InfoHub Logo

As – aty áıgili adamdarǵa, mysaly, batyr, bı, bolys, baılarǵa, belgili óner ıeleriniń qaıtys bolǵanyna bir jyl tolǵanda onyń arýaǵyna baǵyshtap beriletin as ári toı. Munda júzdegen mal soıylyp, myńdaǵan shelek qymyz quıylady. At jarys, palýandar kúresi bolady. At shaptyrym jerden qurmetti kisiler shaqyrylady.

Asatý. Tabaqtaǵy et tamaq jelinip bolǵannan keıin, ondaǵy qalǵan etti qarttar jas balalarǵa asatady. Balalar et asaımyz dep kútip turady.

Abysyn asy. Aýyldaǵy qarıalar men er azamattar asqa, toıǵa ketkende, aýyldyń jas kelinderi bir úıge jınalyp bas qosady. Et asyp, shaı iship syrlasady, boı kóteredi. Buǵan úlkender ruqsat beredi, olarǵa tamaǵyn taǵy basqa qajetin berip ketedi.

Aqsarbas. Túrli qaýip-qaterge ushyraǵanda ár qazaq balasy: «Aqsarbas! Aqsarbas!» - dep úsh ret aıqaılap, Alladan: «Janymdy aman qaldyra kór!» - dep, tilek tileıdi. Aman qalǵandar qudaıyǵa mal shalady. Aqsarbastyń úsh túri bar: eger kókqasqa dese – jylqy, qyzylqasqa dese – sıyr, bozqasqa dese – qoı soıady.

Aq alyp shyǵý. Salt boıynsha, eger tusynan kósh ótetin bolsa, aýyl adamdary olardyń aldynan taǵam, aqtan jasalǵan sýsyndar usynyp, «Kósh kólikti bolsyn!» - dep tilek aıtady.

Aq quıyp shyǵarý – qazaqtardyń jylandy qýýy. Eger úıge jylan kirip ketse, onyń basyna aq quıyp shyǵarǵan soń ǵana óltiredi.

Aýyz tıý – bir úıge dám ústine kelgen adamǵa dámnen aýyz tıgizý. Bul – ejelden qalyptasqan salt.

Aýyzashar – kórshi-qolań nemese kóńil jaqyn adamdardyń oraza ustaǵan kisilerdi keshkilik tamaqqa shaqyryp, batasyn alýy.

Bastańǵy. Áke-shesheleri jol júrip ketkende, kórshi jastar kelip, ol úıdiń dastarqanyna bastańǵy jasatyp, taǵam daıyndatady. Bul – jolaýshylardyń basy aýyrmasyn, syrqamasyn degen jaqsy oıdan shyqqan dástúr.

Belkóterer – qart kisilerge, aýrý adamdarǵa jaqyn týystarynyń dámdi taǵamdardy ádeıi daıyndap aparyp, tilektestik bildirýi.

Búırek – soǵym soıǵan úıdiń týystarynyń balalaryna búırek qosylǵan sybaǵa jiberýi. Bul – syılastyqtyń, balany tárbıeleýdiń, kóńil bólýdiń bir joly.

Barmaǵyn jalaý. Syıly kisiler qonaqqa shaqyrylsa, olarmen shaqyrylmasa da jasy kishi adamdar ere barady. Muny el ishi: «Úlken kisiniń barmaǵyn jalaýǵa keldi», - deıdi. Bul dástúrdiń eshqandaı ersiligi joq, kerisinshe, úı ıesi jastarǵa rıza bolyp qarsy alady.

Deńgene. Ertede 3-4 jigit birigip, dáýletti úıge kelip: «Deńgenege keldik», - deıdi. Munyń mánisi: jas etke bir toıý ári oıyn, bás tigý. Onyń sharty mynadaı: úı ıesi álgilerge bir semiz qoıyn soıady. Kelgen jigitter ony túk qaldyrmaı jep, sorpasyna deıin túgel iship ketýi kerek. Olar jep taýyssa, úı ıesi batasyn berip, attandyrady. Eger etti taýysa almasa, deńgenege kelgen jigitter utylǵany úshin árqaısysy bir qoıdan berip ketedi.

Jolaıaq – kelgen qonaqty jolǵa shyǵaryp salyp turyp, olarǵa jol bolsyn aıtyp, dám-tuz usyný.

Erýlik. Aýylǵa basqa jaqtan otbasy kóship kelip, irgeles qonystanatyn bolsa, aýyldaǵylar jańa kórshini erýlikke shaqyryp, qonaqasy beredi.

Et qaıtar – soǵymnyń sońǵy etin asyp shaqyratyn ejelgi dástúr. Qap qaǵar dep te ataıdy.

Kógen toı. Alǵashqy bıe baılaý, qozy kógendeý sátterinde mal ıeleri jeli basyna baryp, jelige, kógenge, tól basyna aq quıyp, «Mal basy óssin!» - dep bata tilep, yrym jasaıdy. Artynan aq dastarqan jaıyp, shaı ishedi.

Kúzem shaı. Árbir istiń bastalýy men sátti aıaqtalýyn qazaq ataýsyz qaldyrmaıdy. Mysaly, kúzem alynyp bitken soń, ár úı bir-birin osyndaı shaıǵa shaqyryp, dám tatyrady.

Keýsen. Dıqan qaýymy kúzgi eginin jınap alǵannan keıin, óziniń jaqyn adamdaryna, týǵan-týystaryna alǵan egininen úles beredi. Munyń aty – keýsen.

Keli túbi. Tarysyn túıýge kómektesken adamdarǵa úı ıesi az da bolsa sók beredi. Bul keli túbi dep atalady.

Qazan jarys. Áıel tolǵatyp jatqanda onyń jaqyn abysyndary qazanǵa tamaq salady da: «Qara qatyn buryn bosana ma, álde qara qazan buryn pise me?» - dep «jarysady». Bul – erteden kele jatqan yrym.

Qol keser – soǵym soıýshylarǵa etten beriletin sybaǵa. Soǵym soıýshylar eńbegine aqy suramaıdy, biraq úı ıesi qur qol jibermeı, qol keser beredi.

Qalja. Jas bosanǵan áıelge tez kóterilip ketsin degen nıetpen dámdi, qýatty taǵamdar aparady. Qalja kóbinese jas etten, dámdi taǵamdardan ázirlenedi. Qalja berý – mindet.

Qazan shegeleý. Jastar jaǵy ózderiniń jaqsy biletin úlkenderiniń úıine erkelep baryp: «Qazan shegeleýge keldik», - deıdi. Úı ıeleri tamaq asyp, olardy qonaq etedi.

Qymyzmuryndyq. Kóktemde bıe baılanyp, qymyz ashyǵanda aýyl úlkenderi qymyzmuryndyqqa shaqyrylyp, alǵashqy qymyzdan aýyz tıedi. Úlkender batasyn berip, rıza bolyp attanady.

Saýyn. Buryn halyq as pen toıǵa «saýyn» aıtqan. Mundaı uly bas qosýǵa shaqyrylǵan el sabamen qymyz ákelgen. Ol, árıne, kelgen kisilerge beriledi.

Soıys. Úlken asqa, toıǵa shaqyrylǵan  aýqatty adamdar sol jerge soıýǵa jylqy, qoı aıdap aparady. Muny soıys deıdi.

Qoı basty. Kıiz, tekemet basqanda qyz-kelinshekter bir úıdiń tusyna kelip: «Úıińdi qoı basty», - dep aıǵaılaıdy. Úıdegiler oǵan sýsyn, dámdi taǵamdar daıyndaıdy.

Qonaqasy. Ár qazaq otbasy úıge kelgen kisige kádeli taǵamdardan qonaqasy beredi. Bul – qazaq qonaqjaılyǵyn tanytatyn úlken dástúr.

Quıryq-baýyr – qudalarǵa usynylatyn quıryq pen baýyrdan jasalatyn taǵam. Bul – qudalyq rásimniń bekigendigin dáleldeıtin qujat esebinde júretin salt.

Sybaǵa. Dastarqan jaıǵanda, ıaǵnı taǵam usynǵanda, ár adamnyń jasyna, jynysyna qaraı ózine laıyq sybaǵasy bolady. Mysaly, qurmetti kisilerge bas, jambas, kúıeýge tós, balaǵa búırek pen qulaq usynǵan. Munyń da ózindik orny men mańyzy bar. Eger laıyq múshe usynylmasa, ol kisilerdiń ókpeleýge haqysy bar, aıyp ta suraı alady.

Óli sybaǵa – kóbinese balyqshy aýyldarda bolatyn dástúr. Balyqshy kásipti birge atqaryp júrgen azamat qaıtys bolsa, onyń otbasyna aýlanǵan balyqtan teń sybaǵa bólinedi.

Oraza (oraza ustaý) – musylmannyń bes paryzynyń biri, ıaǵnı ramazan aıynda kúndiz tamaqtan tyıylý.

Soǵymbasy. Soǵym soıǵan kúni otbasy aldymen soǵymbasyna aýyl aqsaqaldaryn shaqyryp, qonaqasy beredi.

Sirgemóldireter. Bıe aǵytylardaǵy sońǵy qymyz, ádettegideı, aýyl úlkenderine beriledi. Muny sirgemóldireter, keı jerlerde sirgejıar dep ataıdy.

Sarqyt. Qonaqqa shaqyrylǵanda úlken ájeler, kelini men nemerelerine et, kámpıt alady. Ony balalaryna bólip beredi.

Názir. Úlken is bastaǵanda, úı salǵanda taǵy basqa ıgilikti is aldynda adamdar aýyldaǵy úlken kisilerdi názir dástúri boıynsha ádeıi shaqyryp, as berip, batasyn alady.

Uıqyashar. Asta, toıda, merekede qyz-kelinshekter jigitter uıyqtap qalmasyn dep arnaıy as – uıqyashardy daıyndap usynady.

Toqymqaǵar. Jas jigit alǵashqy saparǵa shyqqanda onyń ata-anasy toqymqaǵar jasap, aýyldaryna keń dastarqan jaıady.

Toǵyz. Baý-baqsha ósirip, mol ónim alǵandar aǵaıyn-týǵandaryna nemese kórshi- qolańǵa qaýyn-qarbyzdan syı-syıapat aparady. Ol bir toǵyz, eki toǵyz,  úsh toǵyz bolýy múmkin. Árqaısysy toǵyzdan bolatyndyqtan, toǵyz dep atalǵan.

Tyshqanshyq salý. Jas balasy aýyryp, tósekten turǵan kezde áke-sheshesi nemese ata-ájesi ony jaqyn aǵaıyn, naǵashylarynyń úıine yrym etip alyp keledi. Kelgen úı ol balaǵa ádeıi arnap mal soıady nemese basqa tamaq istep, «Jaman aýrýdy jaqsy as ketiredi», - dep yrymdap, tilek aıtyp, jegizedi. Mundaı yrymdy tyshqanshyq salý deıdi.

Týlaq shashý. Qazaq áıelderi jún sabar aldynda: «İsimiz sátti bolsyn!» - dep, týlaq shashý jasaıdy, ıaǵnı tamaq daıyndap, shaı ishetin jaqsy salt bar.

Shashý. Qýanysh, toı, mereke kúnderi qurt, irimshik, ejigeı, kámpıt sıaqty taǵamdardan jáne tıyndardan shashý shashylady. Ol dámderdi jurt jınap alyp, yrym qylyp, balalaryna úlestiredi.

Shúlen as. Burynǵy kezde aýqatty baılar men belgili adamdar kedeı-kepshikterdi ádeıi shaqyryp, mal soıyp, toıǵyzǵan. Muny shúlen as dep ataǵan.

Shashyratqy. Kúzde qoıǵa qoshqar qosqanda mal ıeleri aýyldastaryna qonaqasy bergen. Shashyratqy dástúrine qatynasqan adamdar: «Tól kóp bolsyn! Malyń aman bolsyn!»  - dep, batasyn bergen.

Shek berý. Qurban aıty aldynda musylmandar ata-baba, jaqyn týystaryna arnap mal soıyp, qart adamdardy shaqyryp, tamaq berip, duǵa oqytady. Muny shek berý deıdi.

Shaı quıar. Qudalyq dástúrde qudalarǵa bir áıel ádeıi shaı quıyp berip, shaı quıar kádesin alady.

---