InfoHub Logo

(ázil)

Áıel — matematık.

Áıelge sheshýi kúrdeli esepti ilgeridegi qara shaldar tastap ketken: "uzyn arqan, keń tusaý".  

— Aý, ata, aıta ketińiz, arqan uzyn bolǵanda da — onyń bir ólshemi bolatyn shyǵar, al tusaýdyń keńdigi qansha bolmaq? 

— Ony ózderiń eseptep shyǵaryńdar, ózderiń oılanyńdar, — deıdi qara shal qýlanyp.

"Qurysyn, myna erkek degen qandaı halyq, arqandy tartyp ustasań — qazyqqa oratylyp qalǵan buzaýdaı kózderi aqshyrańdap qalady, al bos jiberseń boldy — qashaǵan jylqydaı ustatpaı ketedi, munyń naqty ólshemin eseptep shyǵarýdyń ózi ońaı emes eken ǵoı". Áıelder osylaı daǵdarady.  

— Bir úıge toıǵa barǵanda, adamdy uıatqa qaldyrmaı júrshi,   — deıdi kelinshek kúıeýine, — aýlaǵa kire bergennen — jurttyń kózinshe súrinesiń.  

—  Endi óziń emes pe, tusaýdy tym taryltyp jibergen.

Kelinshek osydan keıin álgi tusaýdy bos jiberse boldy — erkek bı alańynyń ol shetine bir shyǵyp, bul shetine bir shyǵyp, qyzdarmen alańsyz bılep, ustatpaı ketetin kórinedi. "Myna baıǵusqa ne kórindi sonshama oınaqtap? Tusaýdy bos tastasań — kóretin kúniń osy, munyń dál esebi qansha boldy eken, úıge barǵasyn qaǵaz-qalam alyp otyryp, eseptep shyǵaraıynshy". Bul — kelinshektiń oıy.

Bir jańa úılengen jas jigit bir kúni jasy úlken syılasyp júrgen aǵalaryna maqtanypty:  

— Úılený men boıdaqtyqtyń arasynda aıyrmashylyq joq pa dep qaldym, erkinbiz! Kelinderińiz bos ustaıdy.  

— Áı, bala, asy ketpe, — deıdi aǵalary, — sendeı kezimizde bárimiz de solaı degenbiz, qaıran jastyq-aı! Aıtyp aýyz jumǵansha, jigit:

— Tartyldy, — deıdi, — tartylyp jatyr!

— Tartyldy ma arqan? Aıttyq qoı — tartylady dep.

Aǵalary kózderinen jas aqqansha kúledi.

— Oıbaı, mynanyń bilegi názik pe dep júrsem, myqty ǵoı mynaýyń?

Aǵalary bul sózge odan saıyn kúletin kórinedi: 

— Baıaǵyda bárimiz de solaı aıtqanbyz. "Oı, myna názik bilek qashanǵy tartyp turar deısiń, arqandy úze-múze shyǵandap ketemiz ǵoı" degenbiz. Qaıdaa? Bulardyń bilegi asaýǵa buǵalyq tastaıtyn jigitterdiń bileginen de myqty. Ortalarynda otyrǵan bárinen jasy úlkendeý aǵasy bylaı depti:

— Áı, bala, bul arqan degenińniń ózi — otbasynyń jaýapkershiligi, bile bilseń.

— Sol arqanǵa jigitterdiń ózi baryp urynatynyn qaıtersiń?

Muny aıtqan jigit aǵasynyń sózi ózgelerdi dý etkizedi. Rasynda da osy aǵalary aıtqandaı, jigitterdiń álgi arqanǵa ózderi bas suǵatyny bar. Názik bolmysty, taldyrmash arýdyń sońynan sonsha júgirgen qaratory jigittiń sol arýǵa arnap aıtatyny bar edi: 

— Úıleneıikshi, maǵan turmysqa shyqshy!

Álgi arý teris qarap turyp kúletin kórinedi: "myna baıǵus noqtaǵa ózi kelip basyn suqty-aý".  

— Aý, oılanaıyn da, — deıdi qyz, — sen de áli de oılan.

— Joq, men oılanyp boldym, — deıdi jigit, — jaýabyńdy búgin aıtshy!

Qyz taǵy da jymıady: "áı, erkek degen — ańǵal halyq, dep apam beker aıtpaıdy eken ǵoı, bolmasa buǵalyq tımegen boıdaq kúnder artta qalyp, noqta kıiletinin sezip te turǵan joq". Iá, áıel — matematık. Eger elge syıly, syrbaz aǵanyń janynan shýaq júzdi, shyraıly jeńge kórseńiz, álgi eseptiń túıinin dál tapqan matematıgińiz osy kisi dep esepteı berińiz.

Áıel — qurylysshy. Eger áıelerdi qurylysshylar kúnimen quttyqtasa — ne bolar edi, árıne, áıel buǵan tańdanyp: "Rahmet, áıtse de meniń mamandyǵym múlde basqa mamandyq qoı" — deýi de múmkin. Alaıda áıel — qurylysshy. Eger áldebir turǵyn úı jańadan salynyp, onyń bolashaq turǵyndaryna "kirgeli otyrǵan úılerińdi ózderiń qurylysshylardan qadaǵalap, qabyldap alyńdar" dese, sol úıdiń bolashaq turǵyndary ony tipti jaı kózben emes, túrli-túrli kózildirikpen úńilip, qarap alar edi. Sol sıaqty turmys qurǵaly júrgen boıjetken arý da bolashaq turmys — úıiniń kem-qutyqsyz bolǵanyn qalaıtyny anyq, turmys — úıdiń keleshektegi basty turǵyny ózi bolatyndyqtan, turǵyn atanýǵa birden kelisimin bermesten — "áýeli kórip, baqylap alarmyn" der. Onyń osy minezin jaqsy biletin turmys — úıdi ótkizýshiler de mundaıda lypyldaı túsedi emes pe? — O ne degenińiz, aıtqanyńyz ábden oryndy, qarap alyńyz, jiti nazarmen qadaǵalańyz, turmys — úı degen turǵyn úıden de mańyzdy, ómirińizde bir-aq márte kiresiz, turmys-úıdi turǵyn úı sekildi satyp jibere almaısyz, syıǵa tartýǵa taǵy da kelmeıdi, aıyrbas jasap jiberýge de bolmaıdy, asyqpaı qarańyz, asyqpańyz, — der edi.

Aqyldy boıjetkenge de keregi osy emes pe, qyraǵy kózben ábden-aq baıyptap qarap júrip, kemshiligi bar turmys — úıde ómir súrip jatqan ápkelerin de bir eske ala ketýdi umytpaıdy: "osylaı men qusap ýaqytysynda jiti nazar aýdarsa ǵoı, áı, óz taǵdyrlaryna ózderi tym jeńil qaraıdy-aý, qaıran ápkelerim-aı!" Qatal synshy boıjetken arý osydan keıin baryp qana salqyn túrde jymıyp, tákapparlana bas ızeıdi: "jaraıdy, kelistim!". Turmys — úıdi ótkizýshilerge de keregi osy sóz ǵoı, lyp ete qalady:

— Kelistińiz be, tamasha! Endeshe myna jerge "turmys — úıdiń bolashaq turǵyny bolýǵa kelisimimdi berdim" dep qol qoıa qoıyńyz, bári de zańdy bolsyn, zańnan attap ketpeımiz, aıttym ǵoı bir min tappaısyz dep, aıtqanym aıdaı keldi emes pe, budan artyq turmys — úıdi qansha izdeseńiz de taba almasyńyz anyq. Sirá da, Adam ata men Haýa ana jaralǵaly beri kemshiliksiz, bir mini joq turmys — úıdiń turǵyny atanǵaly otyrǵan nómiri birinshi boıjetken ózińiz bolǵaly tursyz-aý. Mundaı qýanyshty endi tek "Toıyń toıǵa ulassyn" kafesinde sizdiń qurmetińizge arnalǵan syńǵyr-syńǵyr tilekterdi tyńdaı otyryp, atap ótý ǵana qaldy.

Boıjetken arý ózin "nómiri birinshi boıjetken" ataǵanyna jymıyp ezý tartar. Nesi bar, jaman emes! Arada ýaqyt óte kele, álgi boıjetkenge turmys — úıdiń kem — qutyqtary baıqala bastaıdy. "Oıbaı-aý, myna úıdiń shatyrynan sý tamshylaı ma nemene, masqara, myna terezeden kádimgideı-aq jel ýlep tur ǵoı, qudaıym-aý, edenniń syqyrlaǵanyna jol bolsyn, mássaǵan, esiktiń qıýlasyp jabylmaıtynyn qalaı ǵana baıqamaǵanmyn deseńshi, al, nómiri birinshi boıjetken, jasa, jónde endi osy kem-ketikterdi". Osylaı óz-ózine bir kúlip alǵan ol álgi kemshilikterdi syrt kózge baıqatpas úshin, turmys — úıdiń endigi belsendi qurylysshysyna aınala bastar. Kúnderdiń kúninde álgi turmys — úıdi kórý úshin qyzdyń anasy keledi.  

— Myna jerden sý tamshylaǵan sıaqty ma qalaı?

— Mam, qaıdaǵy sý tamshylaǵan, eshqandaı da sý tamshylamaǵan, áp-ádemi-aq bop tur.

— Myna jerdiń sylaǵy túskendeı kórindi me nemene?  

— Qaıdaǵy sylaǵy túsken, mam? Áne óziń shuqylap túsirip otyrsyń. Odan ózderiń jaıly aıtsańdarshy, inim qalaı, jumysyna baryp júr me, ótkende jumys istegen jeri eńbekaqysyn túgeldep berdi me?

Anasy tómen qarap otyryp jymıady: "meni eshteńe bilmeıdi deı me eken, baıaǵyda men de shesheme osylaı dep, sózdi basqa jaqqa aýdaryp jiberýshi em".  

— Mam, kelseń ketýge asyǵasyń?  

— Oıbýı, ana aǵańnyń kishkentaı uly meni izdeıdi ǵoı, janyma alyp jatpasam, uıyqtamaıtyny bar edi, keshe qyzýlap turdy, áıtpese ala keleıin dep em, ana qyz da birinshi synypqa barǵanmen erkeligi bar, ekeýi de maǵan arqa súıeıdi ǵoı, men ketkesin ana áke-shesheleri ózderinshe pedagog bop jatqan shyǵar, ekeýi betime kelip aıtpasa-daǵy "balalardy mamam tym erkeletip jiberedi" dep aıtatyn kórinedi, meni pedagogıkany bilmeıdi dep oılaıdy ma eken, pedagogıkany bilmesem — osy ul-qyz qaıdan shyqty, pedagogıka túgil psıhologıasyn da jaqsy bilem.  

— Bizdiń mama — myqty, meniń mamam — myqty.  

— Sholjańdama, sholjańdama, oıbaı, bir áýlettiń kelini bolyp otyrǵanyńdy bilesiń be? Áldebir túrik serıaly keıipkeriniń aýzynan "Uıany qustyń urǵashysy salady" degen maqal shyǵýshy edi. Qustyń uıasyna qarap otyryp, ony qaısysy salyp jatqanyna bylaıǵy adamdar mán bere bere me? Sóıtse uıany terlep-tepship qustyń urǵashysy salyp jatady eken ǵoı. Al erkek qus shylymyn burqyratyp, qanatymen symǵa ilinip turyp, aqyl aıtyp otyratyn kórinedi:

— Qarlyǵash, Qarlyǵash, uıań sál-pál bylaı qaraı qısaıyp ketken sıaqty.

Urǵashy qustyń buǵan jyny keledi:

— Shylymyńdy shegip, qanatyńmen ilinip, salbyrap, aqyl aıtyp ne istep otyrsyń, odan shóp pen batpaq tasysaıshy, aınalyp kelgende osynyń ishinde seniń balapandaryń ǵoı jatatyn.

Solaı dese, erkek qus:

— Erteń balapandarym jumyrtqany jaryp shyqqanda, senderge tamaq tasımyn ǵoı, sol kezde maǵan ońaı deısiń be, aınala tolǵan jyrtqysh qus, solardan qashyp, zý-zý etip ushqanymda, kóz aldymda sender turasyńdar, "qap, balapandarymdy da qanattandyryp ketpedim, men jyrtqysh qustyń tyrnaǵynda ketsem, balapandarym jetim, Qarlyǵash jesir qalady-aý" dep shybyn janym shyrqyrap, bar pármenimmen usham — degeninde, urǵashy qustyń kózine móldiregen jas kelip:  

— Janym, sol, bizdi oılaǵan! Aman júrshi, áıteýir, uıany da ózim birdeńe qylyp salarmyn, batpaq ta tasymaı-aq qoı, shóp te ákelmeı-aq qoı — deıtin kórinedi.

Sonymen áıel turmys — úıdiń belsendi qurylysshysy ekendigi anyq. Endeshe, qurylysshylar kúnimen áıel — azamatshalardy da quttyqtap qoısa nesi artyq?!

---