Sońǵy jańartý

(Ózgertilgen ýaqyty 3 kún buryn)
Asan Qaıǵynyń Jeruıyqty izdegeni
İ. Taqyryby: «Asan Qaıǵynyń jeruıyqty izdegeni»
İİ. Maqsaty:
Bilimdilik – Asan Qaıǵy baǵa bergen jerler tarıhyna keńirek toqtalyp, jalpy qazaq jerin áńgimeleý arqyly bilimin tolyqtyrý.
Damytýshylyq - óz týǵan jerlerine oıtolǵaý túrinde baǵa bergizý arqyly logıkasyn damytý.
Tárbıelik – týǵan jer tabıǵatymen, el tarıhymen tanystyrý arqyly otansúıgishtikke, óz eli men jerin qurmetteýge, qadir tutýǵa tárbıeleý.

İİİ. Qoldanylatyn ádister: túsindirý, baıandaý, salystyrý, suraq - jaýap ádisteri.
IV. Sabaq túri: Kiriktirilgen sabaq.
V. Kórnekiligi: «Ádebıet» oqýlyǵy 5 - synyp, ılústrasıa - plakattar, grafoproektor.

VI. Sabaq barysy:
1. Uıymdastyrý bólimi.
2. Ótken sabaqtar boıynsha suraqtar men tapsyrmalar.
«Qyryq ótirik» atty áńgimeniń týýyna sebepshi bolǵan oqıǵany baıanda.
Ótirik áńgimeden tutastaı qaraǵanda qandaı qundylyqtar ańǵarýǵa bolady (tapqyrlyq, turmys danalyǵy, baıqampazdyq, paıymdylyq t. b.)?
Erteginiń bastalýy men aıaqtalýynda ózderiń buryn oqyǵan ertegilermen uqsastyq bar ma?
Kitaptaǵy osy ertegi boıynsha berilgen sýretke nazar aýdaryńyzdar, ondaǵy adamdardyń keıpi ne týraly aıtady? 88 - bet.

Jańa sabaq: Ańyz áńgimeler. «Asan Qaıǵynyń jeruıyqty izdegeni»

Aýyz ádebıetiniń bir alýan salasy - ańyz. Ańyz belgili bir adamnyń atyna, is - áreketine baılanysty týady.
Asan Qaıǵy týraly málimet: Asan Qaıǵy (shyn aty - jóni Hasan Sábıtuly XIV ǵ/ń 2 - jartysynda, Edil boıy – t. ó. j. belgisiz) – qazaq jyraýy. Altyn Ordanyń ydyraýy dáýirinde ómir keshken. Asan Qaıǵy ilkide Saraıda, biraz jyldardan keıin Qazandaǵy Ulyǵ - Muhammed hannyń janynda bolǵan. XV ǵ/ń 50 - jyldarynda Deshti qypshaqqa qaıta oralyp, Kereı, Jánibek bastaǵan qazaq handyǵynyń aqylshy bıi boldy. Tolǵaýlaryna qaraǵanda eldiń Edil, Jaıyq, Jem óńirine qonys tebýin qalaǵany baıqalady.
Shoqan Ýálıhanov Asan Qaıǵyny «Kóshpendi qazaq, noǵaı ulysynyń fılosofy» dep ataǵan. El aýzyndaǵy ańyzdarda da Asan Qaıǵy halqynyń qamyn oılap kúńirengen abyz - jyraý retinde tanylady. Ol maly men jany kemtarlyq kórmeı «Qoı ústinde boztorǵaı jumyrtqalaǵan» jaıly qonys izdeıdi. Eliniń tynysh, beıbit, baqytty bolýyn kókseıdi. Dúnıedegi sondaı «jeruıyqty» izdep, Asan Qaıǵy jelden júırik jelmaıamen jerdiń jeti buryshyn kezedi. Bolǵan, kórgen mekenderiniń bárine de baǵa berip, paıdaly jáne jaǵymsyz jaǵyn saralap aıtyp otyrady. «Jeruıyqty» taba almaı, ábden qaljyrap, Ulytaýǵa jetkende dúnıe salady.

Tirek - syzba.
Asan Qaıǵy:
«Túbinde mal baqqan sharýaǵa Mańǵystaýdan jaqsy jer bolmas»,
«Mynaý Jetisýdyń aǵashynyń ár butaǵy jemis eken, sharýaǵa jaqsy qonys»,
«Eı, Aspara, kórshińmen tatý bol, shóbińe sýyń jeter»,
«Baıanǵa jaımaı, qoı semirmes»,
«Jeriń semiz, shóbiń shúıgin, qaryń mol, topyraǵyń maı eken, qadirińdi egin salǵan el biler»,
«Aınalań japan túz eken, taýyńnyń asty jez eken. Jurtyń ashyqpas»,
«Jylqynyń ózi ósken joq. Shyńǵyrlaý, sen qut bolǵan ekensiń, sen ósirgen ekensiń!» - depti.

Jaratylystaný pániniń muǵalimine sóz beriledi.
/Asan Qaıǵynyń barǵan, baǵa bergen jerlerine geografıalyq turǵydan sıpattama beredi./

1. Kaspıı teńizine suǵyna ornalasqan Mańǵystaý túbeginde Mańǵystaý taýlary jatyr. Alasa jas taýlar qataryna jatady. Eń bıik taý jotasy - Qarataý, bıik núktesi Besshoqy - 556m. Mańǵystaý taýlary qum, krıstaldy taqta tastardan turady. Qara áktastan Qarataý, aq áktastardan Aqtaý túzilgen. Mańǵystaý taýlarynyń ońtústiginde teńiz deńgeıinen tómen ornalasqan tereń oıys Qaraqıa oıysy bar - 132 m. tómen. Mańǵystaýda munaı men gaz óndiriledi, mol qory bar. Túbekte Aqtaý qalasy áktastan salynǵan.
2. Jaıyq ózeniniń sol jaq salasy Shyńǵyrlaý ózeni bolyp tabylady. Ózen qar, jaýyn sýymen qorektenedi. Shyńǵyrlaý aýdany, Aqsaı qalasynyń mańymen aǵyp ótedi, keıde Jaıyqqa jetpeı qalady.

3. İİ dúnıejúzilik soǵys bastalar aldynda 12 kómir shahtasy jumys istep, tústi metalýrgıanyń iri ortalyqtarynyń biri Qarsaqbaı ken orny paıda boldy. Ortalyq Qazaqstandaǵy Jezqazǵan ken orny «Qazaqstan magnıtkasy» dep atalady. Qarsaqbaı ken orny tústi metalǵa baı.

4. Qyrǵyz taý jotasynan bastalatyn Aspara ózeni aǵyp ótedi. Merke jerinde ejelgi Aspara qalasy bolǵan. Aspara ózeni Jibek joly boıynda ornalasqan. Aspara ózeniniń halyq sharýashylyǵynda mańyzy zor. Mal jaıylymyna qolaıly.

5. Baıanaýyl - Saryarqanyń soltústik - shyǵys bóligindegi taýly ólke. Batystan shyǵysqa qaraı 40 - 50 km, soltústikten ońtústikke qaraı 20 - 25 km sozylyp jatyr. Taýdyń bıiktigi 600 m - 1000m deıin. Eń bıik taýy – Aqbet 1026 m.

Kıeli jerim meniń Baıanaýyl,
Taý - tasy, ózen - kóli bári asyl,
Osyndaı jer jannatta týyp ósken
Baqytty ǵoı, shirkin barsha qaýym.

6. Saryarqanyń ońtústik - batysynda Ulytaý júıesi ornalasqan. Ulytaý qumtastan, aralas jynystardan, krıstaldy taqtatastan, granıtten turady.
Ulytaýdyń bıiktigi - 1134m. Ulytaý qýańshylyq klımatymen kózge túsedi. Jyldyq jaýyn - shashyn mólsheri 180 - 230mm. Shoq - shoq qaraǵaı ósedi. Jýsan, betege, boz, kóde, erkekshóp, sorań ósedi.

7. Áýlıeatanyń batysyndaǵy Jýaly Jambyl oblysyndaǵy aımaqta ornalasqan. Aýyl sharýashylyǵy jáne iri qara mal sharýashylyǵymen aınalysady. Jýaly temirjol stansıasy bar, iri jol torabynyń biri.

8. Jońǵar Alataýynyń soltústik - shyǵysyndaǵy sozylyp jatqan Jetisý taý silemi Alakól oıysynyń ońtústik - batys jaǵyndaǵy endik baǵytta sozylyp jatyr. Bıiktigi - 2605m. Qyzyl qońyr topyraǵynda ár túrli astyq tuqymdasty shópter ósedi. Shyrshaly orman ósedi. Jetisý halyq sharýashylyǵynda mal jaıylymyna qolaıly.
Jetisý
Sandyq taý, sandal belim,
Shoqtyǵy ósip, jan bitip,
Jandandy eliń,
Jer tappan jerge jeter Jetisýym,
Kúrkildek, Kóksý, Lepsi, İle, Shýym,
Bólengen bultqa máńgi meńireý quz
Ný toǵaı, qoǵaly kól, qońyr qumym,-
dep aqyn jyrlaǵan jer jannaty - Jetisý.

9. Jetisý Alataýy, Jońǵar Alataýy - Qazaqstandaǵy iri, ári qurylymy jaǵynan kúrdeli taý júıesi. Soltústiginde Balqash - Alakól oıysy, ońtústiginde İle ańǵary aralyǵynda batystan shyǵysqa qaraı 450 km - ge, batysta eni 100 km, shyǵysynda 250 km - ge jetedi.
/Jaratylystaný pániniń muǵalimine alǵysymyzdy bildirip, sabaǵymyzdy odan ári jalǵastyramyz/

Sózdikpen jumys:
Jelmaıa – túıe.
Jıhan - dúnıe, jer - jahan
Jeruıyq – jaıly qonys.
Túz - dala, mıdaı dala.

İ top (qatar)
Venn dıagramsy
Ertegi ------------
Ańyz áńgime--------
Ortaq------------

İİ top (qatar)
Toptastyrý
Test.
1. Kendebaı mingen tulpardy ata.
a) Kerqula b) Kerbesti v) Shalquıyq
2. «Er Tóstik» ertegisindegi keıipkerlerdi ata.
a) Tazsha bala b) Jalmaýyz kempir v) Kendebaı
3. Jaman adamnyń han bolǵan kezdegi aty.
a) Ernazar b) Madan v) Aıaz bı
4. «Er Tóstik» ertegisindegi jalmaýyz kempirdiń qyzynyń aty.
a) Bektory b) Kúńke v) Kenjekeı
5. Qyryq ýázir qaı ertegidegi keıipkerler?
a) «Er Tóstik» b) Aıaz bı v) Qyryq ótirik
6. «Aıaz bı» ertegisindegi qustyń jamanyn belgile
a) Qyrǵaýyl b) Sheńgel v) Saýysqan
7. Qaı shyǵarma ańyz áńgimege jatady?
a) Asan Qaıǵynyń Jeruıyqty izdegeni
b) «Aıaz bı»
v) Qyryq ótirik

Tirek sózderdiń mánin ash.
Kenjekeı, sheńgel, Asan Qaıǵy, jigittiń syrttany, Oısylqara, Shekshek ata, aýyz ádebıeti.

Kúlásh Ahmetova
«Qazaǵym meniń»
... Oılar tolyp kóptegen,
Órnegin qansha tókti óleń.
Urpaqty saqtap qalsaq dep,
Qaıda da, qaıda ketpegen?!

Bári de tanys jaıt maǵan,
Ádilet bolmas aıtpaǵan.
Aqyry altyn besikke
Sabylyp qaıdan qaıtpaǵan?!
... Saǵynyp qaıdan qaıtpaǵan?!

Shyǵarmashylyq jumys.
Tapsyrma: ózińniń týǵan jerińe Asan Qaıǵysha baǵa berip kór.
(Ár qatar jazǵan tujyrymdamalaryn ózara tekserip, avtor oryndyǵyna bireýin usynady.)

Referat tyńdalady. «Jánibek pen Kereı han»

YII Bekitý. Tómendegi belgiler boıynsha áńgimeleý.
a) Asan Sábıtulynyń tarıhta bolǵany;
á) Jeruıyqty izdeýdegi maqsaty, armany;
b) Kórgen jeriniń bárine qonymdy baǵa berýiniń máni, onyń shyńdyqqa qatysy;
v) Árkimniń týǵan jeri – jeruıyq. Múmkin senderdiń týǵan jerlerińe de Asan atalaryń kelgen shyǵar?

YIII. Úıge tapsyrma: Syzbany toltyrý. Ataýy: Asan Qaıǵy. Jeruıyq.
Búgingi sabaqtan qandaı qosymsha derek aldyńdar, sony myna tómendegi syzbaǵa úıden túsirińder. Tirek sózder jazý.
Úlgi:
Ádebıet Jaratylystaný Tarıh
Jelmaıa, jeruıyq Mańǵystaý, Jetisý XV ǵ/ń 50 - jyldary t. b.
IX. Baǵalaý

Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.

You Might Also Like

Jańalyqtar

Jarnama