Ahmet Baıtursynovtyń 10 óleńi
Ahmet Baıtursynovtyń 10 óleńi
Qazaqtyń ádebıeti men tarıhynda eren eńbegimen oıyp turyp oryn alǵan Ahmet Baıtursynov jaıly jazylǵan kitaptar az emes. Alaıda qazaq keleshegi úshin óz ómirin qurban etken qaıratker týraly aıtylatyn áńgime taýsylmaıdy.
Qan jylaǵan qazaq balasyna óleńderi arqyly demeý bergen Ahmet Baıtursynovtyń ár týyndysy joǵary baǵaǵa ıe. Ásirese, 1911 jyly Orynborda jaryq kórgen “Masa”óleńder jınaǵyna aqynnyń qazaq halqynyń ótkeni, búgini men erteńi jaıly jazylǵan óleńderi engen.
Yzyńdap, ushqan mynaý bizdiń masa,
Sap - sary, aıaqtary uzyn masa.
Ózińe bitken túsi ózgerilmes,
Degenmen, qara ıakı qyzyl masa.
Ústinde uıyqtaǵannyń aınala ushyp,
Qaqqy jep qanattary buzylǵansha.
Uıqysyn az da bolsa bólmes pe eken,
Qoımastan qulaǵyna yzyńdasa? — deıdi aqyn “Masa” óleńinde.
“Qazaq qalpy”óleńinen aqynnyń alashtyń ótken kúnine degen saǵynyshyn jáne Reseı memleketiniń bıliginen keıingi qazaqtyń jaǵdaıyna degen kúıinishin baıqaýǵa bolady.
Qaz edik qatar ushyp qańqyldaǵan,
Sahara kólge qonyp salqyndaǵan.
Bir órtke qaýdan shyqqan dýshar bolyp,
Ne qaldy tánimizde sharpylmaǵan?!
Alashtyń adamynyń bári málim:
Kim qaldy tarazyǵa tartylmaǵan?
Degender «men jaqsymyn» tolyp jatyr,
Jaqsylyq óz basynan artylmaǵan.
Taqyldap, qur pysyqsyp sóıleıtin kóp,
Ekpindep, ushqyr atsha qarqyndaǵan.
XX ǵasyrdyń basyndaǵy ult - azattyq kóterilis jetekshileriniń biri bolǵan Ahmet Baıtursynov, “Dostyma hat” degen óleńinde qoǵam ádiletsizdigin sýrettep, aqshaǵa, abyroıyn aryn satqan adamdardy synaǵan. “Jarqyrap jaqsylyqtyń tańy atpaı tur” degen óleń joldarynan aqynnyń azattyqtyń tańy úshin qıyn - qystaý kezeńdi basynan ótkerip júrgeni baıqalady.
Qyraǵy, qıa jazbas suńqarym – aı!
Qajymas qashyq jolǵa tulparym – aı!
Úıilgen ólekseni órge súırep,
Shyǵarmaq qyr basyna ińkáriń – aı!
Jarqyrap jaqsylyqtyń tańy atpaı tur,
Túnergen tóbemizden bult arylmaı.
Kók etti, kón terili, kónip qalǵan,
Syqsa da shydaı berý, jurt jarylmaı.
Qazaq halqy balalaryn moldalarǵa berip oqytqan. Qazaq eliniń ozat uldary tek moldadan bilim alyp qoımaı, Reseı memleketine baryp joǵary oqý oryndarynda oqı bastady. Árıne, elde oryssha bilim alǵan azamattar synaǵandar boldy. Bul týraly aqynnyń “Ǵylym” degen óleńinde jazylǵan.
«Ǵylymdar dúnıelik sıqyr bolmaq,
Oqyǵan ol ǵylymdy kápir bolmaq».
Zýlatyp sharıǵatty shart júginip,
Moldekeń otyrǵanda moınyn tolǵap.
Sondyqtan zaman júırik, bizder shaban,
Artynda ilese almaı júrmiz áman.
Kún saıyn ózgerilip, óner artyp,
Bári de bara jatyr alǵa taman.
«Zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» —
Degen sóz aıatpenen birdeı maǵan.
Alaqtap artymyzǵa qaraǵyshtap,
Júrgende - aq ozyp, uzap ketti zaman.
Ahmet Baıtursynovtyń abaqtyda otyryp anasyna jazǵan sezimge toly “Anama hat” atty óleńi aqyn týyndylarynyń marjan dep te aıta alamyz.
Qaraǵym, duǵagóıim, qamqor anam!
Arnap hat jazaıyn dep, aldym qalam.
Seni onda, meni munda aman saqtap,
Kórýge jazǵaı edi Haq taǵalam!
Bara almaı, ótirikshi bolyp ábden,
Semeıdiń túrmesinde otyr balań.
Mal urlap, kisi óltirgen aıyby joq,
Ókimet, ór zorlyqqa ne bar sharań!
«Úmitsiz shaıtan bolsyn» degen sóz bar,
Joldar kóp jánnatqa da taram - taram.
Oq tıip on úshimde, oı túsirip,
Bitpegen júregimde bar bir jaram.
Aldanyp tamaǵyma, ony umytsam,
Bolǵandaı jegenimniń bári haram.
Adamnan týyp, adam isin etpeı, Uıalmaı, ne betimmen kórge baram?!
Ahmet Baıtursynov “Oılar” atty óleńinde ózi qaıtys bolsa da, ereń eńbeginiń ólmeıtinin jazǵan.
Men ólsem de ólemin jónimmenen,
Tánnen basqa nemdi alar ólim menen?!
Ólgen kúni aparyp tyǵary – gór,
Men joq bolam kómilip tánimmenen.
Tán kómiler, kómilmes etkem isim,
Oılaıtyndar men emes bir kúngisin.
Jurt uqpasa uqpasyn jabyqpaımyn,
El búginshil, meniki erteń úshin.
Aqyn “Zamandastaryma” degen óleńinde keńesterimen bólisken.
Orystyń tárjime ettim mysaldaryn,
Ázirge qoldan kelgen osy barym.
Qanaǵat azǵa degen, joqqa sabyr,
Qomsynyp qońyraıma, qurbylarym.
Baby joq jumystaǵy men bir aryq,
Kún qaıda úzdik shyǵar topty jaryp.
At turmas aıaǵynda jeli bolsa,
Dúsirlep shapsa bireý qıqý salyp.
Bar bolsa sondaı júırik, qyzar deımin,
Estilse qulaǵyna dúbir baryp.
Áıtpese aryq shaýyp óndire me,
Júrgende qamyt basyp, qajyp – talyp
Halyq aǵartýshysy orystyń myqty aqyndarynyń óleńderin qazaq tiline aýdarǵan. Ol “Qyzdyr deısiń, májilisti jan deısiń” degen A. S. Pýshkınniń týyndysyn ana tiline aýdaryp, óziniń sheberligin taǵy da bir márte dáleldegen.
Qyzdyratyn jasty qaıdan al deısiń?
Ómirimniń tańyn qosyp keshine,
Ber qaıtadan ótken kúnniń hámmesin!
Bere almasań, keń salalyq beıildi,
Jas qyzyǵyn kórsin jastar keıingi.
Tátti ómirmen nápsi kóńilin aýladyq,
Qalǵanymen aldantalyq zeıindi!
Ýa, darıǵa!
Óttiń bastan, qyzyq jas!
Ózińe jón, ózgelerge buzyq jas.
Qaıǵy, qasiret dertin janǵa batyrmaı,
Qaıran jastyq!
Qyzýymen qylǵan mas!
Kórinbesten ómir kóbi ótken shaq,
Tirshiliktiń sán, lázzaty ketken shaq.
Oıyn, kúlki, májilisten, qyzyqtan
Mezgil qýyp: «Shyq!» – dep ámir etken shaq.
Jasyń aıtsa, kónbegennen ne paıda?
Ýaqyttyń tili sholaq: «júr!», «aıda!»
Turlaýy joq, ózgerilgish ómirdiń
Ótpesine etken, sirá, kim aıla!
Múmkin desek adamzatqa eki ólmek,
Biri sonyń – «jasym jetti» dep kónbek.
Bul ólimniń ardaqtysy, arýy,
Munan keıin ólim be sol dem sónbek?!
Aqyn I. A. Krylovtyń “Zerkalo ı obezána” degen mysal óleńin “Aına men maımyl” dep qazaq tiline aýdarǵan.
Aınanyń qarsy aldyna Maımyl baryp,
Aınada óz sýretin kóre salyp,
Aıýǵa janyndaǵy kúlip aıtty,
Aqyryn aıaǵymen túrtip qalyp:
«Beri qara!
Bu kim ózi mynaý periń?
Bilmeımin qaıdan shyqqan mundaı kórim?
On eki múshesiniń biri ońdy emes,
Kóz salyp qarap tursam árbir jerin.
Men buǵan tıtteı ǵana uqsas bolsam,
İshime pyshaq salyp óler edim.
Ol ras beseý - altaý bar ekeni
Keıipsiz naq osyndaı bólelerim».
«Maımyljan, biraz ǵana etseń tózim,
Meniń bar jalǵyz aýyz aıtar sózim:
Áýre bop bóleleriń sanaǵansha,
Abaılap qarashy áýel ózińe óziń!»
Aıýdyń bir aqyly aıtqan dosqa,
Bir júrip, birge turǵan kóńil qosqa,
«Aldy jón adasqannyń» degen sóz ǵoı,
Tyńdaýsyz, qur dalada qaldy bosqa.
At pen esek
Bireýdiń esegi men bar edi Aty,
aparar bir qalaǵa boldy zaty.
Aty men esegine artyp alyp,
Aıańdap jolǵa túsip kele jatty.
Júk aýyr, esek sasyp, alaqtady,
Iesi demalýǵa qaratpady.
Ál ketip, jyǵylarǵa taıaǵanda,
Jalynyp atqa esek sóz aıtady:
At dostym, júgim aýyr, halim bitti,
Emespin júre alatyn endi tipti.
Zoryǵyp, jolda ólip qalatynmyn,
Almasań aýystyryp biraz júkti
At oǵan eshbir jaýap qaıtarmaıdy,
Aýyrlap júgin, esek qaıqańdaıdy.
Entigip, ishin soǵyp, dymy quryp,
Júrýge onan ári jaıy qalmaıdy.
Jyǵyldy esek baıǵus dymy quryp,
Turmady aıdasa da ıesi uryp.
Soıdy da, júgin, terisin atqa salyp,
Qalaǵa kele jatty taǵy júrip.
Qarańdar, shara bar ma myna sorǵa,
Aıaǵyn at keledi basyp zorǵa.
Qysymdy esek kórgen bu da kórip,
Boldyryp, bylǵaqtaıdy ońdy - solǵa.
Ókinip ótken iske at keledi:
“Men qate etken ekem… Ah! – dedi.-
Esekten az júk alyp, qarasqanda,
Qıyndyq mundaı maǵan bolar ma edi?”
Bul sózden qandaı ǵıbrat almaq kerek?
Mysaly, etken qaıyr bir báıterek.
Qaıyryń bireýge etken bolyp terek,
Kórersiń raqatyn kóleńkelep.
Qaıyrdyń eń abzaly bul dúnıede
- Bireýge qysylǵanda járdem bermek.
Keıbireý zor beınetke tap bolady,
Keı ýaqyt az beınetten qashamyn dep.
Qazaqtyń ádebıeti men tarıhynda eren eńbegimen oıyp turyp oryn alǵan Ahmet Baıtursynov jaıly jazylǵan kitaptar az emes. Alaıda qazaq keleshegi úshin óz ómirin qurban etken qaıratker týraly aıtylatyn áńgime taýsylmaıdy.
Qan jylaǵan qazaq balasyna óleńderi arqyly demeý bergen Ahmet Baıtursynovtyń ár týyndysy joǵary baǵaǵa ıe. Ásirese, 1911 jyly Orynborda jaryq kórgen “Masa”óleńder jınaǵyna aqynnyń qazaq halqynyń ótkeni, búgini men erteńi jaıly jazylǵan óleńderi engen.
Yzyńdap, ushqan mynaý bizdiń masa,
Sap - sary, aıaqtary uzyn masa.
Ózińe bitken túsi ózgerilmes,
Degenmen, qara ıakı qyzyl masa.
Ústinde uıyqtaǵannyń aınala ushyp,
Qaqqy jep qanattary buzylǵansha.
Uıqysyn az da bolsa bólmes pe eken,
Qoımastan qulaǵyna yzyńdasa? — deıdi aqyn “Masa” óleńinde.
“Qazaq qalpy”óleńinen aqynnyń alashtyń ótken kúnine degen saǵynyshyn jáne Reseı memleketiniń bıliginen keıingi qazaqtyń jaǵdaıyna degen kúıinishin baıqaýǵa bolady.
Qaz edik qatar ushyp qańqyldaǵan,
Sahara kólge qonyp salqyndaǵan.
Bir órtke qaýdan shyqqan dýshar bolyp,
Ne qaldy tánimizde sharpylmaǵan?!
Alashtyń adamynyń bári málim:
Kim qaldy tarazyǵa tartylmaǵan?
Degender «men jaqsymyn» tolyp jatyr,
Jaqsylyq óz basynan artylmaǵan.
Taqyldap, qur pysyqsyp sóıleıtin kóp,
Ekpindep, ushqyr atsha qarqyndaǵan.
XX ǵasyrdyń basyndaǵy ult - azattyq kóterilis jetekshileriniń biri bolǵan Ahmet Baıtursynov, “Dostyma hat” degen óleńinde qoǵam ádiletsizdigin sýrettep, aqshaǵa, abyroıyn aryn satqan adamdardy synaǵan. “Jarqyrap jaqsylyqtyń tańy atpaı tur” degen óleń joldarynan aqynnyń azattyqtyń tańy úshin qıyn - qystaý kezeńdi basynan ótkerip júrgeni baıqalady.
Qyraǵy, qıa jazbas suńqarym – aı!
Qajymas qashyq jolǵa tulparym – aı!
Úıilgen ólekseni órge súırep,
Shyǵarmaq qyr basyna ińkáriń – aı!
Jarqyrap jaqsylyqtyń tańy atpaı tur,
Túnergen tóbemizden bult arylmaı.
Kók etti, kón terili, kónip qalǵan,
Syqsa da shydaı berý, jurt jarylmaı.
Qazaq halqy balalaryn moldalarǵa berip oqytqan. Qazaq eliniń ozat uldary tek moldadan bilim alyp qoımaı, Reseı memleketine baryp joǵary oqý oryndarynda oqı bastady. Árıne, elde oryssha bilim alǵan azamattar synaǵandar boldy. Bul týraly aqynnyń “Ǵylym” degen óleńinde jazylǵan.
«Ǵylymdar dúnıelik sıqyr bolmaq,
Oqyǵan ol ǵylymdy kápir bolmaq».
Zýlatyp sharıǵatty shart júginip,
Moldekeń otyrǵanda moınyn tolǵap.
Sondyqtan zaman júırik, bizder shaban,
Artynda ilese almaı júrmiz áman.
Kún saıyn ózgerilip, óner artyp,
Bári de bara jatyr alǵa taman.
«Zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» —
Degen sóz aıatpenen birdeı maǵan.
Alaqtap artymyzǵa qaraǵyshtap,
Júrgende - aq ozyp, uzap ketti zaman.
Ahmet Baıtursynovtyń abaqtyda otyryp anasyna jazǵan sezimge toly “Anama hat” atty óleńi aqyn týyndylarynyń marjan dep te aıta alamyz.
Qaraǵym, duǵagóıim, qamqor anam!
Arnap hat jazaıyn dep, aldym qalam.
Seni onda, meni munda aman saqtap,
Kórýge jazǵaı edi Haq taǵalam!
Bara almaı, ótirikshi bolyp ábden,
Semeıdiń túrmesinde otyr balań.
Mal urlap, kisi óltirgen aıyby joq,
Ókimet, ór zorlyqqa ne bar sharań!
«Úmitsiz shaıtan bolsyn» degen sóz bar,
Joldar kóp jánnatqa da taram - taram.
Oq tıip on úshimde, oı túsirip,
Bitpegen júregimde bar bir jaram.
Aldanyp tamaǵyma, ony umytsam,
Bolǵandaı jegenimniń bári haram.
Adamnan týyp, adam isin etpeı, Uıalmaı, ne betimmen kórge baram?!
Ahmet Baıtursynov “Oılar” atty óleńinde ózi qaıtys bolsa da, ereń eńbeginiń ólmeıtinin jazǵan.
Men ólsem de ólemin jónimmenen,
Tánnen basqa nemdi alar ólim menen?!
Ólgen kúni aparyp tyǵary – gór,
Men joq bolam kómilip tánimmenen.
Tán kómiler, kómilmes etkem isim,
Oılaıtyndar men emes bir kúngisin.
Jurt uqpasa uqpasyn jabyqpaımyn,
El búginshil, meniki erteń úshin.
Aqyn “Zamandastaryma” degen óleńinde keńesterimen bólisken.
Orystyń tárjime ettim mysaldaryn,
Ázirge qoldan kelgen osy barym.
Qanaǵat azǵa degen, joqqa sabyr,
Qomsynyp qońyraıma, qurbylarym.
Baby joq jumystaǵy men bir aryq,
Kún qaıda úzdik shyǵar topty jaryp.
At turmas aıaǵynda jeli bolsa,
Dúsirlep shapsa bireý qıqý salyp.
Bar bolsa sondaı júırik, qyzar deımin,
Estilse qulaǵyna dúbir baryp.
Áıtpese aryq shaýyp óndire me,
Júrgende qamyt basyp, qajyp – talyp
Halyq aǵartýshysy orystyń myqty aqyndarynyń óleńderin qazaq tiline aýdarǵan. Ol “Qyzdyr deısiń, májilisti jan deısiń” degen A. S. Pýshkınniń týyndysyn ana tiline aýdaryp, óziniń sheberligin taǵy da bir márte dáleldegen.
Qyzdyratyn jasty qaıdan al deısiń?
Ómirimniń tańyn qosyp keshine,
Ber qaıtadan ótken kúnniń hámmesin!
Bere almasań, keń salalyq beıildi,
Jas qyzyǵyn kórsin jastar keıingi.
Tátti ómirmen nápsi kóńilin aýladyq,
Qalǵanymen aldantalyq zeıindi!
Ýa, darıǵa!
Óttiń bastan, qyzyq jas!
Ózińe jón, ózgelerge buzyq jas.
Qaıǵy, qasiret dertin janǵa batyrmaı,
Qaıran jastyq!
Qyzýymen qylǵan mas!
Kórinbesten ómir kóbi ótken shaq,
Tirshiliktiń sán, lázzaty ketken shaq.
Oıyn, kúlki, májilisten, qyzyqtan
Mezgil qýyp: «Shyq!» – dep ámir etken shaq.
Jasyń aıtsa, kónbegennen ne paıda?
Ýaqyttyń tili sholaq: «júr!», «aıda!»
Turlaýy joq, ózgerilgish ómirdiń
Ótpesine etken, sirá, kim aıla!
Múmkin desek adamzatqa eki ólmek,
Biri sonyń – «jasym jetti» dep kónbek.
Bul ólimniń ardaqtysy, arýy,
Munan keıin ólim be sol dem sónbek?!
Aqyn I. A. Krylovtyń “Zerkalo ı obezána” degen mysal óleńin “Aına men maımyl” dep qazaq tiline aýdarǵan.
Aınanyń qarsy aldyna Maımyl baryp,
Aınada óz sýretin kóre salyp,
Aıýǵa janyndaǵy kúlip aıtty,
Aqyryn aıaǵymen túrtip qalyp:
«Beri qara!
Bu kim ózi mynaý periń?
Bilmeımin qaıdan shyqqan mundaı kórim?
On eki múshesiniń biri ońdy emes,
Kóz salyp qarap tursam árbir jerin.
Men buǵan tıtteı ǵana uqsas bolsam,
İshime pyshaq salyp óler edim.
Ol ras beseý - altaý bar ekeni
Keıipsiz naq osyndaı bólelerim».
«Maımyljan, biraz ǵana etseń tózim,
Meniń bar jalǵyz aýyz aıtar sózim:
Áýre bop bóleleriń sanaǵansha,
Abaılap qarashy áýel ózińe óziń!»
Aıýdyń bir aqyly aıtqan dosqa,
Bir júrip, birge turǵan kóńil qosqa,
«Aldy jón adasqannyń» degen sóz ǵoı,
Tyńdaýsyz, qur dalada qaldy bosqa.
At pen esek
Bireýdiń esegi men bar edi Aty,
aparar bir qalaǵa boldy zaty.
Aty men esegine artyp alyp,
Aıańdap jolǵa túsip kele jatty.
Júk aýyr, esek sasyp, alaqtady,
Iesi demalýǵa qaratpady.
Ál ketip, jyǵylarǵa taıaǵanda,
Jalynyp atqa esek sóz aıtady:
At dostym, júgim aýyr, halim bitti,
Emespin júre alatyn endi tipti.
Zoryǵyp, jolda ólip qalatynmyn,
Almasań aýystyryp biraz júkti
At oǵan eshbir jaýap qaıtarmaıdy,
Aýyrlap júgin, esek qaıqańdaıdy.
Entigip, ishin soǵyp, dymy quryp,
Júrýge onan ári jaıy qalmaıdy.
Jyǵyldy esek baıǵus dymy quryp,
Turmady aıdasa da ıesi uryp.
Soıdy da, júgin, terisin atqa salyp,
Qalaǵa kele jatty taǵy júrip.
Qarańdar, shara bar ma myna sorǵa,
Aıaǵyn at keledi basyp zorǵa.
Qysymdy esek kórgen bu da kórip,
Boldyryp, bylǵaqtaıdy ońdy - solǵa.
Ókinip ótken iske at keledi:
“Men qate etken ekem… Ah! – dedi.-
Esekten az júk alyp, qarasqanda,
Qıyndyq mundaı maǵan bolar ma edi?”
Bul sózden qandaı ǵıbrat almaq kerek?
Mysaly, etken qaıyr bir báıterek.
Qaıyryń bireýge etken bolyp terek,
Kórersiń raqatyn kóleńkelep.
Qaıyrdyń eń abzaly bul dúnıede
- Bireýge qysylǵanda járdem bermek.
Keıbireý zor beınetke tap bolady,
Keı ýaqyt az beınetten qashamyn dep.
You Might Also Like
