi kletkalar qandaı dámderdi sezetinin esterińe túsirińder.
Aýyz qýysynyń qyzmeti: qorekti mehanıkalyq usaqtaý; qorek jentegi paıda bolýy; kómirsýlardyń ydyraýy; qorektiń, sapasy men temperatýrasyn anyqtaý.
Jutyný. Ac jentegi aýyzdan jutqynshaqqa, odan tik ornalasqan jińishke tútikshe óńeshke jetedi. Jutynǵan kezde kómeıdi kire beris bóbeshik jaýyp qalady. Óńeshtiń búıiri tolqyndy jıyryla otyryp, asty qarynǵa jyljytady. Óńeshtiń kilegeıli qabyqshasy jasap shyǵaratyn kilegeıli zat astyń jyljýyn jeńildetedi.
Óńesh - ishektiń aldyńǵy bóligi, uzyndyǵy 5 sm. Ol 3 bólimnen turady: muryn nemese keńsirik, aýyz kýysy jáne jutqynshaq. Buǵan as qorytý joly, jutqynshaq jáne estý (evstahıev) tútikshesi ortańǵy qulaq jarǵaqshasyna jeke ashylady. Óńeshtiń, aýyz jaǵy esineý arqyly aýyz qýysyna ashylady. Jutqynshaq bóliginen jutqynshaqqa jáne as qorytý jolynda as qorytý men tynys alý joldary aıqasady. Silekeıli qabyqshada lımfoıdtyq ulpalardyń jıyntyǵy bolady.
Ac qorytý joly. Uzyndyǵy 25 sm, bulshyq ettik tútikshe óńesh pen qaryndy (asqazan) jalǵastyrady. Saqınaly bulshyq etterdiń tolqyndy jıyrylýynan as jentegi jyljıdy. Ac qorytý jolynyń joǵarǵy qabyrǵasy kóldeneń jolaqty bulshyq etten, al ortańǵy jáne tómengi jaǵy tegis bulshyq etten turady.
Qarynnyń qurylysy jáne astyń qorytylýy
Qaryn - kólemi 2 - 3 metr bolatyn qap tárizdi ulǵaıǵan as qorytý múshesi. Qarynnyń (asqazan) pishini men mólsheri turaqty emes, eń birinshi adam konstıtýsıasyna baılanysty bolady. Qarynnyń qabyrǵasy úsh qabattan (silemeıli, bulshyqetti jáne serozdyq qabyqshadan) turady. İshki qabatta (silekeıli) qaryn sóli bóletin kóp mólsherdegi bezder bar. Adam kúnine 1, 5 - 2l qaryn sólin bóledi. Qarynda as 3 - 10 saǵat aralyǵynda qaryn sóliniń áserinen qorytylady. Onda eń aldymen belok qorytylyp, ydyraýǵa túsedi. Qaryn sólinde belokty isindirip, ony qorytatyn fermentti belsendiretin tuz qyshqyly bar. Belokty ydyratatyn pepsın fermenti úshin qyshqyldan basqa qaryndaǵy qyzý 38 - 39°S - qa teń bolýy qajet. Sondyqtan tamaqtaný gıgıenasyn saqtamasa, astyń qorytylýy ózgerip, qarynda qyjyldaý seziledi. Qarynda as qorytýdyń ózgerýi óne boıy ystyq nemese óte salqyn jáne kurǵaq taǵamdardy jıi ishýden bolady. Qaryn sóli bólinýiniń rettelýi júıke júıesi jáne gýmoraldy jolmen iske asady.
Ash ishektiń qurylysy jáne astyń qorytylýy. Qoımaljyń as botqasy qarynnan oqtyn - oqtyn as qorytý jolynyń kelesi bóligi - ishekke ótedi. Qorektik zattar ash ishekte odan ári edáýir jaı zattarǵa ydyrap, qan men lımfaǵa sińedi.
Ash ishektiń astary kedir - budyrly búrtiktermen qaptalǵan. Búrtikterdiń astynda qyltamyrlar men lımfa ornalasady. Búrtikterdiń ash ishektegi asty sińirip (soryp) alatyn kólemi 4 - 5 m2 - den 400 - 500 m2 - ge deıin bolady. Ash ishektiń uzyndyǵy 3 - 3, 5 m. Onyń bastapqy bólimi - ultabar ushy. Ultabar ushynyń ortasha uzyndyǵy 12 elige teń. Ultabar ushyna baýyr men uıqy beziniń shyǵarý ózekteri ashylady. Uıqy bezi sóliniń fermentteri siltili ortada ǵana áser etedi jáne onyń qyzmetin ót kúsheıtip otyrady. Ac qorytý sóli fermentteriniń áserinen belok, maı, kómirsýlar ultabar ushynda ydyraıdy.
Uıqy bezi - ishki jáne syrtqy bezderdiń eń irisi. Bul bas, dene jáne quıryq bólimderden turady. Basy ultabarmen janasady. Bez eki tıpti kletkalardan turady: bireýi gormondardy (ınsýlın, glúkagon), basqalary ishekke uıqy sólin bóledi. Onyń quramyna mańyzdy as qorytý fermentteri, onyń ishinde trıpsın, lıpaza, amılaza jáne t. b. trıpsın beloktar men peptıdterdi amınqyshqyldarǵa deıin ydyratady, lıpaza maılardy glıserınge jáne maı qyshqylyna, al amılaza qalǵan polısaharıdterdi glúkozaǵa deıin ydyratady.
Uıqy beziniń júıkelik jáne gýmoraldyq rettelý qyzmetiniń mehanızmi bar.
Toq ishektin qurylysy jáne astyn qorytylýy. Qorytylmaı qalǵan as qaldyqtary toq ishekten 12 saǵatta júrip ótedi. Osy ýaqytta ondaǵy sýdyń kóbi qanǵa sińedi. Toq ishektiń kilegeıli qabyqshasynda búr bolmaıdy. Onyń bezderi quramynda fermentteri az, al kilegeıli zaty kóp sól túzedi, osyndaı kilegeıli zat arqasynda qorytylmaǵan as qaldyqtary ilgeri jyljyp, organızmnen ońaı shyǵarylady. Toq ishekte bakterıalar kóp bolady. Olar astyń qorytylýyna járdemdesedi, bakterıalardyń qatysýymen keıbir vıtamınder túziledi. Bir mezgilde K vıtamıni jáne V toby sıntezi iske asady. Tik ishektiń defekasıasy - kúrdeli reflektorlyq akt, ıaǵnı bul kezde dıafragma (kóket) men qaryn bulshyq etiniń qabyrǵasy jıyrylady. Bul reflekstiń ortalyǵy julynnyń quıymshaq bóliminde ornalasyp, onyń áreketin bas mıy retteıdi.
Ú. Damytýshylyǵy
Sizderge búgingi málimet túsinikti bolsa, saıahatymyzdy bastaıyq! Alǵashqy aıaldamamyz «Sıqyrly ózen»eken. Oo, sıqyrly ózendesıqyrly balyqtar júzip júr eken. Tegin júzbese kerek, bizge kelesi aıaldamaǵa baǵyt - baǵdar beretin osy balyqtar bolsa kerek. Jolaýshylar, kelesi sıqyrly sıqyrly álemge jetý úshin sıqyrly balyqtarymyzdyń tapsyrmalaryn oryndaýymyzǵa týra keledi. Balyqtar astynda jasyryn turǵan túrli tapsyrmalarǵa jaýap berý.
Tapsyrma 3
Birinshi balyq: Eń úlken asqorytý bezi - baýyr. Jaýap durys pa qalaı oılaısyz? Árıne durys.
Ekinshi balyq: Jumbaqtyń sheshimin tap?
Dáý úńgirdiń qaqpasy jabylyp, ashylyp turady,
Joq bolsa da topsasy (Aýyz)
Úshinshi balyq: As qorytý múshesiniń qandaı da bolmasyn bólikterine maqal - mátel tap!
Jaýap: Apyl - ǵupyl ishken as, Asqazanǵa túsken as.
«Aýrý aýyzdan kiredi»
Tórtinshi balyq: Uıqy beziniń qyzmeti?
Jaýap: As qorytý, ishki sekresıalyq qyzmetti atqarady.
Jolaýshylar, balyqtar sizderge kelesi álemge baratyn joldy kórsetedi, qane bárimiz kelesi álemimizge saıahat jasaıyq! Aldymyzda ne kútip tur eken?
Tapsyrma 4
Mine aıaldamalardan jolymyz bolyp esh kedergisiz ótip jatyrmyz. Qyzyqty sıqyrly álem aıasynda júrgendeımiz! Alda qandaı qyzyqty oqıǵalar bolady eken? Taǵy qandaı sıqyrly álemge tap bolamyz eken? Mine osyǵan kóz jetkizeıik!
«Sıqyrly qustar» álemine keldik! Osy sátte qustardyń shıqyldaǵan dybysy estiledi. Bizdiń sıqyrly qustarymyz qandaı tapsyrma daıyndap qoıdy eken? Sheship kórsek qalaı?
Termın sózder jasyrady, jaýabyn aıtý.
Silemeıli epıtelıı, dáneker ulpasy, aýyz, óńesh, asqazan, ultabar, uıqybez, baýyr.
Erekshe qustyń tapsyrmasy: mylqaý sýret.
Úİ. Bekitý
1. As qorytý múshesiniń bul bóliminde nájis qalyptasady: toq ishekte
2. Onda sý qaıtadan denege sińiriledi jáne keıbir vıtamınder sıntezdeledi: toq ishekte
3. As qorytý jolynyń keńeıgen múshesi: asqazan
4......... silekeı bezderiniń ózegi ashylady: aýyz qýysynda
5. Toq ishektiń ash ishekten bastalǵan jeri: soqyr ishek
6. Adamda as qorytý jolynyń uzyndyǵy: 8 - 10 metr
7. Til bóligin ata? Túbiri, dene, ushy
8. Adamdaǵy jutqynshaq uzyndyǵy: 11 - 13sm
Úİİ. Qorytyndylaý
Minekeı, jolaýshylar! Búgingi saıahatymyz sizderge unady ma? Maqsattaryńyzǵa jettińizder me? Jalpy osy saıahatymyzda kórgen bilgenimiz kóp boldy, mine endi bizdiń sıqyrly baǵalarǵa jettik.
Úİİİ. Úı tapsyrmasy
As qorytý músheleriniń qurylysy, kitap sońyndaǵy kesteni toltyrý.
İH. Baǵalaý
Oqýshylar úı tapsyrmasy boıynsha, jańa sabaq barysynda oryndalǵan tapsyrmalardy oryndaýy boıynsha baǵalanady.
Sabaqtyń maqsaty: As qorytý músheleriniń qurylysyn ajyrata otyryp, as qorytýdyń adam úshin mańyzy zor ekendigin oqýshylar sanasyna qalyptastyrý.
Sabaqtyń mindetteri:
a/ Bilimdilik: Oqý - tárbıe úrdisine jańa tehnologıa ádisterin engize otyryp oqytý men tárbıeleýdiń tıimdiligin arttyryp, oqýshylardyń shyǵarmashylyq deńgeıin kóterý.
á/Damytýshylyq: Oqýshylardyń oılaý, este saqtaý, estý, kórý sezimderin jetildirý, sózdik qorlaryn baıytý. Suraq - jaýap, test jumystary arqyly oqýshylardyń oı - órisin keńeıtý.
b/Tárbıelik: As qorytý músheleriniń mańyzyn túsindirý arqyly oqýshylardyń dúnıetanymyn keńeıtip, eńbek daǵdysyn qalyptastyryp, densaýlyqtaryn qorǵaýǵa, ony qalpynda saqtaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Oısha jasalǵan saıahat
Sabaqtyń tıpi: Aralas
Sabaqtyń ádis - tásilderi: sózdik, suraq - jaýap, ınteraktıvti ádis.
Oqytý formasy: Ujymdyq
Sabaqtyń kórnekiligi: ınteraktıvti taqta, úlestirmeli kesteler, túrli tapsyrmalar.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý 2 mın
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý 12 mın
İİİ. Aktýaldaý 2 mın
İÚ. Jańa sabaq túsindirý 20 mın
Ú. Damytýshylyǵy 4 mın
Úİ. Bekitý 3 mın
Úİİ. Qorytyndylaý 2 mın
Úı tapsyrmasy
Baǵalaý
Sabaqtyń barysy
İ. Uıymdastyrý
- Salamatsyzdar ma?
- Búgin synypta kezekshi kim? Joq oqýshylardy belgilep alyp, jınaqtalyp synypty sabaqqa daıyndaımyn. Búgingi sabaǵymyz «Saıahat» sabaǵy retinde ótedi. Búgin biz sıqyrly orman álemine saıahat jasaımyz. Bizdiń maqsatymyz, «sıqyrly baǵalardy» tabý. Mine sondyqtan alda kóptegen syndar kútip tur. Bul álemdi saıahattamastan buryn, osy álemge jetý úshin Densaýlyq poezyna, «As qorytý músheleriniń qurylysy» vagonyna bılet alýlaryńyz suralady.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
Oqýshylar sizderge bılet ońaı berilmeıdi. Úıge berilgen «As qorytý mańyzy» taqyryby boıynsha osy suraqtarǵa jaýap berý arqyly bıletti alasyzdar. Minekeı, sonda saıahat jasaý úshin de kóp eńbektenýimiz kerek solaı ma oqýshylar? Qane oqýshylar, onda suraqtarymyzǵa kósheıik. Áli aldymyzda túrli sıqyrly álemder jáne osy sıqyrly álemdi tamashalaý úshin túrli tapsyrmalardy oryndaýymyz qajet.
Tapsyrma 1. Bılet:
1. Qorektik zattarǵa ne jatady? (nárýyzdar, kómirsýlar, maılar, mıneraldy tuzdar, sý men vıtamınder)
2. Tamaq ónimderiniń edáýir qarapaıym, organızmge sińiriletin zattarǵa usaqtalý jáne ydyraý prosesi qalaı atalady? (as qorytý)
3. Nárýyz tekti asqorytý jolynda zattardy ydyratyp, hımıalyq reaksıalardy tezdetedi, sonymen qatar eritindi túrinde qanǵa, lımfaǵa ótip, organızmge sińedi. Bul qandaı zattar? Fermentter
4. Adam organızminde ortasha eseppen alǵanda qansha paıyz nárýyz bolýy tıis?
15 - 20% nárýyz
5. Adam organızminde ortasha eseppen alǵanda qansha paıyz kómirsý bolýy tıis? 0, 6% kómirsý
6. Adam organızminde ortasha eseppen alǵanda qansha paıyz maılar bolýy tıis? 19% maılar?
7. Adam organızminde ortasha eseppen alǵanda qansha paıyz mıneraldy tuzdar bolýy tıis? 5, 8% mıneraldy tuzdar
8. Adam organızminde ortasha eseppen alǵanda qansha paıyz sý bolýy tıis? 60 - 65% sý
9. Nárýyz qandaı taǵamdardyń quramynda kezdesedi? (et, balyq, jumyrtqa, súzbe, burshaq)
10. Organızmdegi negizgi energıa kózi, bular ósimdiktekti ónimderde kóp mólsherde krahmal kúıinde bolady, eger organızmde artyq mólsherde bolsa glıkogen túrinde qorǵa jınalyp, al bir bóligi maıǵa aınalady, bul zattyń ataýy? (kómirsý)
11. Maılardyń táýliktik mólsheri? 80 - 90 gram
12. Vıtamınder jetkiliksiz bolsa, adamda qandaı aýrý paıda bolady? (avıtamınoz)
13. Mıneraldy tuzdardyń qyzymeti (súıek pen tis quramyna kiredi, zat almasýǵa qatysady, tirshilik úshin mańyzy zor)
14. Táýligine adamǵa qansha lıtr sý qajet? (1, 5 - 2, 5 lıtr)
15. Avıtamınoz qandaı aýrý? Vıtamınder jetkiliksiz bolǵan jaǵdaıdaǵy.
16. Nárýyzǵa táýliktik qajettilik qansha g quraıdy? 100
17. Keıbir maılar quramynda qandaı vıtamınder kezdesedi? A, D, E, K
18. Nárýyzdar qysqasha toqtal
19. Maılar qysqasha toqtal
20. Fermentter qysqasha toqtal
21. Vıtamınder qysqasha toqtal
22. Kómirsýlar qysqasha toqtal
23. Mıneraldy tuzdar qysqasha toqtal
24. Sý adam organızminde dene massasynyń shamamen, qansha % - yn quraıdy? 60 - 65
25. Qurylys materıaly retinde jasýsha membranasynyń quramyna kiredi, biraq negizinen, energıa kózi retinde paıdalanylady? Qandaı zat? Maılar
26. Kúrdeli organıkalyq qosylystarǵa jatady? nárýyzdar, kómirsýlar men maılar
27. Tamaq............... adam rasıonynyń (belgili bir merzimdik, táýliktik azyq) quramyna kiretin ósimdiktekti jáne janýartekti ónim.
28. Janýartekti taǵamdar:...................... et, sút jáne sút ónimderi, jumyrtqa, balyq, t. b. jatady.
29. Ósimdiktekti tamaq ónimderi: nan, unnan jasalatyn taǵamdar, jemis, kókónis, jıdekter.
30. Et, balyq, jumyrtqa, súzbe, burshaq quramynda kezdesedi? Nárýyz.
Tapsyrma 2
Aldymyzda «Sıqyrly jartas» kútip tur eken. «Sıqyrly jartas» qandaı tapsyrma bermek? Sheship kóreıik.
«Sıqyrly jartas» astynda organızmge qajetti, keneýli zattary bar ár túrli taǵam sýretteri beriledi, mine solardy ajyratyp jazý.
İİİ. Aktýaldaý
Ótken taqyryppen jańa sabaqty baılanystyrý úshin suraqtar arqyly jańa sabaqqa kóshtim, ıaǵnı oqýshylarǵa aıaldamamyzdyń kelesi bólimi retinde jańa sabaqty aldym.
İÚ. Jańa sabaq
Ac qorytý músheleriniń júıesi as qorytý jolynan jáne as qorytý bezderinen turady. Aýyz qýysy, jutqynshaq, óńesh, qaryn, ultabar as qorytý joly bolyp tabylady.
Aýyz qýysynyń qurylysy jáne astyń qorytylýy
Aýyz qýysynyń tómengi jaǵynan bulshyq etpen, aldyńǵy jaǵy tispen, ıekpen kómkerilip, urt quraıdy, ústińgi jaǵy qatty jáne Jumsaq tańdaımen qaptalǵan. Jumsaq tańdaıdyń artqy bólimi tompaıyp, kishkene tilshikke (bóbeshik) aınalady. Jumsaq tańdaı aýyzdyń artynda jáne eki jaǵynda qaltarystarǵa aınalady. Tańdaı doǵasy, olardyń arasynda kómeı bezderi bar. Bul bezderdiń qatparynda tamaqpen birge aýyzǵa túsken mıkrobtar zalalsyzdanady. Ol kóldeneń jolaqty bulshyq etten turady. Onyń ústi silemeıli qabyqshamen qaptalady. Qabyqshanyń ústinde dám sezý kletkalary bar. Tildiń ushyndaǵy kletkalar, eki jaǵyndaǵy kletkalar jáne túbindegi kletkalar qandaı dámderdi sezetinin esterińe túsirińder.
Aýyz qýysynyń qyzmeti: qorekti mehanıkalyq usaqtaý; qorek jentegi paıda bolýy; kómirsýlardyń ydyraýy; qorektiń, sapasy men temperatýrasyn anyqtaý.
Jutyný. Ac jentegi aýyzdan jutqynshaqqa, odan tik ornalasqan jińishke tútikshe óńeshke jetedi. Jutynǵan kezde kómeıdi kire beris bóbeshik jaýyp qalady. Óńeshtiń búıiri tolqyndy jıyryla otyryp, asty qarynǵa jyljytady. Óńeshtiń kilegeıli qabyqshasy jasap shyǵaratyn kilegeıli zat astyń jyljýyn jeńildetedi.
Óńesh - ishektiń aldyńǵy bóligi, uzyndyǵy 5 sm. Ol 3 bólimnen turady: muryn nemese keńsirik, aýyz kýysy jáne jutqynshaq. Buǵan as qorytý joly, jutqynshaq jáne estý (evstahıev) tútikshesi ortańǵy qulaq jarǵaqshasyna jeke ashylady. Óńeshtiń, aýyz jaǵy esineý arqyly aýyz qýysyna ashylady. Jutqynshaq bóliginen jutqynshaqqa jáne as qorytý jolynda as qorytý men tynys alý joldary aıqasady. Silekeıli qabyqshada lımfoıdtyq ulpalardyń jıyntyǵy bolady.
Ac qorytý joly. Uzyndyǵy 25 sm, bulshyq ettik tútikshe óńesh pen qaryndy (asqazan) jalǵastyrady. Saqınaly bulshyq etterdiń tolqyndy jıyrylýynan as jentegi jyljıdy. Ac qorytý jolynyń joǵarǵy qabyrǵasy kóldeneń jolaqty bulshyq etten, al ortańǵy jáne tómengi jaǵy tegis bulshyq etten turady.
Qarynnyń qurylysy jáne astyń qorytylýy
Qaryn - kólemi 2 - 3 metr bolatyn qap tárizdi ulǵaıǵan as qorytý múshesi. Qarynnyń (asqazan) pishini men mólsheri turaqty emes, eń birinshi adam konstıtýsıasyna baılanysty bolady. Qarynnyń qabyrǵasy úsh qabattan (silemeıli, bulshyqetti jáne serozdyq qabyqshadan) turady. İshki qabatta (silekeıli) qaryn sóli bóletin kóp mólsherdegi bezder bar. Adam kúnine 1, 5 - 2l qaryn sólin bóledi. Qarynda as 3 - 10 saǵat aralyǵynda qaryn sóliniń áserinen qorytylady. Onda eń aldymen belok qorytylyp, ydyraýǵa túsedi. Qaryn sólinde belokty isindirip, ony qorytatyn fermentti belsendiretin tuz qyshqyly bar. Belokty ydyratatyn pepsın fermenti úshin qyshqyldan basqa qaryndaǵy qyzý 38 - 39°S - qa teń bolýy qajet. Sondyqtan tamaqtaný gıgıenasyn saqtamasa, astyń qorytylýy ózgerip, qarynda qyjyldaý seziledi. Qarynda as qorytýdyń ózgerýi óne boıy ystyq nemese óte salqyn jáne kurǵaq taǵamdardy jıi ishýden bolady. Qaryn sóli bólinýiniń rettelýi júıke júıesi jáne gýmoraldy jolmen iske asady.
Ash ishektiń qurylysy jáne astyń qorytylýy. Qoımaljyń as botqasy qarynnan oqtyn - oqtyn as qorytý jolynyń kelesi bóligi - ishekke ótedi. Qorektik zattar ash ishekte odan ári edáýir jaı zattarǵa ydyrap, qan men lımfaǵa sińedi.
Ash ishektiń astary kedir - budyrly búrtiktermen qaptalǵan. Búrtikterdiń astynda qyltamyrlar men lımfa ornalasady. Búrtikterdiń ash ishektegi asty sińirip (soryp) alatyn kólemi 4 - 5 m2 - den 400 - 500 m2 - ge deıin bolady. Ash ishektiń uzyndyǵy 3 - 3, 5 m. Onyń bastapqy bólimi - ultabar ushy. Ultabar ushynyń ortasha uzyndyǵy 12 elige teń. Ultabar ushyna baýyr men uıqy beziniń shyǵarý ózekteri ashylady. Uıqy bezi sóliniń fermentteri siltili ortada ǵana áser etedi jáne onyń qyzmetin ót kúsheıtip otyrady. Ac qorytý sóli fermentteriniń áserinen belok, maı, kómirsýlar ultabar ushynda ydyraıdy.
Uıqy bezi - ishki jáne syrtqy bezderdiń eń irisi. Bul bas, dene jáne quıryq bólimderden turady. Basy ultabarmen janasady. Bez eki tıpti kletkalardan turady: bireýi gormondardy (ınsýlın, glúkagon), basqalary ishekke uıqy sólin bóledi. Onyń quramyna mańyzdy as qorytý fermentteri, onyń ishinde trıpsın, lıpaza, amılaza jáne t. b. trıpsın beloktar men peptıdterdi amınqyshqyldarǵa deıin ydyratady, lıpaza maılardy glıserınge jáne maı qyshqylyna, al amılaza qalǵan polısaharıdterdi glúkozaǵa deıin ydyratady.
Uıqy beziniń júıkelik jáne gýmoraldyq rettelý qyzmetiniń mehanızmi bar.
Toq ishektin qurylysy jáne astyn qorytylýy. Qorytylmaı qalǵan as qaldyqtary toq ishekten 12 saǵatta júrip ótedi. Osy ýaqytta ondaǵy sýdyń kóbi qanǵa sińedi. Toq ishektiń kilegeıli qabyqshasynda búr bolmaıdy. Onyń bezderi quramynda fermentteri az, al kilegeıli zaty kóp sól túzedi, osyndaı kilegeıli zat arqasynda qorytylmaǵan as qaldyqtary ilgeri jyljyp, organızmnen ońaı shyǵarylady. Toq ishekte bakterıalar kóp bolady. Olar astyń qorytylýyna járdemdesedi, bakterıalardyń qatysýymen keıbir vıtamınder túziledi. Bir mezgilde K vıtamıni jáne V toby sıntezi iske asady. Tik ishektiń defekasıasy - kúrdeli reflektorlyq akt, ıaǵnı bul kezde dıafragma (kóket) men qaryn bulshyq etiniń qabyrǵasy jıyrylady. Bul reflekstiń ortalyǵy julynnyń quıymshaq bóliminde ornalasyp, onyń áreketin bas mıy retteıdi.
Ú. Damytýshylyǵy
Sizderge búgingi málimet túsinikti bolsa, saıahatymyzdy bastaıyq! Alǵashqy aıaldamamyz «Sıqyrly ózen»eken. Oo, sıqyrly ózendesıqyrly balyqtar júzip júr eken. Tegin júzbese kerek, bizge kelesi aıaldamaǵa baǵyt - baǵdar beretin osy balyqtar bolsa kerek. Jolaýshylar, kelesi sıqyrly sıqyrly álemge jetý úshin sıqyrly balyqtarymyzdyń tapsyrmalaryn oryndaýymyzǵa týra keledi. Balyqtar astynda jasyryn turǵan túrli tapsyrmalarǵa jaýap berý.
Tapsyrma 3
Birinshi balyq: Eń úlken asqorytý bezi - baýyr. Jaýap durys pa qalaı oılaısyz? Árıne durys.
Ekinshi balyq: Jumbaqtyń sheshimin tap?
Dáý úńgirdiń qaqpasy jabylyp, ashylyp turady,
Joq bolsa da topsasy (Aýyz)
Úshinshi balyq: As qorytý múshesiniń qandaı da bolmasyn bólikterine maqal - mátel tap!
Jaýap: Apyl - ǵupyl ishken as, Asqazanǵa túsken as.
«Aýrý aýyzdan kiredi»
Tórtinshi balyq: Uıqy beziniń qyzmeti?
Jaýap: As qorytý, ishki sekresıalyq qyzmetti atqarady.
Jolaýshylar, balyqtar sizderge kelesi álemge baratyn joldy kórsetedi, qane bárimiz kelesi álemimizge saıahat jasaıyq! Aldymyzda ne kútip tur eken?
Tapsyrma 4
Mine aıaldamalardan jolymyz bolyp esh kedergisiz ótip jatyrmyz. Qyzyqty sıqyrly álem aıasynda júrgendeımiz! Alda qandaı qyzyqty oqıǵalar bolady eken? Taǵy qandaı sıqyrly álemge tap bolamyz eken? Mine osyǵan kóz jetkizeıik!
«Sıqyrly qustar» álemine keldik! Osy sátte qustardyń shıqyldaǵan dybysy estiledi. Bizdiń sıqyrly qustarymyz qandaı tapsyrma daıyndap qoıdy eken? Sheship kórsek qalaı?
Termın sózder jasyrady, jaýabyn aıtý.
Silemeıli epıtelıı, dáneker ulpasy, aýyz, óńesh, asqazan, ultabar, uıqybez, baýyr.
Erekshe qustyń tapsyrmasy: mylqaý sýret.
Úİ. Bekitý
1. As qorytý múshesiniń bul bóliminde nájis qalyptasady: toq ishekte
2. Onda sý qaıtadan denege sińiriledi jáne keıbir vıtamınder sıntezdeledi: toq ishekte
3. As qorytý jolynyń keńeıgen múshesi: asqazan
4......... silekeı bezderiniń ózegi ashylady: aýyz qýysynda
5. Toq ishektiń ash ishekten bastalǵan jeri: soqyr ishek
6. Adamda as qorytý jolynyń uzyndyǵy: 8 - 10 metr
7. Til bóligin ata? Túbiri, dene, ushy
8. Adamdaǵy jutqynshaq uzyndyǵy: 11 - 13sm
Úİİ. Qorytyndylaý
Minekeı, jolaýshylar! Búgingi saıahatymyz sizderge unady ma? Maqsattaryńyzǵa jettińizder me? Jalpy osy saıahatymyzda kórgen bilgenimiz kóp boldy, mine endi bizdiń sıqyrly baǵalarǵa jettik.
Úİİİ. Úı tapsyrmasy
As qorytý músheleriniń qurylysy, kitap sońyndaǵy kesteni toltyrý.
İH. Baǵalaý
Oqýshylar úı tapsyrmasy boıynsha, jańa sabaq barysynda oryndalǵan tapsyrmalardy oryndaýy boıynsha baǵalanady.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Sıtoplazma. Endoplazmalyq tor – membranaly organoıd
