InfoHub Logo

Myń san kedergige ushyraı júrip, ýaqyt ekintige enteleı bere qaladan áreń sytylyp shyqqan shaǵyn avtobýs kúre jolǵa túse salysymen, bir julqynyp, ilgeri umtyldy.

Avtobýstyń túkpir jaǵynda tize búkken Serikbol moınyn zorlana buryp, birte-birte qara úzip, artta qalyp bara jatqan qalaǵa súzile qarady. Mıllıondap jýsap, mıllıondap óretin alyp shahar jat tartyp ketkeni.

Aldyńǵy otyrǵyshqa aýzy basyn saqal-murt japqan jigit aǵasy jaıǵasqan. Butynda qarakók shalbar, ústinde shymqaı qyzyl jeıde. Tóbe shashy sıreı bastapty, esesine jelkesi qobyrap tur. Kóliktiń júrisi jaılanǵan soń, janyna súıeı salǵan bylǵary sary sómkege qolyn suǵyp, «Saraǵashtyń» bir bótelkesin sýyryp aldy da, qylqyldatyp juta bastady. Qatalap qalǵan eken, bótelkedegi sýdyń jartysynan astamyn óńeshten ótkizip jiberip baryp «ýh» dep demin aldy. Birge kele jatqan eki serigi esine endi tústi sirá, kózin adyraıtyp ekeýine kezek-kezek qarap qoıdy. Sodan soń ǵana eńkeıip, sómkeden bótelkeniń ekeýin shyǵardy. Bireýin qatarynda tympıyp otyrǵan shápkili jigitke ustatty. Ekinshisin Serikbolǵa ytqytty.

— Ótkende kórip qaıttym, — dep sosyn kóńildenip áńgime bastady. — Naǵashy aǵam úıirip basqaryp otyrǵan jylqy zaýytta basymen alysqan eki aıǵyr bar. Bireýi súlik qara aıǵyr. Ekinshisi búlik tory aıǵyr. Naǵashym aıtat, birinen biri ótken sumdyq baqtalas deıt. Kezdesken jerde shaınasa ketet deıt. Conysyn bir jaq-sy-la-ap túsirip...

— Anań qara, anań qara! — Osy arada boz jensı shalbar, aq fýtbolka kıgen juqaltań jigit otyrǵan ornynan elirip ushyp turdy. Saqaldy jigit aǵasy aıta bastaǵan áńgimesinen jańylyp, ol nusqaǵan jaqqa eriksiz jalt qaraǵan. Sonda kórgeni — alys qıyrda basy bulǵaqtap, beli ıreleńdap betaldy perip bara jatqan jyndy quıyn.

— Aı-aı-aı! Túsirip alý kerek edi. My-ynaý degen epızod! — dedi juqaltań jigit bas barmaǵyn qaıqaıtyp. Aptyqqan serigine renjigen saqaldynyń qabaǵy kirjıip sala berdi.

— Óı, sony da... mende quıynnyń neshe atasyn túsirgen plenka bar. Naǵyz kınorejısser degen solaı... zapas  jasaıt. Tiri janǵa kórsetpeı tyǵyp, arhıvimde saqtap júrmin. Sen bala sózdi bólme! Aptyqpa. Seniń mindetiń... ıaǵnı, operatordyń mindeti rejıser túsir degendi aınytpaı túsirý. Uqtyń ba? Men qalaı túsir desem, solaı túsirý. — Ol ókpelegen baladaı urtyn tompaıtyp bir ýaq únsiz otyrdy da, kenet oıyna áldene túskendeı eki alaqanymen eki sanyn sart etkizip, qaıtadan sambyrlap sóılep qoıa berdi.

— Úıretilgen aıǵyrlardy tóbelestire salsam da qoı deıin dep turǵan bireý joq. Biraq solardy bar ǵoı, tú-úk jaqamaımyn. Teatrdyń ártisi sıaqty... ılanbaısyń... nanbaısyń. Bastyqpen aıtysyp-tartysyp... naǵashymdy aıtyp... aqyry kóndi-aý.

— Qoqymańyz! — Operator jigit oń qolymen keýdesin uryp-uryp qoıdy. — Qatyryp túsirip berem. Osymen eki kıno túsirýge qatysyp turmyn.

— Úıretilgen aıǵyrdyń tóbelesi tóbeles emes, — dep daýryqty saqaldy rejıser operatordyń sózin elemeı, — al, mynalar... aıtpa deımin, sumdyq! Naǵashyma senem. Osydan bar-aý, durystap túsire alsaq...

Bulardyń tájikesin tyńdaýǵa Serikboldyń zaýqy joq. Oıy san-saqqa ketip, kókiregin áldeqandaı muń torlap alǵan. Alystan buldyrap kóringen qala jaqqa ógeı kózben taǵy bir márte kóz tastady.

* * *

...Kórshi shaldy kún saıyn nól-nól altyda esik aldynan kóresiń. Jaıyna qarap otyrmaıdy. Aınaldyrǵany osy aýlada jýyrda paıda bolǵan Serikbol. Suraq qoıyp, qajaı bastaıdy.

— İ-i, al... basta áńgimeńdi! Qaıdan keldiń, rýyń kim, qandaı qyzmet qyldyń? Aıt, qysylma.

— Aýylda kórkemónerpazdar úıirmesin basqardym, — deıdi bul kúmiljip.

— İ-i, kúltýra eken ǵoı. — Mensinbegeni me, tanaýyn shúıiredi. — Iá, sodan... aıta ber, bógelme.

— Mádenıet úıi jekeshelenip ketip...

— İ-i, qurttyq de... satyp jiberdik de... Kakoe bezobrazıe! Halyqtyń múlkin... tonaý ǵoı mynaý!

Serikbol úndeı qoımaıdy.

— İ-i, shamasy úleste sen de bar bop tursyń ǵoı. Aıtshy al, áıtpese mynadaı qymbat páterdi qaı aqshańa alar ediń?— dep ózeýreıdi. — Kelin balaniki ne qyzmet?

— Saýda ǵoı.

— İ-i, alypsatar deseı.

— Iá, alypsatar. Áýeli aýal arasynda, sosyn qalada...

— Qalaı, júrip tur ma qoly?

— Jaman emes. Jaqsy.

— İ-i, áı, ózim de áýlıe ekenmin, — deıdi basyn shaıqap qoıyp, — osy bala tym jýas, jýas adam ne tyndyra qoıar deısiń dep oı-l-a-ap júrýshi em, dál ústinen túsippin. Áı, sen... kóńilińe aýyr ap qalma, qazir bári solaı, erkek úıde omalyp, áıel túzde jortatyn zaman. Al, myna biz... myna biz gorkom komsomolda júrgende...

Shırek ǵasyr burynǵy qyzmetin uzaq-sonar qıssa ǵyp jyrlap otyrǵanda, bul ózinen jeti jas kishi Dámegúldi mektep bitirte salyp, qalaı qaqshyp túskenin jadynda jańǵyrtady. Qazir oılap qarasa, obaly ne kerek, jas kelinshegi túsken jerine tastaı batyp, sýdaı sińipti. Aýyldyń kádimgi keńetek áıelderi sıaqty ol da erkeginiń tapqanyn uqsatyp, el qatarly qońyrqaı kún keshiripti. Súıtip júrgende zaman qubylyp, sovhoz tarasyn. Tirlik sıyrquıymshaqtanyp, el júdeı bastasyn. Júdeı bastaǵan el kórkemónerpazdar úıirmesin qaıtsin, dombyra ustaǵandar men baıan arqalaǵandar, aqyry, jónderin taýyp, toı jaǵalap ketti. Dámegúl qatarly kelinshekter qoly jybyrlap saýdaǵa kirisken. Solarǵa jýas kelinshegi qalaı qosylyp ketkenine qazir ózi de qaıran. Bul bolsa úıde qaraýyl. Eki kózi bozaryp, baqqany eki júgirmek. «Mamalaryń kelmegeli aıdan asyp ketti-aý» dep, tyrnaqtaı eki ulǵa muń shaǵyp, kóńili ortaıyp, túnniń bir ýaǵyna deıin dóńbekship uıyqtaı almaı jatqany. Aqyr aıaǵy... bir kúni «kóshemiz qalaǵa» dep dúrsingen habar jetsin. «Qoı-aý, naǵyl deıdi!» Qapelimde qaı aǵaıynymen aqyldasaryn bilmeı asyp-sassyn. Ómiri oılamaǵan nársesi. «Aý, qalaı, qalaısha?» Sener, senbesin bilmeıdi. Senbeıin dese, «kúni erteń jóneımiz» dep Dámegúl býynyp-túıinip, alǵan betten qaıtpaı otyr.

— Qudaı bizge qarasyp tur, — deıdi kelinshegi jymyń-jymyń etip.

— Áı, malades, malades, — deıdi bul aýzyna jóndem sóz túspeı.

Bólekshe bir qýanyshtan júrekteri jarylardaı alyp-ushqan ekeýi tún aýǵansha uıqyny umytyp, bolashaq barar jer, basar taý jaıynda qıalǵa boılaǵan.

— Uldaryń úlken qalanyń mektebinde baratyn boldy, — deıdi Dámegúl qýanyshtan bal-bul jaınap.

— Mektebi jaqyn ba eken? Taba ala ma degenim...

— Qalada balany sabaqqa qol qoıyp kirgizedi eken. Sabaq bitkesin aldym dep taǵy qol qoıady ekensiń jýrnalǵa.

— Kúnde-kúnde qoıa bere me eken qoldy?

— Kelinshekter sóı deıt.

— Á-á, — deıdi bul óziniń endigi mindetine ózi tańyrqap.

...Esik tars bekitildi. Terezege sheńgel bastyrdy.

— Anda bári bar, — deıdi Dámegúl. — İshteńe alma.

Anany bir qarmap, mynany bir qozǵap eski-qusqy dúnıesin qımaı alaqtaǵan buny bileginen qysyp ustap, es jıdyrmaı jumbaq ólkege jeteleı jónelgen.

Alyp shahardyń yǵy-jyǵy sapyrylysyn kórip basy aınalyp, kózi buldyrady. Bulardaı emes, Dámegúldiń qalaǵa boıy úırengen, qımyl-qozǵalysy jep-jeńil, qyrǵaýyl qustyń mekıenindeı lypyp tur. Jetekke irkis-tirkis ilesken bulardy áldebir záýlim úıge adastyrmaı alyp keldi.

— Mine, mynaý bizdiń úı! — Páterdiń ap-aýyr temir esigin aıqara ashyp kep jibersin. Úsh bólme. Úsheýi de jutynyp tur. Eki ul sanyn shattana shapattap, bólmeden bólmege ótip, asyr salyp shapqylaı jónelgen. Bul ájethanaǵa deıin ashyp kórip, ár nársege tańyrqap qaraıdy.

Ertesi adamdy sekseýil tıegendeı keptep alǵan avtobýsqa mingesip-ushqasqan ekeýi bazarǵa attandy. Qudaı saqtasyn, dúnıeniń bar adamy osynda, tasqyndap kelip jatyr, tasqyndap ketip jatyr. Óńmeńdep. Kımelep. Arba ıterip. Ala qap arqalap. Birin-biri jaıpap. Kóz tunyp, bas aınaldy. «Jumys osynda, — deıdi Dámegúl. — Satýshymyn!» «Adasyp qalmaı, qalaı aman júrsiń» dep bul da aıqaılap sóılep, kelinsheginiń bileginen tas qyp qarmaıdy.

— Oıbaı, jap aýzyńdy! Ury kóp munda! Únińdi óshir! — deıdi Dámegúl kóp biletinin ańǵartyp.

— Qoıshy! Ne deıt!

Bunyń tula boıyn úreı bıleıdi. Qala barǵan aýyldastary aıtatyn alýan-alýan áńgime osy kez sap etip, oıǵa oralady. Olar tipti ıin tiresken nópirdi synalap kep, kirsh etkizip maı quıryqqa biz suǵyp aldy deıdi. Oıbaı deýge shamań kelmeı, ash kúzendeı búgilip, aıaq astyna búktetilip túskende, qoıyn-qonyshyńdy tintip úlgeredi deıdi.

— Qazir qojaıyndy kórsetem. — Dámegúl bunyń qulaǵyna aýzyn taqap, saırap keledi. — Olar ózderi turyp saýda qyla almaıdy. Sosyn bizdi jaldaıdy. Odan aıyrylyp qalmaýymyz kerek. Aıyrylsaq... dymsyz qalamyz.

Shalbar kıgen kelinsheginen qalyp qoımaıyn degendeı, aıaǵyn jedel basqan bunyń oı-sanasy ekiudaı. Sóıtip kele jatyp, kelinsheginiń tar shalbardan aıqyndalǵan músinine súısine kóz salyp qoıýdy umytpaıdy.

Qojaıyn degeni boıy myrtyq, mańdaıy tyrtyq, kórer kózge kelbetsiz qysyq kóz albasty bireý. Ózinen aýmaı qalǵan taǵy bir óńsizben shań-shuń sóıleskende, osylar áldenege kelise almaı, kerisip turǵan joq pa eken dep qaýip qylǵandaısyń. Shańqyldasqan jatjerlik ekeýdiń sóılegen saıyn jıyrylyp-jazylyp, myń qubylǵan bet-júzinen kózin ala almaıdy.

«Jerdiń túbinen seskenbeı qalaı kep júr, á! — Áýelgi oıynan, biraq tez aınydy. — Ańǵary súıenetin myqty bireýi bar-aý!»

«Jeń ishinde jasyrǵan qanjary bolady deıdi!»

«Qaltasyna nagan salyp júrmesin!»

Serikbol óne boıy sekemshil oıdan aryla almaıdy. Sekemdenip turyp, júregin áldebir qýanysh qytyqtaıdy. Qýanyp turyp, qapelimde qobaljı bastaıdy.

Bilmeıdi, osy Dámegúl qaýip oılaı ma, oılamaı ma?

* * *

Qany qaraıyp, júıkesi juqarǵan kınorejısser sońǵy sát ot basqan taılaqtaı bezektep ketsin. Basynan áldeqashan julyp alǵan qalpaǵy ýmajdalyp qolynda júr eken, qulashtap jerge atty.

— Qaıtar! Qaıtar náletterdi! — Óńeshi jyrtylǵansha aıqaılap, tamaǵy qarlyǵyp qapty.

Qos aıǵyrdyń arqyraı kisineskenine eligip, shabys tilep, tynshı almaı typyrshyǵan attarynyń basyn erkine jibergen jylqyshy jigitterdiń qıqýy soıqan. Sytylyp shyǵyp, árqaısysy aýlaqta qalǵan óz úıirine qaraı synaptaı syrǵyǵan qos aıǵyrdy qaqqanda qanyn, soqqanda sólin alyp, tyqsyryp qaıyra qýyp kelmek. Olardan kózin aıyrmaı, yzaǵa býlyqqan rejıserdiń bet álpetin kómgen saqal-murty uıpa-tuıpa.

Sıyr sáskeden beri ap-aýyr kınokamerany ári tasyp, beri súırep qaljyraǵan oparator jigit qalt etken sátti paıdalanyp, kók shalǵanǵa jaýyryn tósep jantaıa ketken. Shekesi qurysyp, úsh aǵash mosyǵa qondyrǵan asaı-musaıyna erbıe qarap, aýyq-aýyq kóz súzip qoıady. Omyraýlaǵan esirik nemeler jolyndaǵysyn apyryp-japyryp kep qalmasyn, kep qalsa kózderi túk kórmeı qaǵyp ótip, qıratyp tastamasyn dep qaýip oılaıdy. Kamera qırasa, onsyz da tózimi toz-toz bop, tyzaqtap bitken rejıser seldiregen tóbe shashyn  ýystap jular.

Bulardyń áýre-sarsańyn sonadaıdan baqylap, aınalsoqtap júrgen torǵaı kóz qaraýyl shal beri bettedi.

— Aý, inim... inim-aý! Meniń bir túsinbegenim, tap osy eki aıǵyrdy qyrylystyrmasań kınoń kıno bolmaı qala ma? — Torǵaı kózi jyltyrap, sampyldap sóılep keledi. — Aıtshy, bolmaı qala ma?

— Bolmaı qalat! — dep barq etti kınorejısser. — Aqsaqal, siz ne... kıno týraly sizde túsinik joq. Bilip qoıyńyz, kınoda oqıǵanyń sharyqtaý shegi degen bolat. Bul — sol! — Suq saýsaǵyn soraıtyp aspan jaqty nusqady. — Kúlmınasıa!

—  Áb-báse, báse-e, — dedi anaý torǵaı kózin qaqpaı.

— Ne báse?

— Túriń jaman, qyryp barasyń. — Qaıda barsa qolynan tastamaıtyn órme qamshy etik qonyshyna sart etti. Bul onyń burylyp alyp, jónine ketkeni. Rejıser júzi kúreńitip, jaýap tappaı daǵdarǵan.

Aıǵyr tóbelesti kelgen bette apyr-topyr taspalap tastaımyz dep dámelengenin aıtam-aý. Náleti, op-ońaı bola qalatyn sharýa emes sıaqty, is búgin de shatqaıaqtap tur. Ánsheıinde kózderin yzalana alartyp, shaınasa keterdeı aýyzdaryn arandaı ashyp, mańaıdy bastaryna kótere azan-qazan kisinesip bitetin náletter, ne bálesi baryn qaıdam, kamera aldyna kelgende jyndary basylyp, jýası qalady. Bu joly da... qosaıaqtap shapshyp kókke atylǵanyn qaıteıin, tura-tura qalysyp, dúrs-dúrs tebiskenin qaıteıin, operator kamerany kózdeı bastaǵannan-aq, «meniń sende shataǵym qansha» degendeı quıryqty kókke shanshyp tastap, jolyndaǵysyn apyryp-japyryp, burylyp alyp beze jónelisken. Qansorpa bolǵan jylqyshylarǵa qaıyrý bermeı, alabas aınalyp júrgeni anaý.

Baryp kel, shaýyp kel úshin rejıserge kómekshi bop jaldanǵan Serikboldyń óńi qup-qý. Jaq júni úrpıgen, maza joq. Alasatta álekke túsip jatqandarǵa anadaıdan tastaǵan kózi bop-boz. Súlesoq. Ózimen ózi.

Jylqyshy jigitter qos dúleıdiń apshysyn qýyryp, qatar-qatar taqtaı shegelep, qorshap tastaǵan keń albarǵa qaıyra qýyp tyǵypty. Tap bir qasaphana ıisin sezgendeı alapar qaǵyp, alasurǵan nemelerdiń kózderi sharasynan shyǵyp ketken. Túk kórmeı seńdeı soǵylysady. Quryqtan qaımyǵýdy qoıǵan. Eki aıaqty páleketterdiń kókeıin ne tesip bara jatqanyn uǵa almaı shyńǵyra kisinep, kókke shapshıdy.

Qapysyn tapqan bir kez or qoıandaı oınaq salyp, ekeýi de jyryla qashty. Úıirge ózinen buryn shelekteı basyn aman jetkizgisi kele me, qos qulaǵyn jymyp, moınyn alǵa sozyp, aǵyza jónelisti.

Sharasy túgesilgen rejıser qos aıǵyrdyń sońynan aıqaılap boqtap qala bergen.

Jalqy zaýyty ornalasqan dóń eteginen bastalyp, sonaý kókjıekke qaraı dalıyp jatqan jazyqtyń ár qıyryn jaılaǵyn qos úıir jylqy taǵy da dúrligisip, bir ýys bop úrpıise qapty. Bastaryna ne zaýal túskenin uqpaı, úrkesoqtap moıyn buryp pyr-pyr osqyrady.

Bireý qaraýyl tamnan beri qaraı jyn qýǵandaı quıyndatyp shaýyp shyqty. Jýyqtap kelgende tanydy, torǵaı kóz qaraýyl shaldyń nemeresi. Shabdar taıǵa jaıdaq mingen. Etegi jelp-jelp. Qos qolyn kókke sermep, qıqýlap qoıady. Bular kóz toqtatyp úlgergen joq, quıyndatyp jetip-aq keldi. Taıdan dik etip túse qalyp, bastyq dáý de bolsa, sen shyǵarsyń degendeı saqaldy adamǵa umtyldy.

— Atam aıtat... qoısyn deıt... aılasy bar deıt... — dep, jóndep sóıleı almaı, aptyǵyp tur. Tanaýy deldıip ketken.

* * *

Dobaldaı shı sypyrǵyny qolyna alyp, kúndegi ádetpen «Qazaqfılmniń» keń aýlasyn syr-syr sypyra bastap edi. Erkek basymen áıeldiń qolyna qarap qalmaıyn dep tapqan jumysy. Kórshi shal aıtpaqshy, kúltýranyń mańy.

— İnishek, aý inishek!

Bireý anadaıdan daýystap, qolyn bulǵap, jele jortyp kele jatyr eken. Tanı ketti. Bet-aýzyn saqal-murt kómgen rejıser. Ózi sıaqty aýla sypyrýshy paqyrlarǵa moıyn burmastan, sálem joq, saýqat joq, kımelep óte shyǵatyn kókiregi aıaqqaptaı neme. Bu joly nege olaı bola qalǵanyn qaıdam, kele bunyń qolyndaǵy sypyrǵyǵa jarmasyp, irgege qaraı ysyra saldy.

— İnishek, bylaı bop tur. Kómekshi kerek... kıno túsir ǵoı. Aqshasyn alasyń. Qoryqpa, bastyǵyńa aıttym.

Bul oǵan jaýap berýdiń ornyna, uıysqan saqal arasynan súıreńdep kóringen qyzyl tilinen kóz aıyra almaı, jaltaq-jaltaq qaraı beripti.

— Eki... ári ketse úsh kún issapar. Qalaı, barasyń ǵoı?

— Barýyn baram ǵoı...

— Bitti onda. Ábetten soń jóneımiz.

Ushyp bazarǵa jetti. Jol júretinin, balabaqshaǵa búgin bara almaıtynyn Dámegúlge eskertpeı bola ma? Topynǵan nópirmen kımelesip kele jatyr edi, kelinshegimen birge saýda qylatyn jalpaq bet qara qatyn qarsy ushyrasa ketkeni.

— Apasy, aý, apasy... Dámegúl...

Ol áı-shaı joq, bileginen tas qyp qarmap, bylaıyraq alyp shyqty. Bireý-mireý sózimdi estip qalmasyn degendeı mańaıyna alaq-julaq qarap qoıyp, qulaǵyna aýzyn taqady. — Sen balaǵa aıtsam dep júrgen sózim bar. Aıtaıyn... seniń anaý kelinshegiń... sony sen baıqap qoıshy... bizdiń qazaıynnyń oıy jaman sıaqty....

Jalpaq bet qara qatyn laq etkizip aıtaryn aıtyp salsa da, «osynym beker boldy-aý» degendeı qıpalaq qaqsyn.

— Qoıyńyz! Úıtpeıtin shyǵar...

— Jáı eskertkenim... janym ashyǵasyn... Dámegúl me? Dámegúl úıge ketken... birtúrli mazasy qashyp, aýyryp turdy-aý... — dedi de, jolaq-jolaq shalbaryn tyrsıta kergen bir qushaq bóksesin tez ıgerip, asyǵys jóneı berdi. «Ósekti qalaı shubyrtady, á!» Súıtse de kókiregin alǵash ret áldeqandaı qyzǵanysh kernep bara jatqanyn ańǵardy. Úıge jetkenshe júregi qyz-qyz qaınap, bir tarqamady. «Kóne qalatyn adamdy tapqan ekensiń, ákeń...»

Joǵarǵy qabatqa tepkeshekpen asyǵys kóterilip kele jatyr edi, qarsy aldynan odyrańdap shyǵa kelgen bireýmen soqtyǵysyp qala jazdaǵany. Qarasa, eki beti jyltyraǵan anaý... jatjurttyq, bazardaǵy qojaıyn. Buǵan kóziniń qıyǵyn da salǵan joq. Janynan jyldam basyp, ekpindep óte shyqty. Ústinen ashqyltym átir ıisi ańqyp barady.

Kóńili alaburtyp, júregi atqaqtap ketti. Burq etip qany basyna tepken. Sheke tamyry lyp-lyp. İshin órt jalap, ókpe-baýyr, qolqa-júrek túgel shyjǵyryla qalsyn. Páterine óńi kúreńitip, terlep jetken boıda, qońyraý túımeni shuqylap jatpaı-aq, esikti jyn urǵandaı perip-perip qalypty. Temir esik sart etip ashyldy. Ashqan — Dámegúl. Iyǵynda jeńil halat. Óńirin túımelep te úlgermegen. Ol bunyń órt sóndirgendeı tútikken túrinen shoshyp ketip:

— Oı-ı! — dep shorshyp tústi.

Bul ekpindetken kúıi janyna qalaı jetip barǵanyn, qolyn qalaı sermep, aıamastan qalaı osyp jibergenin kesh ańǵardy.

Shynashaqtaı kelinshek kózinen ushqyn tógilip, alaqanymen betin basa búgilip tústi. Jasqanshaqtap, býynyn bıleı almaı qalsh-qalsh. «Súmpıgen murnyn súrip jiberse ǵoı». Umtyla berip, janarynan  jalynysh kórdi. Ózin ózi áreń tejedi sosyn. Kótere bergen qoly sylq tústi. «Bitti! Bitken degen — osy!» Osy jetti túısigine. Býyn-býynyn maıda diril jaılap bara jatqanyn ańǵardy. Ózin qoıarǵa jer tappaı, tórgi bólmege ótti. Adymdap basyp as úıge kirdi.

Tereze aldynda teris qarap tur. Jaýyryny búlk-búlk. Tanaýy pysh-pysh.

— Bárin bilem, — dedi bul daýysy tarǵyldanyp.

Ol óksigin basa almastan, kóziniń astymen jasqana qarady. Odyraıa qalǵan bul kenet doldanyp ketip, ústel ústinde turǵan keseni ilip ala sala, solaı qaraı jiberip ursyn. Kese qabyrǵaǵa soǵylyp, qaq aıyryldy. Synyǵy ushyp kep kelinsheginiń mańdaıyn tilip túskeni. Burq etken qan sorǵalap, ıekke jetti. Shoshynyp, eńirep qoıa berdi. Toqtamastan egile jylady.

— Ur al! Uryp qal! Qolyńnyń qyshýy qanǵansha ur! — dep baqyrdy ol. — Ur deımin men saǵan!

Qandy kórip, qahary qaıtyp qaldy ma, qaıyra qol kótermedi. Bar bolǵany judyryǵyn tas qyp túıip, tistenip apty. İshi álem-jálem. Alaý-dalaý.

Qolyna ilikken oramaldy jaraqatyna basa júrip te syqsyńdap jylaýdan tyıylmady.

— Qysqart! Aǵyzba sorańdy! Soryńdy uraıyn... jańa kórdim... shyqty ǵoı osy úıden...

Oqty kózin Dámegúlden aıyrmaı, aqyryp qaldy.

Ol demin ishinen alyp, biraýyq tilsiz sazardy.

— Aqymaq boldym... — dedi bir kezde qyryn qarap turǵan kúıi. Sybyrlap aıtty. Sybyrlasa da anyq estildi. — Baldar úshin... amalym quryp kóndim ǵoı...

Serikboldyń kóńili bir sýynyp, bir ysyndy. Ker jylandaı jıyrylyp-jazyldy. «Tórtinshi qabattan sekirip óleıin, odan da» dep bir oqtaldy. «Darǵa asylyp qalaıyn» dep bir túıildi. Oıy san-saqqa laqty.

— Qurysyn... sharshadym... qajydym... — dedi Dámegúl ózeginen jalyn atyp. — Qalasy da qurysyn... úıi de qurysyn... Quryp ketsin. Mynaý páter soniki... Bizdiki emes. Sonyń múlki... Qaıtyp alsyn. Aýylymyzǵa keteıik. Ash bolaıyq, jalańash bolaıyq, aýylymyzda... óz úıimizde tynysh otyraıyq...

Jas parlaǵan janarynda jalǵyz suraq. «Ne deısiń, aıtshy óziń?»

Bul jaǵy qarysyp, miz baqpaı bir sát sileıip turdy da, dymy quryp janynda turǵan oryndyqqa sylq otyra ketti.

Kóz aldyna shańy burqyraǵan aýyl jaq tizbektelip kele qalǵany. Ańǵal-sańǵal úıi oıǵa oraldy. Jumyssyz qalyp, tabyssyz júrgen qıyn kúnder eske tústi. Búıiri opyrylyp, qulaýǵa shaq turǵan qoı qora sanadan qýsa da ketpedi. Setineı kóshken kórshiler de eles berdi.

Júregi dirildep, kóńiline bir túrli úreı kirdi sosyn.

Sylq etip otyra ketken ornynan qaıta turyp, ún-túnsiz tysqa bettedi. Qaıda barady? Bilmeıdi.

Bir qarasa, kep turǵan jeri — «Qazahfılm».

Shaǵyn avtobýs dúr-dúr etip otalyp tur.

Elden erekshelenýdi súıetin rejıser bul joly butyna qarakók shalbar, ústine shymqaı qyzyl jeıde kıip alypty. Shydamy taýsylyp, árli-berli adymdap, teńselip júr.

Daıyn turǵan kólikke mindi de júre berdi.

* * *

Súlik qara yshqyna shyńǵyryp, qaýǵa tıgen órtteı lapyldap kókke atyldy. Jumyr moıynǵa sart etip oratyla ketken qyl buǵalyqty jandármen byrt-byrt úzip ketpek bop, shıyrshyq atty. Julqynǵan saıyn tynysy tarylyp, osy jańa ǵana kóz aldynda jaınaǵan kók-jasyl dúnıe demde qanqyzyldanyp, ilezde qýyrylyp sala bergen. Som bilek, sum aılaǵa qarsy qylar dármeni sarqylyp, mysy qurydy. Iliktirip, májbúrlep áketip barady. Kóndikpeske, búlkek jeliske salmasqa sharasy qalmady. Kóndikti, búlkek jeliske saldy. Sol-aq eken, keń dúnıeni taryltqan buǵalyq bosańsyp, tynysy ashylyp sala berdi. Deldıgen keń tanaýy qushaq-qushaq jelge toldy. Jelp-jelp etti. Kilt burylyp, sonaý bir tusta peri aınalyp ótkendeı bop úrpıise qalǵan úıir jaqqa julqa umtylyp edi, qyl shylbyr qaıtadan qylǵyndyryp, býa qaldy. Dóńgelengen dúnıe taǵy da tarynyń qaýyzyna syıyp júre bersin. Baǵanaǵy búlkek jelisin qaıyra tapsyn.

Jylqyshy jigit masaırap, kúrek tisi aqsıyp, saq-saq kúledi. Mereıi ústem. Qyl shylbyrdy er qasyna kúrmep orap tastapty, qalǵany shubatylyp taqymda júr. Asaý aıǵyr alasurǵan saıyn ol da elirip, ońdy-soldy qamshy siltep, órshelengen syqpyty jaman. Kórdiń be meni degendeı, keń dalany basyna kóterip uly qıqýǵa basqan. Jýan moıyn, kúpshik san dúleıdi bastyqtyryp, sońyna mólteńdetkenine máz.

Torǵaı kóz qaraýyl shaldyń pármenimen súlik qara shaǵyn avtobýstyń dóńgelek temirine myqtap baılandy.

— Aıda úıirdi! Jyn-peri qusap quıyndatpa! Aýanymen aıda. Dál osy aramen qaptat! — dep ámiri júre bastaǵan qaraýyl shal aıqaıdy salyp jatyr.

...Súlik qara kenet basyn silke kóterip, aýzyn arandaı ashyp, arqyrap kisinep jiberdi. Pysqyrynyp, oqyrynǵan úıir janap ótip barady eken. Arasynan shińgirleı kisinegen qulyn-taıdyń daýysy shalynady. Bıeler pushaıman kúı keshken aıǵyrǵa mólıe bir-bir qaraıdy da, sol kórgenine jazyqty bop qalǵandaı kózderin dereý taıdyryp, bastaryn tómen sala qoıady. Olardyń osy beıopa qylyǵyna kúıindi bilem, súlik qara eki kózi alaqandaı bop shaqshyraıyp, qyshqyra kisinedi. Bul jolǵy kisinesi qysqa-qysqa. Jumyr bitken kese tuıaǵy tarsyldap jer tarpydy. Úıir ishinen baýyry jarqyrap, basy kegjeńdep jasań aq baıtal beri jyrylyp shyqty, adýyn aıǵyrdyń zarpyna shydap tura almady, sirá. Jańbyrlyǵy jybyrshyp, urshyǵy úıirilip top-top basyp, mańaılap júrip aldy. Quıryq-jaly kúltelenip, kekili biltelenip, kózinen álde áýestik, álde tańdanys, álde úreı baıqalady. Súlik qara basyn mazasyz silkilep, ornynda tynysh tura almaı typyrshyı berdi. Silkingen saıyn shoqpardaı kekili jelp-jelp kózine túsedi. Kúmbir-kúmbir kisinedi. Kisinegen daýystan jas baıtaldyń aq saıtany bezinip, ilezde jýasydy, ıegin ilgeri sozyp, moınyn tósedi, qara aıǵyrdyń alqymy astyna suǵyndy.

Taǵy bir dúbir. Súlik qara qamys qulaǵyn qaıshylap, dúbir jaqqa osqyryp-pysqyryp, oshyryla qaıyrylǵan. Qulaqqa dúbir tıse delebesi qoza qalatyn ejelgi ádet. Aq baıtal aıǵyrdyń aldy-artyna kezek shyǵyp, shybjyń qaǵyp, tynyshynan aıyrylǵan.

Buǵalyq astynda bulqynyp, týlap kele jatqan tory aıǵyr eken. Jylqyshylar ony súlik qara sıaqty baılap-matap álekke túspedi, buǵalyqty sypyryp alyp, saýyrdan sart etkizip bir salyp, aýmaǵy at shaptyrym keń albarǵa bos qoıa berdi. «Qutyldym ba, bálem» degendeı ol-daǵy kóten túbi bileýlenip bitken bir qushaq quıryǵyn qos aıaqtap teýip, oınaqtap shyǵa kelgen. Birese aınala úrkip-josyp, birese tekirek saq jeliske salyp baıyz tappady. Sońyna qıqý ilespegen soń ekpinin tejep, alańsyz aıańǵa kóshti.

Jylqyshy jigitter aq baıtaldy aıǵyrynan aıyryp, qos qaptaldan qaýsyryp aıdap, ony da albarǵa súńgitti. Aıǵyry bir páleni sezdi me, albar syrtynda turyp shurqyrap kisinep jiberdi, kókke atylyp, qyl shylbyrdy úzip keterdeı shirep tartty. Aq baıtal da oqyrynyp, súlik qara jaqqa umtylyp, taqtaı qorshaýdy tósimen soqqylap alasurdy.

Basyn qaqshańdata umtylǵan tory aıǵyrdyń túri jaman. Aq baıtal tózimi tozyp, taqtaı qorany jaǵalap janushyra shapqylap ketti. Tónip kelgen oshaqtaı omyraý astynda qalyp qoımaýdyń áreketin qylyp, symdaı tartylyp, samǵaı ushty. Aqqan juldyzdaı syzyldy. Tegeýirindi tory aıǵyr tap bastyrmaı quıryq tistesken. Iegin súmpıgen saýyrǵa salyp jiberip, quıryq túpten batyrmaı shymshyp tistep qoıady. Baıtal shirkin de ońaı kóngisi kelmeıdi-aq, yǵyn tapqan kez bóksesin jeńil kóterip, artqy aıaqty juptap sermep qalady. Ketilip úlgermegen jup-jumyr jataǵan tuıaqtyń sart-surt soqqysyn tory aıǵyr shybyn shaqqan qurly kórmeıdi, qaıta onyń bul qylyǵy janyna jaǵa túskendeı, astyńǵy erni elpildep, ústińgi erni jelpildep qyr sońynan bir qalmaıdy. Alamaıyn aıǵyr baýyry súıkep kórmegen jas baıtaldyń albastysyn basyp, degenine kóndirmeı qoımaıtyn túri bar.

Aq baıtal qaıda ytyrynsa, yzaly kózin sonda shapshytyp, tórt tuıaǵyna tynym taptyrmaı typyrshyp taǵaty taýsylǵan qara aıǵyrdy tipti de qaperine iler emes. Aq baıtaldyń bultyldaǵan myqyny men jylpyldaǵan shap oraıynan ózge dúnıeni túgel umytqan. Esil derti alqym astynda buratyla aǵarańdap, josyp júrgen jas baıtalda.

Qan qyzdyrar oıynnan jalyqqany shyǵar, kenet qazandaı basymen jambas tustan perip ótti. Baıtal baıǵus tirsegi maıysyp, qabyrǵasy qaıysyp, táltirek qaǵyp yǵyp júre bergen. Shabystan qalyp, jybyrlaq jeliske aýysqan. Óne boıy arqyrap bitken ákki aıǵyr osy sát belin silkı serpip, kúpshek sanǵa kúsh túsirip keýdesin tik kóterip áketti, alshaıyp attap baryp aq baıtalǵa aıaq artty. Sýsyp shyǵýǵa úlgertpeı, shaptan qarmaı qysyp, baýyryna qaraı julqyǵan. Qapysyz dál túırepti. Jas baıtaldyń beli kútirleı qaıysyp, moınyn tuqyrtyp, jaǵyn ántek qaıshylap, sala qulash qyp tilin shyǵaryp jiberdi. Teńselip ketti. Janary mólt-mólt botalady.

— Jarady! Jarady! Oı, páli-aı! — Qaraýyl shal qyby qanyp, qopańdap júr. — Aq baıtaldyń da tuqymy asyl. Torydan qashty aqyry.

Rejıser operatorǵa buıryq-jarlyq berýdi umytyp, jutqynshaǵy jybyrlap, alaıǵan kózin qadap, tamsana beredi.

Kenet qara aıǵyrdyń yshqynyp kisinegen daýysy tóbe shashty tik turǵyzardaı tym ashshy estildi. Esýi berik shylbyrdy qylmoıynǵa keptep, julqa umtyldy. Qyltamaqtan oryp jibergendeı qorqyraǵany, ólimin salyp alasurǵany tym úreıli. Shaǵyn avtobýs ornynan jyljyp, shaıqatylyp ketti. Qaraýyl shal shoınańdaı basyp baryp, arqandy jedel qıyp jibermek bop jantalasyp jatyr. Kezdigi túskir júzi qaıyrylyp, qylǵa bata qoımaı edáýir áýrege salǵany. Aqyry arqan setinep baryp sógildi, aıǵyr shireı tartpaǵanda o da joq edi. Basy bosaı sala sol turǵan ornynda urshyqsha úıirilip, tórt tuıaǵy jerden sátke ajyrap, kókke shapshydy. Qol sozymda qalqıǵan taqtaı qorshaýdan bir-aq yrǵyp, ishke top ete tústi.

***

Jylqy zaýytyn aýlaqtan aınalyp ótetin kúre joldy betke alyp, asyǵys jaıaý tartqan Serikboldyń kóz aldynan birinen biri ótken qos aıǵyrdyń aıqasy ketpeı qoıǵany.

...İshegin tartyp, yshqyna kisinegen súlik qara taqtaı qorshaýdan bir-aq yrǵyp, ishke top ete túsken boıda qara jerdi tórt tuıaqpen tómpeshteı soǵyp, tory aıǵyrǵa qaraı tótelep, týra salǵan. Tarpyp, taptap tastardaı etekteı ernin jıyryp, arandaı aýzyn qaıshylap, qazandaı basyn shaıqap, doldana umtyldy.

Tory aıǵyr shirkin, osy jańa, tap osy qazir ǵana tatqan toıatyna toqmeıilsip, aıaǵyn yrǵap basyp, qanjar quıryǵymen dóńgelek saýyryn sıpaı uryp qoıyp, aýlaqtaı berip edi. Qara aıǵyrdyń dúleıli syqpytyn kóz qıyǵy shalǵan bette jelke jaly jelp etip, bulan moınyn oqys buryp, qalt tura qaldy. Kúrkirep oqys kisinedi. Kelseń kel degeni me, o da atylyp kókke shapshydy.

Tula boıyn yza býyp, ashý kernegen qara aıǵyrdyń qan tolǵan kózi túkti de kórmeıtin sıaqty. Qarsy kelgen tory aıǵyrdy bar pármenimen qaptaldap soǵyp ótti. Yńq-yńq etken úreıli dybystar adamnyń záresin ushyryp qatar estildi. Tolqyn shaıqaǵan kemedeı ekeýi de teńselip baryp túzeldi. Qaıta qaıyryldy. Doly ekpinin tejeı almaı, qasarysyp qarama-qarsy kelgen qos dúleı artqy aıaqtarymen tik turyp ketip, aldyńǵy aıaqtaryn adamsha sermesti. Bolat tuıaqtar sart-surt soǵysty. Qaıyryla bere qos aıaqtap shirene tebisti. Tuıaqtyń tilerligi tıgen jerde oıylyp izi qaldy. Áp-sátte qym-qıǵash alasapyran aıqas bastaldy da ketti.

Tepsingen tuıaqqa shydas bermeı qara jer tútilip, oıran-botqasy shyqty. Taralyp ósken ajyryq shóp tamyrynan ajyrap qalyp jatyr. Tuıaqtar oıyp-oıyp topyraq laqtyrysty. Kókke burq-burq qoıý shań kóterildi.

Tasyrlaı shaýyp toqtala almaǵan súlik qaranyń ekpini eresen. Baqtalasy basyn shulǵyp, moınyn tómen ıgen bir sátte jelkelikke azý basty. Sol boıda tuqyrtyp tastamaq edi, anaý basyn keksheń etkizip oqys kóterip alǵany. Súlik qaranyń ezýinde bir ýys qyl ketti. Jelkeligin kúrek tis kesken tory aıǵyrdyń da qas albastysy qozsyn. Qany qyzynyp oınaqtap shyǵa bere, bókterinshekten o da qapty. Qarsylasy shyńǵyryp kóke atyldy. Qaıyrylyp kep aldyńǵy qos tuıaqpen torynyń basynan kómip-kómip ótti. Mańdaı tusynan tuıaq jaýǵan tory bir sátke eseńgirep, kótkenshekteı bergende, anaý azýdy topshyǵa qarpyp salyp, yrǵap-yrǵap jiberdi. Qos tanaýy pyryldap, demi jetpeı, tilersegi búgilip, shońqıdy da qaldy. Bastan asyra sekirip qara aıǵyr ketti.

Tory aýnap baryp qaıta turdy. Tula boıyn ter jýǵan, dúr silkingende móldir monshaq shashyraı tógildi. Tis tıgen jerdiń terisi julym-julym, qan sorǵalap tur. Aýnap túskende topyraq jabysypty. Basynan sekirip ótken qara aıǵyr sol ekpinmen anadaı jerden áreń qaıyrylyp edi, tory aıǵyr tópeı shaýyp, tónip-aq qalypty. Qan tilegen eki kózi qyp-qyzyl, jel úrgen shoqtaı jaınaıdy.

Oshaqtaı omyraýlar dúrs-dúris soǵysyp, birin biri qaǵyp ótti.

Shyńǵyrǵan, kisinegen, qorqyraǵan, osqyrynǵan, pysqyrynǵan álemtapyryq dybystardan qulaq tundy.

Qapysyn tapqan tory endi saǵaqtan azý basty. Doldanyp bulǵap-bulǵap qaldy. Dem jetpeı tanaýy jelp-jelp etken súlik qaranyń sharasynan shyqqan kózi alaq-julaq. Etekteı ernine ıe bola almaı jaǵy qısaıyp, beli buratylyp, qaptaldap aýyp bara jatyr. Tunshyǵa qorqyraǵan dybys shalyndy. Alqymyn qara qoshqyl qan jýǵan. Torynyń da keńsirigi aıǵyz-aıǵyz. Silesi tastaı qatyp, súlik qarany baýyryna basa jyǵyldy. Basyn torynyń baýyry astynan bosatyp ala almaı, jantalasqan qara aıǵyrda qaýmet qalmaǵan sirá, aıaǵyn áreń serpedi. Osy sát qapelimde turyp kete almaı typyryqtap  jatqan tory aıǵyr basyn qaqshań etkizip, oqys kóterip, qos tanaýy jelbirep, jan dármen qyshqyryp-qyshqyryp jiberdi. Ańǵalaǵy keńeıip, tostaǵandaı bop alarǵan kózinen qos ýys jas yrshyp tógildi. Typyrlap jatqan jerinen túregele bere, oń qaptalyna gúrs etip qulap tústi. Burq etip kókke shań kóterildi. Tumsyǵyn shabyna qaraı soza bere, moınynan ál ketip, tomardaı basyn jerge tastaı saldy.

Tunshyqtyra basyp-janshyǵan páleketten qutylǵan qara aıǵyr yńyranyp ári aýnady. Aýzynda áldene júr. Umasymen qosa qyrshyp tistep, julyp alǵan aıǵyrdyń úlpershegi.

Torynyń umadan adalanǵan shaby qyp-qyzyl qanǵa boıalǵan. Kókke qarap shoshaıǵan aıaǵyn baıaý ǵana qozǵady da, so boıda jantásilim etti.

Qara aıǵyr úsh umtylyp ornynan áreń turdy. Álsiz ǵana silkinip, táltirektep ilgeri basty. Ústi-basyna jabysqan topyraq termen ezilip aıǵyz-aıǵyz, satpaq-satpaq. Alqymnan saýlaǵan qan qoshqyldana uıyp, tizege jetip tur.

Teńkıip qımylsyz qalǵan tory aıǵyrǵa moınyn baıaý buryp bir qarady da, aıaǵyn súırete basyp, alǵa attady.

Alapat aıqasqa sebepshi bolǵan adamdarǵa jan bitti. Bir birine qarasty. Kózderinde úreı. Tilderin jutyp qoıǵan. Ún joq.

Aıǵyryn alystan baqqan aq baıtal da qaptaldap qozǵaldy. Birte-birte eki aralyq qysqaryp, sulq túsip turyp qalǵan súlik qaraǵa jýyqtap keldi. Mólıe nazar tikti. Qan jýǵan alqymyna tanaýyn apardy. Músirkegeni me, batylsyz kisinep, aldy-artyna shyqty. Onyń bul qylyǵyna aıǵyrdyń ımany selt etpedi. Basyn tuqyrtqan kúıi tórt taǵandap turǵan jerinen qozǵalmady.

Torǵaı kóz shaldyń órmesi etik qonyshyna eriksiz sart etti.

— Qurydy! — Shal aıqasqa ózi túskendeı, úni irip shyqty. — Ekeýi de qurydy... ekeýi de tuqymy asyl ed... Aı-aı-aı! Obal-aı!

Shoınańdaı basyp, súlik qaranyń sońynan jóneldi.

...Jylqy zaýytyn aýlaqtan aınalyp ótetin kúre jolǵa enteleı basyp taban iliktirgen Serikboldyń kózinen ystyq jas byrt-byrt úzilip tústi.

«Óltirem, — dedi tistene kijinip, — basyn shabam, basyn!»

2017 jylǵy qazan.

---