Ahmet Baıtursynuly ómiri jáne shyǵarmashylyǵy
Ahmet Baıtursynuly ómiri jáne shyǵarmashylyǵy
Ahmet Baıtursynuly (1873 - 1938) XX ǵasyrdyń basynda qazaq halqy asa iri qoǵamdyq - saıası ózgeristermen qatar aýqymdy rýhanı jańǵyrýlardy da bastan keshti. Ulttyq mádenıet pen ádebıettiń, bilim men ǵylymnyń týyn kótergen, jurtshylyqtyń sanasyna demokratıalyq oılar sińirip, alǵa jeteleýge umtylǵan zıaly top qalyptasty. Halyqtyń zerdesine sáýle túsirip, sanasyn oıatqan osy toptyń rýhanı kósemi Ahmet Baıtursynuly edi. Qazaq ádebıeti men ádebıettaný ǵylymynyń, til biliminiń atasy, uly túrlendirýshi - reformatory atanǵan ol óziniń aldyndaǵy Shoqan, İbyraı, Abaılardyń aǵartýshylyq, demokrattyq baǵyttaryn jalǵastyra otyryp, óz zamanyndaǵy tutas bir zıaly qaýymnyń tólbasy boldy. Ómir joly. Ahmet Baıtursynuly 1873 jyly 18 qańtarda qazirgi Qostanaı oblysynyń Torǵaı óńirindegi Sartúbek degen jerde dúnıege keledi. Ákesi Baıtursyn Shoshaquly namysqoı, sergek, eti tiri adam bolady. Sol sebepti de Baıtursyn men onyń aǵaıyndary patsha ókimetiniń ókili – ýez bastyǵyn soqqyǵa jyǵyp, túrmege qamalady. Bul oqıǵa on jasar bala Ahmettiń sanasyna qatty áser etedi. Máseleniń túp negizin tolyq uqpaǵanymen, ol ómirdegi ádiletsizdik pen zorlyq - zombylyqty, áleýmettik teńsizdikti kózimen kórip, kóńiline oı uıalatady. Tabıǵatynan zerek ári talapty bala Ahmet 1882 - 1884 jyldary kózi ashyq aýyl adamdarynan saýatyn ashyp, hat tanıdy da, keıin jaqyn mańdaǵy aýyl mektebinde oqıdy. 1886 - 1891 jyldary Torǵaı qalasyndaǵy eki synypty oryssha - qazaqsha ýchılıshede, 1891 - 1895 jyldary Orynbordaǵy muǵalimder daıarlaıtyn mektepte bilim alady. Bul jyldary uly aǵartýshy Ybyraı Altynsarınniń úlgisinde jumys isteıtin, ıgi dástúrleri mol jańasha mektepter sany kóbeıgen bolatyn.
Mine, osy tárizdi oqý oryndarynda oqyp, sapaly bilim alyp shyqqan Ahmet Baıtursynuly 1895 jyldyń 1 shildesinen óziniń muǵalimdik, ustazdyq qyzmetin bastaıdy. 1895 - 1897 jyldary Aqtóbe, Qostanaı, Qarqaraly ýezerinde aýyldyq, bolystyq mektepterde, eki synyptyq ýchılıshelerde sabaq beredi. Muǵalim bola júrip ol qoǵamdaǵy bolyp jatqan qubylystarǵa, áleýmettik ómirge úńiledi. Halyqqa bilim berýdiń joldaryn, qazaq tili men ádebıetiniń máselelerin zertteý múmkindikterin qarastyrady. Kóp kitaptar oqıdy, óz betimen izdenedi. Ádebıetpen aınalysady, óleń - jyrlaryn jazady, aýyz ádebıetiniń úlgilerin jınaıdy, oqýlyqtar men oqý quraldaryn ázirleıdi. Óziniń bilimimen, aqyl - parasatymen el aýzyna ilige bastaıdy. Bostandyq ańsaǵan, kúreske úndegen óleńder jazady. Sonyń saldarynan 1910 jyly Qazaqstanda turý quqyǵynan aıyrylyp, Orynbor qalasyna keledi. 1913 - 1918 jyldary ózi uıymdastyrǵan "Qazaq" gazetiniń redaktory bola júrip, keń aýqymdy áleýmettik ister atqarady. Gazet betinde halyq ómiriniń asa kúrdeli máselelerin kóteredi. Eldi oqý - bilimge, ilgeri umtylýǵa shaqyrady. 1917 jylǵy Qazan tóńkerisinen keıin qoǵamdyq ómirge belsene aralasqan Ahmet Baıtursynuly qazaq jurtynyń táýelsiz memleketin qurýdy maqsat etken Alash qozǵalysy kósemderiniń biri bolady. Keıinirek Qazaqstannyń tuńǵysh halyq aǵartý mınıstri, Qazaqstan akademıalyq ortalyǵynyń jetekshisi, Almatydaǵy, Tashkenttegi joǵary oqý oryndarynyń profesory qyzmetterin atqarady. Keńes ókimeti tusyndaǵy komýnıstik ıdeologıa alasapyranynyń saldarynan 1929 jyly jazyqsyz ustalyp, uzaq ýaqyt túrme men lager azabyn tartqan Ahmet, 1936 jyly elge qaıtyp oralǵanymen, 1937 jyly qaıta tutqyndalyp, 1938 jyly atylady. Alash qozǵalysynyń kósemi retinde "halyq jaýy" dep atylǵan A. Baıtursynovtyń esimi de, shyǵarmalary da kópke deıin jurtshylyq úshin jabyq boldy.
Tek táýelsiz Qazaqstan jaǵdaıynda ǵana aqynnyń shyǵarmalary jaryq kórdi, muralary zerttele bastady. 1988 jyly aqtalǵannan keıin A. Baıtursynuly shyǵarmalarynyń jınaǵy (1989), "Aq jol" kitaby (1991) jaryq kórdi. Shyǵarmashylyq murasy. İri qoǵam qaıratkeri Ahmet Baıtursynulynyń artynda asa mol ádebı, ǵylymı eńbekter qaldy. Ol óz zamanynda ári aqyn, ári aýdarmashy, ári ǵalym retinde tanyldy. Ahmettiń 1909 jyly Peterbýrg qalasynda "Qyryq mysal" degen atpen jaryq kórgen alǵashqy kitabyna negizinen orys mysalshysy I. Krylovtan aýdarǵan aýdarma mysaldar jınaqtaldy. Buryn mysal arqyly tuspaldap aıtylǵan oılaryn Ahmet 1911 jyly Orynbor qalasynda shyqqan "Masa" atty óleńder jınaǵynda óz sózimen ashyqtan - ashyq jarıa etti. Bul jyldary ol qazaq tili men ádebıetiniń ár túrli máselelerine arnap kóptegen maqalalar jazyp, baspa betterinde jarıalady. Ásirese 1913 jyly jazylyp, "Qazaq" gazetinde jarıalanǵan "Qazaqtyń bas aqyny" atty maqalasy Ahmetti bilikti ádebıettanýshy ǵalym retinde tanytty. Bul maqala uly Abaıdyń ulttyq ádebıettiń tarıhynan alatyn ornyn aıqyndaýǵa, aqyn shyǵarmashylyǵyna baǵa berýge arnalǵan tuńǵysh ǵylymı zertteý eńbegi edi. Ádebıetshi Ahmet Baıtursynov murasynyń mańyzdy bir salasy – onyń el aýzynan jınap, júıelep, baspa betinde jarıalaǵan aýyz ádebıeti nusqalary. Atap aıtqanda, Ahmet jınaǵan fólklorlyq úlgiler negizinde Máskeý qalasynda 1923 jyly "Er Saıyn" jyry, 1926 jyly "23 joqtaý" kitaptary jaryq kórdi. Ahmet Baıtursynuly qazaq tiliniń uly túrlendirýshi - reformatory, teoretıgi ári qazaq tili bilimi salasyna orasan zor eńbek sińirgen kórnekti ǵalym boldy. Ol arab áripteriniń negizinde tóte jazý úlgisin, ıaǵnı qazaqtyń tól álipbıin jasady. Óziniń "Oqý quraly" (1912), "Til quraly" (1914), "Álipbı" (1924), "Jańa álipbı" (1926) tárizdi kitaptarynda qazaq tiliniń ǵylymı, teorıalyq jáne ádistemelik máselelerin keńinen taldap berdi. Qazaq til biliminde termınder júıesin qalyptastyrdy.
Qazaq tili gramatıkasyndaǵy uǵymdar men kategorıalarǵa jańasha ári dál anyqtamalar berdi. "Ádebıet tanytqysh" kitaby. Ahmet Baıtursynuly – qazaq ǵalymdarynyń ishinen shyqqan tuńǵysh ádebıet teoretıgi. Onyń ádebıetshi ǵalym - teoretık retinde tulǵasyn aıqyndaǵan basty eńbegi – "Ádebıet tanytqysh". Eńbek 1926 jyly Tashkent qalasynda basylyp shyqqan. Bul kitabynda ǵalym alǵash ret qazaq ádebıetiniń teorıalyq, metodologıalyq máselelerin negizdep berdi. Ádebıettaný ǵylymyndaǵy basty uǵymdar men termınder júıesin jasady. "Ádebıet tanytqysh" kitaby eki bólimnen turady. Birinshi bólimde kórkem ádebıettiń beıneleý quraldary men ádis - tásilderi taldansa, ekinshi bólimde ádebı janr túrleri sóz bolady. Tutastaı alǵanda, Ahmet Baıtursynov óner ataýlyny eki topqa bóledi. Onyń biri – tirnek óneri, ekinshisi – kórnek óneri. Kórnek ónerine ǵalym sáýlet (arhıtektýra) ónerin, symbat (skýlptýra) ónerin, keskin (jıvopıs) ónerin, áýen (mýzyka) ónerin jáne sóz (ádebıet) ónerin jatqyzady. "Ónerdiń eń aldy – sóz óneri sanalady. "Óner aldy – qyzyl til" degen qazaq maqaly bar. Muny qazaq sóz baqqan, sóz kúıttegen halyq bolyp, sóz qadirin bilgendikten aıtqan. Aldyńǵy ónerdiń báriniń de qyzmetin shama qadarynsha sóz óneri atqara alady, qandaı sáýletti saraı bolsyn, qandaı symbatty ári keskindi sýretter bolsyn, qandaı án - kúı bolsyn, sózben sóılep sýretteýge, kórsetýge, tanystyrýǵa bolady.
Tolyq nusqasyn júkteý
Ahmet Baıtursynuly (1873 - 1938) XX ǵasyrdyń basynda qazaq halqy asa iri qoǵamdyq - saıası ózgeristermen qatar aýqymdy rýhanı jańǵyrýlardy da bastan keshti. Ulttyq mádenıet pen ádebıettiń, bilim men ǵylymnyń týyn kótergen, jurtshylyqtyń sanasyna demokratıalyq oılar sińirip, alǵa jeteleýge umtylǵan zıaly top qalyptasty. Halyqtyń zerdesine sáýle túsirip, sanasyn oıatqan osy toptyń rýhanı kósemi Ahmet Baıtursynuly edi. Qazaq ádebıeti men ádebıettaný ǵylymynyń, til biliminiń atasy, uly túrlendirýshi - reformatory atanǵan ol óziniń aldyndaǵy Shoqan, İbyraı, Abaılardyń aǵartýshylyq, demokrattyq baǵyttaryn jalǵastyra otyryp, óz zamanyndaǵy tutas bir zıaly qaýymnyń tólbasy boldy. Ómir joly. Ahmet Baıtursynuly 1873 jyly 18 qańtarda qazirgi Qostanaı oblysynyń Torǵaı óńirindegi Sartúbek degen jerde dúnıege keledi. Ákesi Baıtursyn Shoshaquly namysqoı, sergek, eti tiri adam bolady. Sol sebepti de Baıtursyn men onyń aǵaıyndary patsha ókimetiniń ókili – ýez bastyǵyn soqqyǵa jyǵyp, túrmege qamalady. Bul oqıǵa on jasar bala Ahmettiń sanasyna qatty áser etedi. Máseleniń túp negizin tolyq uqpaǵanymen, ol ómirdegi ádiletsizdik pen zorlyq - zombylyqty, áleýmettik teńsizdikti kózimen kórip, kóńiline oı uıalatady. Tabıǵatynan zerek ári talapty bala Ahmet 1882 - 1884 jyldary kózi ashyq aýyl adamdarynan saýatyn ashyp, hat tanıdy da, keıin jaqyn mańdaǵy aýyl mektebinde oqıdy. 1886 - 1891 jyldary Torǵaı qalasyndaǵy eki synypty oryssha - qazaqsha ýchılıshede, 1891 - 1895 jyldary Orynbordaǵy muǵalimder daıarlaıtyn mektepte bilim alady. Bul jyldary uly aǵartýshy Ybyraı Altynsarınniń úlgisinde jumys isteıtin, ıgi dástúrleri mol jańasha mektepter sany kóbeıgen bolatyn.
Mine, osy tárizdi oqý oryndarynda oqyp, sapaly bilim alyp shyqqan Ahmet Baıtursynuly 1895 jyldyń 1 shildesinen óziniń muǵalimdik, ustazdyq qyzmetin bastaıdy. 1895 - 1897 jyldary Aqtóbe, Qostanaı, Qarqaraly ýezerinde aýyldyq, bolystyq mektepterde, eki synyptyq ýchılıshelerde sabaq beredi. Muǵalim bola júrip ol qoǵamdaǵy bolyp jatqan qubylystarǵa, áleýmettik ómirge úńiledi. Halyqqa bilim berýdiń joldaryn, qazaq tili men ádebıetiniń máselelerin zertteý múmkindikterin qarastyrady. Kóp kitaptar oqıdy, óz betimen izdenedi. Ádebıetpen aınalysady, óleń - jyrlaryn jazady, aýyz ádebıetiniń úlgilerin jınaıdy, oqýlyqtar men oqý quraldaryn ázirleıdi. Óziniń bilimimen, aqyl - parasatymen el aýzyna ilige bastaıdy. Bostandyq ańsaǵan, kúreske úndegen óleńder jazady. Sonyń saldarynan 1910 jyly Qazaqstanda turý quqyǵynan aıyrylyp, Orynbor qalasyna keledi. 1913 - 1918 jyldary ózi uıymdastyrǵan "Qazaq" gazetiniń redaktory bola júrip, keń aýqymdy áleýmettik ister atqarady. Gazet betinde halyq ómiriniń asa kúrdeli máselelerin kóteredi. Eldi oqý - bilimge, ilgeri umtylýǵa shaqyrady. 1917 jylǵy Qazan tóńkerisinen keıin qoǵamdyq ómirge belsene aralasqan Ahmet Baıtursynuly qazaq jurtynyń táýelsiz memleketin qurýdy maqsat etken Alash qozǵalysy kósemderiniń biri bolady. Keıinirek Qazaqstannyń tuńǵysh halyq aǵartý mınıstri, Qazaqstan akademıalyq ortalyǵynyń jetekshisi, Almatydaǵy, Tashkenttegi joǵary oqý oryndarynyń profesory qyzmetterin atqarady. Keńes ókimeti tusyndaǵy komýnıstik ıdeologıa alasapyranynyń saldarynan 1929 jyly jazyqsyz ustalyp, uzaq ýaqyt túrme men lager azabyn tartqan Ahmet, 1936 jyly elge qaıtyp oralǵanymen, 1937 jyly qaıta tutqyndalyp, 1938 jyly atylady. Alash qozǵalysynyń kósemi retinde "halyq jaýy" dep atylǵan A. Baıtursynovtyń esimi de, shyǵarmalary da kópke deıin jurtshylyq úshin jabyq boldy.
Tek táýelsiz Qazaqstan jaǵdaıynda ǵana aqynnyń shyǵarmalary jaryq kórdi, muralary zerttele bastady. 1988 jyly aqtalǵannan keıin A. Baıtursynuly shyǵarmalarynyń jınaǵy (1989), "Aq jol" kitaby (1991) jaryq kórdi. Shyǵarmashylyq murasy. İri qoǵam qaıratkeri Ahmet Baıtursynulynyń artynda asa mol ádebı, ǵylymı eńbekter qaldy. Ol óz zamanynda ári aqyn, ári aýdarmashy, ári ǵalym retinde tanyldy. Ahmettiń 1909 jyly Peterbýrg qalasynda "Qyryq mysal" degen atpen jaryq kórgen alǵashqy kitabyna negizinen orys mysalshysy I. Krylovtan aýdarǵan aýdarma mysaldar jınaqtaldy. Buryn mysal arqyly tuspaldap aıtylǵan oılaryn Ahmet 1911 jyly Orynbor qalasynda shyqqan "Masa" atty óleńder jınaǵynda óz sózimen ashyqtan - ashyq jarıa etti. Bul jyldary ol qazaq tili men ádebıetiniń ár túrli máselelerine arnap kóptegen maqalalar jazyp, baspa betterinde jarıalady. Ásirese 1913 jyly jazylyp, "Qazaq" gazetinde jarıalanǵan "Qazaqtyń bas aqyny" atty maqalasy Ahmetti bilikti ádebıettanýshy ǵalym retinde tanytty. Bul maqala uly Abaıdyń ulttyq ádebıettiń tarıhynan alatyn ornyn aıqyndaýǵa, aqyn shyǵarmashylyǵyna baǵa berýge arnalǵan tuńǵysh ǵylymı zertteý eńbegi edi. Ádebıetshi Ahmet Baıtursynov murasynyń mańyzdy bir salasy – onyń el aýzynan jınap, júıelep, baspa betinde jarıalaǵan aýyz ádebıeti nusqalary. Atap aıtqanda, Ahmet jınaǵan fólklorlyq úlgiler negizinde Máskeý qalasynda 1923 jyly "Er Saıyn" jyry, 1926 jyly "23 joqtaý" kitaptary jaryq kórdi. Ahmet Baıtursynuly qazaq tiliniń uly túrlendirýshi - reformatory, teoretıgi ári qazaq tili bilimi salasyna orasan zor eńbek sińirgen kórnekti ǵalym boldy. Ol arab áripteriniń negizinde tóte jazý úlgisin, ıaǵnı qazaqtyń tól álipbıin jasady. Óziniń "Oqý quraly" (1912), "Til quraly" (1914), "Álipbı" (1924), "Jańa álipbı" (1926) tárizdi kitaptarynda qazaq tiliniń ǵylymı, teorıalyq jáne ádistemelik máselelerin keńinen taldap berdi. Qazaq til biliminde termınder júıesin qalyptastyrdy.
Qazaq tili gramatıkasyndaǵy uǵymdar men kategorıalarǵa jańasha ári dál anyqtamalar berdi. "Ádebıet tanytqysh" kitaby. Ahmet Baıtursynuly – qazaq ǵalymdarynyń ishinen shyqqan tuńǵysh ádebıet teoretıgi. Onyń ádebıetshi ǵalym - teoretık retinde tulǵasyn aıqyndaǵan basty eńbegi – "Ádebıet tanytqysh". Eńbek 1926 jyly Tashkent qalasynda basylyp shyqqan. Bul kitabynda ǵalym alǵash ret qazaq ádebıetiniń teorıalyq, metodologıalyq máselelerin negizdep berdi. Ádebıettaný ǵylymyndaǵy basty uǵymdar men termınder júıesin jasady. "Ádebıet tanytqysh" kitaby eki bólimnen turady. Birinshi bólimde kórkem ádebıettiń beıneleý quraldary men ádis - tásilderi taldansa, ekinshi bólimde ádebı janr túrleri sóz bolady. Tutastaı alǵanda, Ahmet Baıtursynov óner ataýlyny eki topqa bóledi. Onyń biri – tirnek óneri, ekinshisi – kórnek óneri. Kórnek ónerine ǵalym sáýlet (arhıtektýra) ónerin, symbat (skýlptýra) ónerin, keskin (jıvopıs) ónerin, áýen (mýzyka) ónerin jáne sóz (ádebıet) ónerin jatqyzady. "Ónerdiń eń aldy – sóz óneri sanalady. "Óner aldy – qyzyl til" degen qazaq maqaly bar. Muny qazaq sóz baqqan, sóz kúıttegen halyq bolyp, sóz qadirin bilgendikten aıtqan. Aldyńǵy ónerdiń báriniń de qyzmetin shama qadarynsha sóz óneri atqara alady, qandaı sáýletti saraı bolsyn, qandaı symbatty ári keskindi sýretter bolsyn, qandaı án - kúı bolsyn, sózben sóılep sýretteýge, kórsetýge, tanystyrýǵa bolady.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
