InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Atom qurylysy. Elementar elektr zarády.
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik maqsaty: Atomnyń jáne atom ıadrosynyń qurylysy, elementar elektr zarády, elektron jóninde túsinik berý; zattyń qurylysy jónindegi bilimderin keńeıtý.
2. Damytýshylyq maqsaty: Oqýshylardyń bilim deńgeıin jáne bilim mazmunynyń turaqtylyǵy men ony ıgerýdegi iskerlik pen daǵdyny damytý. Malekýla, atom týraly ǵylymı túsinikterin jetildirý.
3. Tárbıelik maqsaty: Adamgershilikke, uqyptylyqqa, alǵyrlyqqa, otansúıgishtikke, tabıǵatty aıalaýǵa, syılastyq pen ádeptilikke baýlý.
Sabaqtyń túri: Jańa bilimdi qalyptastyrý, jalpylaý.
Sabaqtyń ádis - tásilderi: Áńgime, suraq - jaýap, dıskýssıa, flıpchartpen jumys, testtik qurylǵymen jumys jáne kitappen jumys.
Sabaqtyń kórnekilikteri: slaıdtar, taratpa kesteler, flıpcharttar, elektroskoptar, «activote» qurylǵysy, Mendeleevtiń perıodtyq kestesi.

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi: (1 - 2mın)
1. Sálemdesý;
2. Oqýshylardy túgendeý;
3. Synyp bólmesiniń tazalyǵyn tekserý;
4. Oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý.

İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý (10mın).
A) Ár oqýshyǵa aldyn - ala daıyndalǵan fızıkalyq dıktant suraqtary taratylady.
Interaktıvti taqtada berilgen jaýaptary arqyly oqýshylar birin - biri tekseredi, ár suraqqa bir baldan beriledi.

Fızıkalyq dıktant suraqtary.
1. Elektrlený qubylysyna árqashan eki dene qatysady.
2. Zarádtar oń jáne teris tańbalarmen jazylady.
3. Elektrdi ótkizý qabiletine qaraı zattar ótkizgishter jáne ótkizbeıtinder bolyp bólinedi.
4. Úıkegen kezde eki dene árqashan qarama - qarsy zarád alady.

5. Ejelgi grekter terige nemese júnge úıkelgende ózine usaq nárselerdi tarta alatyn ıantardy elektron dep ataǵan.
6. Atgas zarádtalǵan deneler birinen - biri tebiledi.
7. Ár attas zarádtalǵan deneler bir - birine tartylady.
B) Endi eki oqýshy ınteraktıvti taqtada berilgen sózderdiń ishinen ótkizgishter men ótkizbeıtinderdi bólip eki baǵanǵa jazyp shyǵady.
V) Úıden jasap kelgen elektroskoptaryn qorǵaý. Eki oqýshy shyǵyp bireýi elektroskoptyń qurylysyn aıtyp berse, ekinshisi onymen tájirıbe jasap jáne ony túsindirip beredi.

İİİ. Jańa materıaldy qabyldaýǵa ázirlik, oqýshylardy sabaqtyń maqsatymen tanystyrý(2 - 3mın).
1. Elektr zarádynyń bólingishtigi;
2. Elementar elektr zarády, Ioffe - Mıllıken tájirıbesi;
3. Rezerford tájirıbesi;
4. Atomnyń Tomson jasaǵan modeli;
5. Atomnyń planetarlyq modeli;
6. Atom jáne atom ıadrosy týraly túsinik;
7. Oń jáne teris ıon;

İV. Jańa sabaqty túsindirý(15mın).
Mynadaı tájirıbe jasap kóreıik, elektroskopty zarádtaıyq, sonan soń ony zarádtalmaǵan týra sondaı elektroskoppen dıelektrıkten jasalǵan tutqasy bar metal symmen jalǵastyramyz. Birinshidegi zarád teńdeı bolyp eki elektroskopqa bólindi.
Endi bir elektroskoptaǵy zarádti qolymyzdy tıgizý arqyly joıa otyryp, tájirıbeni taǵy qaıtalaımyz. Zarádtiń taǵy da ekige bólingenin kóremiz. Sonda osy zarádti bólýdiń shegi bar ma? Odan ári bólinbeıtin eń kishi zarád alýǵa bola ma?
Bul suraqtarǵa jaýap berý úshin anaǵurlym kúrdeli tájirıbeler men sezimtal aspaptar qajet boldy. Óıtkeni elektroskop óte az zarádti kórsete almaıdy. Osyndaı tájirıbelerdi Keńes fızıgi A. F Ioffe men amerıkandyq ǵalym R. Mıllıken júrgizdi. Olar óz tájirıbelerinde myryshtyń usaq tozańdaryn elektrledi. Tozańnyń zarádtaryn birneshe ret ózgertti.

Nátıjesinde zarád ár kezde ártúrli bolyp ózgerdi, biraq onyń barlyq ózgeristeri bútin sanǵa artyp nemese kemip otyrdy. Bul nátıjeni tek bylaı túsindirýge bolady. Myrysh tozańyna eń kishi zarád (nemese osyndaı zarádtardyń bútin sany) qana qosylady nemese odan bólinip ketedi. Bul zarád ary qaraı bólinbeıdi. Ony eń kishi bólinbeıtin zarády bar bólshek elektron dep ataıdy. Elektr zarády - elektronnyń negizgi qasıetteriniń biri. Bul zarádti elektronnan aıyryp alýǵa bolmaıdy. Elektr zarády fızıkalyq shama, ony q árpimen belgileıdi. Onyń ólshem birligi fransýz fızıgi Sharl Kýlonnyń qurmetine (Kl) dep alynǵan. Elektron, sonymen eń kishkentaı zarády bar bólshek.

Atom qurylysy 1911 jyly aǵylshyn ǵalymy E. Rezerford basqarǵan tájirıbeler nátıjesinde ashylǵan. Tájirıbe maqsaty, jyldam bólshekter jolynda zattyń atomdary ornalasqan jaǵdaıda ótetin prosesterdi anyqtaý bolyp tabylady. Buǵan deıin birneshe jyl buryn radıoaktıvtik qubylysy ashylǵan bolatyn. Keıbir zattardyń (qazirgi kezde radıoaktıvti dep atalatyn ýran, radıı jáne t. b.) kórinbeıtin sáýleler shyǵaratyndyǵy anyqtaldy. Bul sáýlelerdi zertteý olardyń bir - birinen elektr zarády boıynsha aıyrýǵa bolatyn úsh túrli quramnan turatynyn kórsetti. Radıoaktıvti sáýlelerdi bir - birinen ajyrata belgileý úshin grek alfavıtiniń bastapqy α (álfa), β (beta) jáne γ (gamma) – úsh áripin qoldaný usynyldy. Rezerford álfa - bólshekterin atomdardy “atqylaýǵa” bolatyn “zeńbirek oqtary” retinde qoldanýdy usyndy. Ol osy bólshekterdiń jińishke shoǵymen zertteletin zattan jasalǵan juqa plasınany (folgany) atqylaý kezinde, álfa bólshekteriniń kópshiligi folgadan esh kedergisiz ótetindigin, al az ǵana bóligi atom ishindegi bir nársemen soqtyǵysyp keri qaıtatyndyǵyn anyqtady.