InfoHub Logo

Kókek pen qazan

... Eń aldymen meniń esime ıesiz daladaǵy qystaýlar oralady. Shirkin, sol qystaýlardyń kirpishi altynnan qalansa kerek-ti, jylýlyǵyn áli kúnge deıin sezinemin. Aıaǵymdy basyp júgirip ketken kezim-aý deımin, óıtkeni, meni dalaǵa kóterip shyǵaryp júrgen jandy áli de elestete almaımyn. Dala shýaq bolatyn, soǵan qaraǵanda, jerdiń beti endi ǵana qyza bastaǵan kókek aıy. Al kókekterdiń daýysyn sol mańaıdan estip "Bular qaı jaqtan dybys berip tur" dep tóńiregimdi shola qaraıtynmyn. Kókek zamanynda baıdyń qyzy eken, sýǵa bara jatqan ákesinen áldenelerdi surap "Aıtshy, kóke, aıtshy, kóke" dep mazasyn alyp qoımaǵasyn: "Óı, kókek bolǵyr" dep urysqan soń Atshakókekke aınalyp ketkenin keıinirek bildim. Sol kezderi el arasynda:

Bir qus bar aýylymda kókek degen,

Aldymda terezemniń sekektegen, — degen án estıtinmin.

Meniń sábı kezimnen tasalap turyp, janǵa jaıly áýenin qaıtalaı beretin sol kókekter qaıda júr eken?

Kókekten de asyp túsetin dúnıeniń qyzyǵy mol bolýshy edi. Bárin de baıqap kórý úshin kúnde-kúnde úı aýlasynan shetkerileý jatqan qazanǵa kelemin. Qazannyń bir jaǵy synyp, toqymdaı orny oıylyp túsip qalǵan. Adam tárizdi, seltıgen qos qulaǵy bar, jany bar maqulyqtaı. Maǵan sonadaıdan qarap turatyn. Qolyma qandaı temir túsetinin qaıdam, álgi qazandy búıirinen ursam boldy dyńyldaǵan dybys shyǵady da shym-shymdap tóńirekke túgel taraı bastaıdy. Qazandy urǵan soń izinshe yńyldaı kóterilip, tóbemnen túspeı qoıatyn sol bir ǵajaıyp dybysqa qushtarmyn. Múmkin meniń ǵashyqtyq sezimim qazannyń únine degen nárkes sezimnen bastaý alyp, sol dybystyń ózi sıaqty árige ulasyp ketken shyǵar. Ol — jer betinde joq ádemi áýen-di, atylǵan myltyqtaı tars etip keń dalaǵa jym-jylas sińip te ketpeıdi, kóz aldyńda, qulaǵyńnyń tusynda ilgeri-keıindi tolqyndap átkenshek tebedi. Jaryq dúnıege kóz ashyp qaraǵannan esimde qalǵan kókek pen osy qara qazannyń salǵan alǵashqy ánim meniń, sondyqtan da kún saıyn erinbeı-jalyqpaı kelip qulaq qoıa tyńdaıtynym. Qazir de túrli qalalardyń munaraly basyndaǵy úlken qazandardy urǵylap, onyń daýsyn qala halqyna taratyp jatqandardy kórgende sábılik shaǵym kóz aldyma elesteıdi. Sondyqtan da jer betinde men úshin qazan men kókek úninen kıeli de, kepıetti eshteńe joq.

QAŃYRAǴAN QYSTAÝLAR

Aınalamyzda el kórinbeıdi, olar qaıda ketti dep surap júrgen men de joqpyn. Apamnyń atymdy atap, oqta-tekte shaqyratyny bar.

— Serjan qaıdasyń?..

Sondaıda álgi qańyraǵan qystaýlar da: "Serjan qaıdasyń? Serjan qaıdasyń?" dep jan-jaǵymnan áńgirlep qoıa beredi. Sheshem ekeýmizdi daýsyn mazaq etkendeı aınytpaı qaıtalaıtyn qorqynyshty qystaýlardyń qalaısha sóıleıtinine tańmyn. Úreıim ushqandyqtan aıaǵymdy apyl-tapyl basyp, úıge qaraı qaltaqtaı júgirem. Úı eki bólme-aý deımin, ákem sonyń tór jaǵynda tósekti qalyń saldyryp tyrp etpeı jatady da qoıady. Buǵan deıin ákemniń basymen arpalysqan boz aıǵyry bolǵan; erdiń qasynda baýynan ilingen dorba bar, dorbanyń ishinde jylaǵan kezde qolyma qystyra qoıatyn táttiniń neshe túri bar. Ózi tósek tartqannan beri boz aıǵyr kórinbeıdi, táttiler de kózden ǵaıyp boldy. Keıinirek surastyrsam, ákem áspige shaldyǵyp, basqarmalyǵynan túsken. Boz aıǵyrdy arqyratyp jańa bastyq mindi, qıyny — boz aıǵyrdyń ústinde umyt ketken dorba. Naýqastyń qımyldaýǵa seli kótermegesin, kóshken jurtta jalǵyz úı qala bergenbiz.

Áli kúnge deıin elsiz-sýsyz jerde neni qorek etip otyrǵanymyz men úshin áli jumbaq, sóket te bolsa aıtaıyn, ózim emshek ememin. Degenmen osy kezeń bizdiń ottyń basy úshin úlken aýyrtpalyqty beıneleıtindeı. Óıtkeni, álgi eski qystaýlardyń arasynda meni qoltyǵyna qysyp ala qashý úshin tyǵylyp júrgen úbijikter bar.

APALARYM

Kindikten jalǵyz emespin, meniń Bıbinur, Bıbanar esimdi apalarym boldy. Bıbanar eki jastaı úlken, aıla-tásilden quralaqan emes, áldenege talasa qalsaq, betimdi tyrnap alady. Sondyqtan, shóp-shalamnan qurastyrǵan oıynshyqqa jarmaspas buryn, keıin sheginshekteı otyryp, bir qolymmen betimdi basamyn da, ekinshi qolymmen tartysa bastaımyn. Kúshim jetpegendikten kuniburyn jeńiletinimdi bilip, aýzym byljyrap jylaıtynym jáne bar; estigen jan bolsa álsizge kómektesedi, áıtpese qolymdaǵydan aırylyp qala beremin.

Bıbinur qamqor, bilegimnen ustap jetekteıdi, júre almasam, arqasyna salyp alýǵa da qaýmeti keledi. Birde meni arqalap, aq qabaqtyń baýraıyna jaıylyp júrgen botany noqtasynan jetektep túse bergende, oınaqtap kelip bersin... Ekeýmiz de eki jaqqa qulap tústik, jylap júrmiz, birimizdiń-birimizge janymyz ashıdy... Úreıimizdi ushyryp, degenine jetken bota, bas jibin súıretken kúıi esik aldyna baryp, áli esimizdi jıa almaı júrgen bizderge "menimen oınaǵan qalaı bolady eken?" degendeı masattana qaraıdy.

Maǵan sý topyraqtan qabyrǵasyn turǵyzyp, ústin maldyń saǵymen jaýyp, úı jasap beretin Bıbinur kópten beri joq. Elegzip, baýyrymdy izdeımin, biraq onyń izinen suraý salýǵa shamam qaıda? Er jetip, es bilgen kezde baıybyna jetsem, Qanı degen atamyzdyń Aqtileý degen jalǵyz balasy órtenip ólipti. Áke-sheshesi jylap-syqtap úıden shyqpaı:

— Bıbinur, bizge ermek bolsyn balamyzdyń ornyna... Asyrap aldyq demeımiz, keıinirek ózderińe qaıtaryp beremiz, — deıdi.

Ájemniń qarsylyǵyna qaramastan, týystarynyń kóńilderin qımaǵan ákem men sheshem Bıbinurdy: "Bar, sol úıge bala bol" dep bergen de jibergen. Órtengen balanyń kúıigi sol bir ottyń basyna ońaıǵa soqpaǵany ras, biraq úlken apamnyń úıden qol úzip ketkeni maǵan da aýyr soqty. Saǵynyp sebepsizden sebepsiz kóp jyladym.

Bıbinur barǵan týysqanymyzdyń úıine de "ermek" bola qoımaǵan, sıraǵy maıysyp baryp qudyqtan sý ákelý, samaýrynnyń tútinine qaqalyp-shashalyp júrip shaı qoıý sıaqty jumystar - kishkene qyzdyń moınyna mingen. Osy habardy esitkenmen, balasyn alyp qaıtýǵa ákemiz qudaıdan qorqypty. Biraq, birinshi klasqa barǵan jyly kanıkýlda Bıbinur bizdiń, ıaǵnı, óziniń úıine qashyp keldi. Esi kirip qalǵan qyz týysymyzdyń úıinen kórgen aqiret-azarlaryn jylap aıtqan soń, "baryp, bala bol" dep aıtýǵa eshkimniń júregi daýalamady.

QORQYNYSHTY TÚN

...Biz sol baıaǵy eski jurtta otyrmyz-aý... Úıimiz kútpegen jerden qýanyshqa toldy da, Bıbinur men Bıbanar máz-máıram. Men es bilgennen beri bizdiń úıdiń jelpinip otyrǵanyn kórgenim sol, oqys qýanyshty tosyrqap qaraımyn. Abyr-sabyrdan boıymdy aýlaǵyraq salmaqqa ákemdi aınalyp, qoltyǵynyń astynan kóz tastaǵam. Bıbinur oqýdan oralǵan eken, shashynyń arasyn aıryp órgendikten, jatyrqap júrmin. Meni qýalap ustap alǵysy keledi. Azar da, bezer shyǵa qashamyn. Óıtkeni, janynda beıtanys adam bar. Ol — meniń áskerden demalysqa shyqqan kókem.

Kópten beri kórinbeı ketken pesheneı-kámpıt otbasymyzǵa oıyn-saýyǵymen oraldy, apalarym óleń aıtty da, meniń táttiden aýzym bosamady. Tipti, kámpıt oraǵan qaǵazdardyń órnekterine deıin jutyp qoıǵandaı ádemi, sondyqtan ony da tiske salyp shaınaımyn. Sebebi, ádemi nárse tátti de bolýy kerek qoı.

Kókem kóp bolmady úıde. Men soldat kıimderin kıip, qumarymnan shyǵyp úlgermedim, oıanǵan kezde tórdegi tóseginen taba almadym.

— Kóke-e!..

— Kókeń keledi kúnim... Jańa ǵana qala jaqqa jaıaý-jalpy ketti, — dep sheshem tý alysta saǵymdary oınap, teńizdeı tolqyǵan kókjıekterdi kórsetedi. Biraq, "keledi" degendi túsinbeımin, kókem maǵan qazir kerek óıtkeni.

— Kóke-e!..

Birinshi klasqa barǵany bolmasa Bıbinur da aldaǵanǵa sene salatyn bala emes pe, biz úsheýmiz ubyryp-shubyryp, apamnyń kózin ala bere, daladan kókemdi izdep taýyp alýǵa shyqtyq.

— Qalaıda kókemdi qýyp jetemin, — deıdi Bıbinur arqasyndaǵy maǵan.

Aýyldan ubyryp-shubyryp óriske shyǵatyn mal joq bolǵandyqtan, ıesiz qystaýlardyń tóńiregine túz shópteri qaýlap ósýshi edi, al erkekteı bastaǵan jantaqtyń boıynan birimizdi birimiz kórmeıtinbiz.

— Kókem, ana butanyń arǵy jaǵynda tyǵylyp otyrǵan shyǵar, — deıdi kishkentaı Bıbanar jan-jaqty qolymen nusqap. Árirekte birdeńe qaraýytyp qımyldaıdy...

— Kóke, kóke!

Solaı qaraı tura júgiremiz. Barsaq, jelmen shaıqalǵan qýraǵan jantaqtyń saıaýdaı-saıaýdaı túbirshikteri bolyp shyǵady. Keshe ǵana aramyzda jatqan kókemdi elegzı izdep júrip, biraz jerge baryp qalǵanymyzdy baıqamadyq, tóńirekti qarańǵylyq perdesi tumshalaı bastaǵanmen, qansha daýystasaq ta kókem jaýap qatpady.

Ústimizden qanaty sýsyldap, ilgeri-keıindi qarlyǵashtar usha bastady ma, túnergen aspannyń tósinen belgisiz nárseler úreı úıirip bizderdi jan-jaǵymyzdan qaýmalaı tústi. Iesiz qystaýlardy basyma kóterip jylaýǵa kirisip edim, eki apam maǵan qosyldy. Qyzyl ińirdiń kezinde jetimsiregen úsheýmiz qońyr qozydaı bolyp mańyrap turmyz. Daýsymyzdy esitken apam artymyzdan júgirip keldi.

— Qulynym, qulynym!.. — Qoıý qarańǵylyqtan qorqynyshym bar, qarnymnyń ashqany aıyrbas, apamnyń omyraýyna basymdy tyǵyp, búrise otyryp óksımin. Apam basymnan sıpaıdy.

— Qarǵalarym-aý, turǵan jerleriń mıdaı jazyq qý mekıen dala ǵoı, ... elsiz jerde úbijik júredi... Bul jaqta ne ǵyp júrsińder, qańǵalap?

— Kókem, kókem qaıda?.. — Men odan arǵysyn aıta almaı, eńirep qoıa berdim. — Kókemdi saǵyndym...

DÚLEI

Qaraqulaq syrttan jóninde jurttyń aýzynan jıi estımin. Qasqyrdy kórmesem de atynan-aq qorqam, sonda da bolsa ájemnen qaıtalap suraımyn.

— Áje, áje, qasqyr qyz kórsem qaıtem deıdi?

— Qyz kórsem qyzyl óńeshime salyp alamyn deıdi.

— Kempir kórsem qaıtemin deıdi?

— Keńk-keńk kúlemin deıdi.

— Shal kórsem qaıtem deıdi?

— Shalqamnan túsip jatamyn deıdi.

— Al, ul kórse she?..

— Uly qabaqtan asyp qashamyn deıdi...

— Áje, áje, Serjan ul ǵoı...

— Ul! Serjannan qasqyr qorqady, ony kórgennen záresi qalmaı, qabaq-qabaqtardan asyp qashyp ketedi.

Men turǵan jerde qasqyrdyń jolamaıtynyn estip apalarym máz bolady, ózim de mártebelenip qoqılanyp qalamyn.

Apam aıtady: "Qoraly bala-shaǵamyzben úıirilip qashanǵy otyraıyq, ákeń taıaq súıenip júrýge jaraǵasyn-aq eski qonystan kóshtik" deıdi. Ol kezde jerdiń yzasy betine jaqyn jata ma, álde tabıǵatta sondaı bir belgisiz qudiret paıda boldy ma, kóktemgi jaýynnan turyp qalǵan kól aýmaǵyndaı qaq sýy jyl on eki aıda jerge sińbeı móldirep jatady eken. Halyq sol sýǵa egin salyp, qaýyn, qarbyz, tary, júgeri egedi.

Biz de sondaı bir aýylǵa kóship baryppyz. Meniń esimde qalǵany: jazdykúni jaǵalaı tigilgen úıler, dabyrlap sóılegen qyz-kelinshek, egis basyna attanyp bara jatqan er adamdar. Ákem meni aldyna otyrǵyzyp eginge ala ketedi. Mine, osy kezeńnen bizdiń aýyrmalyqty bólisip arqalaǵan ájemniń beınesi meniń esimde umytylmastaı saqtalypty. Kenetten aýyl ústin alasapyran qylyp, qazan-aıaqqa deıin tóńkerip, búkil álemdi alaı-túleı etken alapat daýyl kóz aldymda. Men qoryqqannan ájemniń mańaıyna buǵyp jata kettim, basymdy kótersem, tóbemizde úı joq. Qasymyzdaǵy júkaıaq ústimizge qulap, ájemdi basyp qalǵan, shyryldap ushyp turdym. Menen sál ǵana qaýmettirek kempirdi qolynan tartqylap, júkaıaqtyń astynan sýyryp ala almaı áýremin. Qaıdan júrgenin kim bilipti, qasymda óńirep-móńirep buzaý tur.

El aıtady: Biz eginde júr edik, sonaý qum qoltyǵynan aıdahar sıaqty qara bult kóterildi de, aýyldyń tóbesine qaraı shyrqap shyǵa berdi. Sol kezde egindikke taýyqtyń jumyrtqasyndaı burshaqtar tasyrlap túse bastady. Egis basyndaǵylar, kún saıabyrsyǵan kezde, bala-shaǵalaryn oılap aýylǵa qaraı shapty. Kelse, kıiz úıler joq. Ár jerde shashylyp ýyq-kerege, shańyraqtar jatyr. Shetinen jaý shaýyp ketkendeı jaırap qalǵan. Elde Aıman degen isine myǵym, ár ýyqty shegedeı qadap, bas qurdy shirep baılap, bosaǵasyna deıin qazyqtap kómetin jesir kelinshek bar edi. Sonyń úıiniń jurty ǵana qalypty. Aýyl adamdary atqa minip izim-qaıym joǵalyp ketken úıdiń izine tússin. Bir-eki qyr asqan kezde bıik qabaqtyń yqtasyndaý jerinde esh jeri búlinbeı tikesinen turǵan úıdi kórip, jurttyń bári Aımannyń muqıattyǵyna jaǵalaryn ustap, tań qalyp keldi. Al, qalǵan úılerdiń bári keregelerin qaıta kóktep, shańyraqtyń kúldireýishterin jamap-jasqap jańadan salyp, tamtyǵy qalǵan aǵash úıdiń súıekterin qurastyryp baspana jasady. Esimdi emis-emis biletin kezde kórgen tabıǵattyń alasapyran kúıin kóz aldyma elestetý áli qıyn.

Bunyń aýyrmalyǵy elge tıdi. Qarbyzdar qaq-qaq bólindi, basylǵan tarylar japyryla jatyp qaldy, el ishinde beı-bereketshilik bastalyp, aýylda úlken tóbeles boldy. Kim-kimdi uryp jatqanyn bilmeımin, bireýdiń esiginiń aldy apyr-topyr bolyp, ózara qyrqysqan dúrmekti kórdim. Arashaǵa aýrýdan turǵan ákem de barǵan, solardyń aıaǵynyń astynda qalsa kerek, oıbaıymdy salaıyn. Sheshem ákemdi qoltyǵynan demep, úıge qaıtyp keledi eken:

— Aıyrý bermese, birin-biri tútip jesin, — dep keledi.

SÁTSİZDİKTER

Biz qystaýǵa kóshtik. Úıde daýyl kezinde ájemdi basyp qalatyn kebeje bar edi, sony kóshken kezde túıeniń bir jaǵyna qomdap, ishine Bıbanar ekeýmizdi moınymyzdan qylqıtyp otyrǵyzyp qoıatyn. Baratyn qystaýymyzdyń túbinde ózekshe sor bar, soǵan jete bere, túıe batpaqtan aıaǵyn tartyp ala teńselip turyp, qulaı ketti. Qorshaý ishinde otyrǵan ájem baıǵus domalap sordyń ústine tústi. Ony kórgesin uıalas balapandaı Bıbanar ekeýmiz kebeje ishinde jylap qoıa berdik.

Kún jaýyn-dy. Ákem men sheshem birimizdi jetektep, ekinshimizdi qoltyqtaı júrip, ájemmen birge ózektiń bergi betindegi ıesiz qystaýǵa ákelip tastap, túıe men zattardy aman saqtap qalý úshin keıin qaıtty.

Ymyrt úıirilip, qas qaraıa bastaǵan. Ár jerde suńqyldap birdeńe dybys beredi.

— Bul ne? — deımin.

— Baıǵyz ǵoı, — deıdi ájem qyzdyrmanyń aýzyna jalǵyz qolymen shópshek jıystyra júrip, sirási, ot jaqqysy keledi. Tamyzyq tutanyp, bólme ishine jaryq tústi, biraq pesh tartpady ma, bólme ishin kók tútin kernep ketti. Biz qıqyldap jótelgesin, ájem úıdiń esigin ashyp qoıǵan. Sál-pálden soń, pesh gúrs etip, opyryla qulady. Pesh túbine yńǵaılasyp ornalasqan ájemniń ot ústemeleımin dep túregelip ketkeni ábúıir boldy. Aman qaldyq.

Talaı ret tónip kelgen qaterdiń qolyn perishte qaqty ma, ot pen sýdyń ortasynan aman qalyp, ilgerige moınymyzdy sozdyq. Tún ishinde balshyqqa malshynǵan túıesi men synǵan-búlingen sandyqtaryn artyp, ákem men sheshem keledi eken.

ALǴASHQY MASHINA

Sol jylǵy qys men úshin úlken jańalyq ala keldi. Aýlymyzdan tuńǵysh ret mashına kórdim. Toqtaǵan soń, qorǵalaqtap qasyna barǵam - alqynyp qalǵan tóbetteı yrs-yrs demigip, ishekteri shuryldaıdy.

— Adam-aı, orystyń oılap tappaıtyny joq! — Ájem de álgi mashınany qolymen ustaı júrip, bir aınalyp shyqty. Keter kezinde dúr ete qalǵan mashına qalsh-qalsh etip, shymyrqanǵan at sekildi tabanynyń astyn tarpyp, bir-eki ýys topyraqty atyp-atyp jiberdi de, zyryldap ala jóneldi.

— Adam-aı, orystyń oılap tappaıtyny joq-aý...

Esigimizdiń aldynda bir-eki tóbetimiz bolatyn, álgi mashınany tyraǵaılata qýyp, qyr asyp ketti, árıne, olardyń qandaı sharýa bitirip qaıtqanyn bilmeımin, biraq men sodan keıin mashınaǵa uqsap, azanda ot alyp oıanyp, júrsem, bashpaılarymmen topyraq shasha júgirip, uıyqtar kezde de pysyldap jatyp kózim ilinip ketetin. Mashınaǵa uqsap sheginemin dep júrip, shelek toly sýǵa túsip kettim. Shelektiń ishine denemmen búktetile sıyp ketkenime qaraǵanda, tipti kishkentaımyn-aý degen oı túsedi.

KÚMİS TIYNDAR

Qystyń sýreti bárinen de ǵajap, biraq sony qasyna baryp óz qolymmen ustap kóreıin desem, meniń aıaq kıimim joq. Sondyqtan ájemniń súıretip júrgen eski galoshyn ilip esikti ashyp turamyn da, tóńirekke kóz salamyn. Ásirese, aýyldan atty qonaq shyqsa boldy, olardyń izinen abalap ıtter de úre umtylady, solarmen qat-qabat jalań aıaq men de júgiremin... Sebebi, úıdegi qonaqtar atyn jemdep-sýlap sáskelikte attanady. Bul kez qardyń beti kún sáýlesimen qubylyp jatatyn ǵajaıyp ýaqyt. Jer betine aq tústi qar emes, narttaı jaınaǵan qyzyl masaty tósep tastaǵandaı qulpyrady. Sol qyzyl masaty sydyrtqan attyń tuıaǵynan burqyldaı kóterilip, shashasyna deıin qyzyl boıaýǵa kómip jibergendeı me... áıteýir at aıaǵynyń túbinen kóterilgen qyzyl shuǵylanyń ishinen jyltyldap, kúmis tıyndar shashyrap ushqandaı bolady. Tıyndy jaqsy kóremin, ol meniń omyraýymda da, apamnyń shashbaýy men ákemniń qaltasynda da kezdesedi. Sondyqtan shyǵar: "E-e, qonaqtyń qaltasynan saýdyrap tıyn túsip jatyr eken ǵoı" dep oılaımyn. Solardyń birin de qaldyrmaı terip alǵym kelip, attylynyń izinen tura júgiremin. Oppa qardy oıyp túsken tuıaqtarynyń izi ana jerde, myna jerde kishkentaı shuqyr bolyp jatady. Qaltyrap-dirildep tursam da, sol ingeshekterge qolymdy dendete jýan bilekke deıin tyǵyp súńgitip, álgi tıyndardy izdeımin. Qolyma, saýsaǵymnyń basy tıisimen erip júre beretin muzdaı qar ilinedi. Qansha ret eńbegim zaıa ketip, qur alaqan qaıtyp júrsem de, qonaqtyń izinen ere júgirýdi aýyldaǵy ıtter de, men de qoımadym. Sol kezderi kózime elestep ketetin kúmis tıyndar shynymen qarǵa shaǵylysqan kún sáýlesi me eken, álde nemene? Sábı júregime qylań berip jatqan eleńniń alǵashqy ushqyny ma? Sebebi, búgingi kúnge deıin qys aılarynda qar betinen sol kúmis tıyndardyń jarqylyn kórgendeımin.

QABYLBAI

Úıge ótkinshi júrginshiler jıi soǵady. Ondaıda meniń júregim ózimde joq, kimniń de bolsa aldyna jatyrqamastan otyryp alamyn. Bul ádetim kóldeneń kelgen kók attylardyń bárine birdeı unamaıtyn shyǵar, áıteýir menen qutylǵansha asyǵatyndaı. Búıirinde atsha shaýyp otyrǵan balany qolynyń syrtymen baıqatpaı yǵystyryp kóredi. Oǵan tapjylatyn men joqpyn. Aqyr bolmaǵasyn álgi kisiler de bas bilgen taıdaı jónge kelip, yńyranǵannan basqa ún shyǵarmaıtyndaı bolady.

Bir kúni bizdiń úıge tili saqaý, kúldirgileý sóıleıtin, jelkesinde shottıyp shyqqan shıqany bar Qabylbaı degen kisi keldi. Jantaıyp jatqan álgi aǵany at qylyp mineıin desem, shıqanyma tıip ketedi dep oılaı ma, basyn buǵyp zar qaqsaıdy.

— Atyńdy estip júı edim, baıa, men saǵan óıeń úııeteıin, — dedi bir kezde. Tilin qyzyqtap turdym da, bul usynysyna qýana kelistim.

— Úıret.

— Dombıa baı ma?

Bizdiń úrim-butaǵymyzdaǵy úlken kemshilik sol, bireýi dombyra shertip, "áý" dep án aıtýdy bilmeıdi, sondyqtan ondaı aspap úıimizden tabyla bermeıtin. Qabylbaı qatty qysylǵandaı boldy. — Apımaı, á... Shashpa, baıa, — Sodan keıin qazan-aıaq jaqqa júgirip baryp, qolyna oqtaý alyp oraldy. Oqtaýdyń da qulaǵyn burap, kúıin keltirgendeı shertip biraz otyrdy da:

— Óıeń shıkińdi aıtpaǵanyma kóp bolyp edi. Myna baıanyń taýy shaǵımasyn dep...

Úıde ózge de adamdar bar edi, "durys, durys" dep jatyr.

— Shý baı ma, - dedi Qabylbaı, — Qazıı tamaǵy túshkıı keýip qaıady ǵoı.

— Bar, bar...

— Qyzyl shaı ákel, — dedi ákem esik jaqtaǵy shesheme.

Qabylbaı shaıdan bir urttap aldy da, bar daýsymen aıqaıǵa saldy; qolyndaǵy oqtaýy shunań-shunań etedi. Jurttyń bári qyran-topan kúlki, "jyraýdyń" onymen sharýasy joq.

Paıavoz...

Aıqylda,

Saıqylda,

Janǵan ottaı jaıqylda...

Bala da bolsam, kúlki shaqyratyn biraz óleń aıtqyzyp, tún jarymyna jetkenshe otyrǵan shyǵarmyz. Men uıyqtap qalyppyn, biraq oıanysymen Qabylbaısha qolyma oqtaý alyp, "Paıavoz, aıqylda, saıqylda, janǵan ottaı jaıqylda" dep óleń aıtýǵa kiristim. Burynǵysha qonaqtardyń mazasyn almaı, qaıta saqaýlanyp óleń aıtyp kóńilin kóteremin.

"ÚILENÝ OŃAI, ÚI BOLÝ QIYN"

Taǵy da jaz. Biz qonǵan shuńqyrda úı az, bala basy da sanaýly. Oıyndarynyń baǵytyn keıde uqpaı qalamyn, sonda da bolsa qatarlaryna qosyp alady. Ózim de uzaqty kúnge úı kórmeı, aınalma bolǵan qoıǵa uqsap, solardyń janynan shyqpaımyn. Kóbisi jasy úlken qyzdar, meni jıi-jıi túrtpekteýine qaraǵanda, asa súıkimdi emespin. Keıde esemdi jibergim kelmeı oıynshyqqa talasyp ta kóremin, biraq eshkimge álim jetpeıdi.

Bir kúni bárimiz shubyryp aýyl mańyndaǵy aı taqyrǵa bardyq. Sol taqyrdyń betinde úlkendi-kishili tastar jatatyn, solardy jınaımyz. Oǵan men de qatysamyn. Bárimizdi bastap júrgen Názıra degen qyz:

— Al, endi úı salamyz, — dedi.

— Qalaı, qalaı?..

— Qazir kórsetemin.

Shynymen adam otyratyndaı keń bólmeli úı soǵar dep oıladym ba, tergishtegen shaqpaq tastardy etegime salyp úıe berdim. Názıra tastardy qatarlastyryp tizip, tórt buryshtyń nobaıyn keltirdi de, "tór úı" dep bireýin bólekshe qorshady. Men saralap júrip jınaǵan tarǵyl tastardy osy tórgi úıge jumsady. Sosyn, aýyz bólme, shylań, qora — bári salyndy. Esik dep qaldyrylǵan ashyq jermen kirip-shyǵyp júrmiz. Názıra bárimizdi tártipke keltirdi.

— Men qazir kelinshek bolamyn, sosyn shelegimdi alyp baryp, túıe saýyp kelemin. — Bul arada "túıe" de — tas, "shelek" te — tas árıne, báriniń ornyn belgilep qoıdy. Bir qyz — kempir, bir qyz — besiktegi bala, ińgálap jylaıdy, ony tas "tabaqpen" jaýyp, qylqyldatyp sút ishkizedi. Ara-arasynda, balany emizip te alý kerek, Názıra "emshek" beredi. Baıqap otyrmyn úı ishinde ornyn tappaı qur qalǵan men sıaqtymyn.

— Men ne bolamyn? Men she? — Názıranyń qyńqyldap qasynan ketpedim.

— Sen maǵan baı bolasyń.

— Orá, orá! — Bundaı ońaıdan tabylǵan aqylǵa qalǵan qyzdar qoldaryn shapattap qýandy da, men endi "baı" bolýǵa kiristim.

— Sen otyr, — dep aldyma tas "dastarhan" jaıdy da, "samaýyrdan" "kesege" shaı quıyp berip otyr. — Endi seniń jatýyń kerek.

— Mynaý tósek, — dep "tórgi bólmedegi" taqyrdyń ústin qolymen sıpap jiberdi de, basyma jastyq dep bir tasty saldy. Men sol tasqa, shekemniń oıylǵanyna qaramastan qulaı ketip, "qor" ete uıyqtaýym kerek. Basymdy da, jambasymdy da jańaǵydaı "qus tósek" jep barady. Oıynnyń erejesin buzbasqa syr bildirmeımin, aıaǵymdy aıqastyryp shalqamnan túskenmin.

Turyp-aq keter edim, "kelinshegim" júgirip keledi de qulaǵyma byldyr-byldyr sybyrlaıdy da:

— Túsindiń be? — deıdi.

— Túsindim. — Men qaýaqtaı basymdy ızep belgi beremin.

— Shaı iship, dombyrańdy tartyp jat, — deıdi.

Men aıtqandaryn eki etpeı oryndaımyn ol: — Keshkilik kelemin ǵoı, — dep shyǵyp ketedi. Biraq onyń bul áreketterin túgel uqpaǵandyqtan, basymdy kóterip:

— Shaı qaıda? — deımin.

— Sen de bir bále boldyń-aý, — Názıra meni shynymen nekeli kúıeýindeı kórip, shaptyǵyp sóıleıdi. — Qumyńdy ishkir, ishseıshi má, qaqsaı bermeı... Ózimniń qolym tımeı jatsa, bir jaǵynan bala, — dep aldyma irili-ýaqty birneshe tasty laqtyryp jiberedi.

E-e, belgili, men shynymen kádelep shaı ishemiz dep oılasam, tas keseni ernimmen ıektep soraptaýǵa tıis ekenmin. Tóbemnen kún ótip, myj-myjym shyǵyp otyrǵandyqtan, "shaı ishesiń" dep aldaǵanyna narazylyq bildiremin. Názıra bolsa taǵy da:

— Myna balaǵa qaraı tur dep — taǵy bir tasty ustatyp ketti. Ózi sıyr saýýǵa tysqa bettedi.

Men "kelinshegime" tipti rıza emespin. Onyń ústine shekeme batqan qyrly tastyń orny zar qaqsap barady, qolymdaǵy "balany da" ereje boıynsha selkildetip jylatpaýym kerek, kúnniń astynda qalǵyp-múlgip basym aýyraıyn dedi me, jylaýǵa aınaldym. "Baı" bolýdyń qıyn mindet ekenin sol joly bildim.

Maldy baılap, sharýasyn biryńǵaılap, ýhilep úıge kelgen "kelinshegim":

— Qazir kózge túrtse kórgisiz tún boldy. Tósek salamyn, — dep taqyrdyń ústin taǵy da sıpalap-sıpalap. — Jatýymyz kerek, — deıdi. "Aldymen sen jat" dedi de, baıaǵy kópshik dep qoıǵan úp-úlken tasyn nyǵarlap kórsetedi. Meniń mundaı ótirik ómirge jynym tyrysty.

— Jatsań óziń jata ber! — Men de eregisip aldym. Baǵanadan beri ústinde jaǵdaısyz jatqan tasqa qulaı ketýge qulyqty emespin. — Birinshi sen basta.

"Erli-zaıypty" ekeýmizdiń aramyzda kıkiljiń osylaısha óris alyp ketti. Esiktiń aldynda jaıylyp júrgen qoı-eshkiler qaıtadan adam qalyptaryna kelip, bizdiń "shańyraqtyń" qalaı qaraı qısaıatynyn baǵyp, ekinshi jaǵynan Názıraǵa bolysady.

— Jatsaıshy, oıyn ǵoı, jatsaıshy...

Meniń tipti, sóz ótpeıtin mıǵula ekenimdi kórgen Názıra, erteli shaı berip otyrǵan kók tasty aldy da, onsyz da aýyryp turǵan shekeme toqyldata ura bastady. Biraq men qos qoldap ustaǵan "baladan" aırylǵan joqpyn, oǵan árıne baýyr etim eljirep bara jatqan joq, óıtkeni tasy túskir úı múlikterine óz qolymmen qosqan "úlesim" edi. Sol úshin Názıraǵa tuqyraıyp otyrsam da, óz degenimen qaıtpaıtyn qarkestiligime ábden kúıdi me, "qalap alǵan baıy" ekenimdi de umytyp, birden jelkeme minip, jelkeme tizesin tireı taqyrǵa qaraı bassyn. Ólip baramyn, kózim murnymnyń tusynda taqalyp turǵan sıraǵyna túsip ketti de, aýyzdy saldym kelip.

— Oıbaı óldim, oıbaı!..

Jiberer báleń men emespin, tisti baqadaı jabysyp, basyma tıgen tasqa da qaramadym. Ázer degende bosanǵan Názıra aıaǵyn ustap otyra ketti. Budan ári qaraı taıaq jep qalmaý jaǵyn qarastyryp, aýylǵa qaraı qasha jóneldim. "Kúıeýiniń" opasyz bolyp shyǵyp, sazǵa otyrǵyzǵanyn kórgen Názıra atyp turdy da, baǵana "bala" dep ustap otyrǵan tasty ózime qaraı jiberip qaldy. Abyroı bolǵanda "bala" basymnan asyp qańǵalap ketti. Sóıtip bizdiń "shańyraq ortasyna tústi", men basymdy qaıttap, "nekeli áıelimdi" sonadaıdan kórsem qashqalaqtap júrip, aqyry "ajyrasyp" tyndym.

QYZYLSHA

Sol jylǵy qys bizdiń kórshimiz Tolybaı degen shal, áıeliniń aty Qaǵaz edi. Aty Qaǵaz bolǵanmen, zaty qaǵaz emes, kómirdeı qara, kózi alarǵan, taıpaq bet úlken áıel. Men ol kisiden taısalamyn. Qaǵazdyń menen úlken balasy bar, sheshesinen túr-túsi aýmaǵandyqtan, onymen oınaý da qaýipti tárizdi. Sondyqtan jalǵyz ózim mashınadan qalǵan irili-ýaqty dóńgelekterdi taýyp alyp, jer jetpegendeı kúl-qoqystardyń arasynda zaýlap júremin. Ezýim kópirgenshe gúrildep, tıtyqtaıtynym sondaı, bir kúni jaıma qoranyń shýaǵyna maýjyrap, dalada uıyqtap qalyppyn. Tolybaı qoıdy qoraǵa qamaıyn dese, bir buryshta pyshyldap jatqan "qubyjyqty" kórip, dúrligip keıin tolqıdy deıdi. "İshine ıt kirip ketken be?" dep nazaryn salsa, aýzynan sý aǵyp, dóńgelegin qushaqtaı qulaǵan meni kórgen. Sodan keıin úıdegilerdiń bári qorqytyp-úrkitip, ár túrli qubyjyqtar jaıly aıta bastady.

— Dalaǵa uıyqtap qalsań, shaıtan qaǵyp ketedi...

— Qaqqanda qaıtedi?

— Aýzyń jelkeńe shyǵyp, kóziń tas tóbeńde janyp turatyn bolady?

— Al, burynǵa aýzy-murnymnyń orny tas bolyp bitelip qala ma?

— Ol araǵa qalqıǵan qulaq shyǵady, sosyn qulaǵy salbyrap keýdeńe soǵyp, kúndiz-túni dóńgelegińdi qýa ber.

Shynymen qorqynyshty. Osyndaı jantúrshigerlik oqıǵalardy kóz aldyma elestetip otyryp, ótken joly aman qalǵanyma qýanam. Olar áli de meniń sanama sińire túskisi keledi.

— Dalaǵa uıyqtaǵan kezińde periniń qyzy Bektory ańdyp turyp, jep ketedi seni.

— Sodan soń ne bolady?

— Sosyn búıtip ıreleńdeı otyryp. — Saýsaǵyn qımyldatyp kórsetedi. — Bektorynyń tamaǵynan ótesiń de, ishegimen júrip qarnyna túsesiń.

— Qarnynan keıin qaıda baramyn?

— Odan keıin be? — Olar da oılanyp qaldy. — Sosyn qoıdyń qumalaǵyndaı jumalap-jumalap jerge túsesiń de, seni "ap" dep qasqyr jeıdi.

Qasqyrdyń atyn estisimen únim shyqpaı qalady. Osydan soń biraz ýaqytqa deıin úıden uzap ketpeıtin boldym.

Bir kúni aýlymyzǵa beti qısaıǵan bir kisi keldi. Aýzy jelkesine shyǵa qoımaǵan, biraq jaǵynyń qaptalynda tur. Sol aradan tamaqtanyp, sol aradan kúledi.

— Aǵa bala kezińde dalada uıyqtap qalǵan ba? — dedim. Ákem maǵan "Óshir únińdi" degendeı kózin alartqasyn, ańtarylyp qaldym.

***

Anda-sanda tóbesin kórsetip, esiktiń qyr kózinen keıin qaıtatyn Qaǵazdyń balyqtaı qara balasy bir kúni, qyr izimnen qalmady. Men ony ónerimmen tańqaldyrý úshin, ortasyna ótkizgen dóńgelegimdi qattyraq aıdap, shı-shıdiń arasyndaǵy sıyr salyp ketken qatqyl jolmen tońqańdap júgireıin. Anaý oıyn qyzyqtaǵandaı, alysqa uzap ketsem de sońymnan borsańdap, ishek-silesi qatqansha kúledi. Onyń maǵan sonshalyq mán bergenine masattanyp, burynǵydan da qattyraq júrý úshin jan dármenimdi jumsap, oı-qyr demeı urynamyn. Ábden júgire-júgire silesi qatyp sharshaǵan bala, qaıtar kezinde maı quıryǵymnan túrtedi. Imanym tas tóbemnen shyqty, baǵanadan beri kórshimniń tań-tamasha qalyp júrgeni ónerim emes, balaǵy tobyǵyna túsetin uzyn dambalym bar edi, sonyń tý syrtyndaǵy tigisi setinep ketipti. Men dóńgelek aıdaımyn dep eńkeıgen kezde, Qaǵazdyń balasy kıno kórgendeı shuqshıyp ishek-silesi qata shıqyldaıtyn edi-aý. Máseleniń baıybyna barǵasyn qalǵan abyroıymdy alaqanymmen basyp, úıge qaraı tura júgirdim.

Sodan keıin biraz merzim úıden shyqpadym, uıalǵannan emes, tósek tartyp uzaq ýaqyt aýyrdym. Kúndiz-túni kúıip-janyp jatamyn da, kózimdi jumsam, qudyqqa qulap sýdyń túbine ketip bara jatqandaı alasuram. Kóp uzamaı denemniń ár jerine qyzaryp tarydaı-tarydaı daqtar paıda boldy da, bara-bara kıizdeı uıysyp tutasyp qaldy.

— Aqudaı, aqudaı, endi táýir bolasyń. — Men úshin kózderi qurǵamaı otyrǵan áke-sheshem ár jerimdi sıpalap kóredi. — Bul qyzylsha ǵoı.

Olar aıtqandaı birden kelege kele qoıǵam joq, qyzýym qaıtpaı uıqyly-oıaý tirliktiń arasynda máńgirip jattym. Úı ishinde bolyp jatqan áńgimeni túgel estımin.

— Qaǵazdyń balasy da qatty jyǵylǵan eken. Qyzylshasy betine shyqpaǵasyn ba, denesi órtenip jatyr, — deıdi sheshem.

— İndet qoı, — Jalǵyz ulynan uzamaǵan ákem mańdaıymdy ýqalaıdy. — Bul ózi doǵdyrǵa kórsetetin aýrý emes...

Erteńine de sámsirep óń men tústeı bir kúıimde jatyr edim, qulaǵyma emis-emis sheshemniń úni keldi.

— Qaǵazdyń balasy shetinepti-aý...

— Jańa ǵana kózin asha almaı jatqan...

— Kóne qonysta barlyq balany baýdaı oryp jatyr deıdi, bizdiń jaıymyz ne bolady eken?.. — Sheshem únsiz jylap otyr. Ákem dybysyńdy shyǵarma deıtin belgi berse kerek, syńsyǵan ún áldeqaıda joq bolady.

— Qudaıǵa sıyna ber, — ákem jáı ǵana sybyrlady. — Sen osy arada baqaýyldap otyr, myna úıge kóńil aıtyp, kirip shyǵaıyn.

Bir kúni qýyǵym baılandy. Dóńbekship, tósegimde búktetilip, jylap jatyrmyn. Ákem men sheshem "ne jazdym" kúıge túsip, qudaıyna "aq sar bas" aıtty, biraq bizdiń úıde ondaı ataýly mal qaıdan bolsyn.

— Dúnıe-múlkim seniń jolyńa sadaǵa, — ákem esikten bas jibinen jetektep torpaq alyp kirdi, quıryǵynyń ushynan kesip otqa kóńirsitti. — Osyny árýaqtarǵa atadym.

Ne qudiret kúshtiń áser etkenin bilmeımin, býynym bosap, baılanǵan qýyǵym júrip ketti. Áýlıe-ámbıelerge jalyna-jalbaryna, alys aýyldaǵy atyshýly táýip bolǵan kisiniń urpaǵy dep, adam shaqyryp, jańaǵy torpaqty berdik. Taǵy da qoı soıyldy. Sol keshten bastap, maǵan áldeqaıdan kúsh ene bastady. Kelgen qonaqtardy qyzyqtap jatyp, jan-jaǵyma alańdaımyn. Kúldim. Áke-sheshem máre-sáre qýanyp, tabandary jer ıiskemeı zyr júgirdi.

Kóretin jaryǵym bar eken, kózim úńireıip, tizem-tizeme soǵyp, qaltyrap-dirildep ornymnan turdym. Terezeniń jaqtaýynan tyrmysyp tysqa qarap edim, dala samaladaı jap-jaryq. Kókjıekten kóterilgen kún, "qalaı táýirsiń be?" degendeı kúlip qaraıdy, men tunjyrap tómen qaradym.

TOLYBAIDYŃ KÓZ JASY

Aýrýdan aıyqpastan boıym sergigenge, dalaǵa shyqqym keldi. Onyń ekinshi sebebi bar. Men janymmen arpalysyp jatqan kúnderi, kóńilimdi aýlaǵysy keldi me eken, álde "jalǵyz ulymyzdyń ústin bútindemeıtindeı ne kún týdy?" dep oılady ma, áke-sheshem ústinde jolaǵy bar, sý jańa kostúm-shalbar ákelip kórsetken. Sony tezirek ıyǵyma ilip, aýyl mańyndaǵy mashına joldyń boıymen, odan ári shegen qudyqqa qaraı júgirgim keledi. "Áli saǵan júrýge bolmaıdy, álsizsiń" degenine qaramaı qyńqyldaǵysyn, sheshem ústime kostúm-shalbarymdy kıindirip, esiktiń aldyna shyqty. Jańa kıimniń býy ma, nemese shynymen saýyǵyp kettim be, ushatyn qustaı qomdanyp, árli-berli kóp júrdim. Kıimderim quıyp qoıǵandaı eken, jeńime balaǵyma qansha qarasam da kózim toıatyn emes, osy qalpymda úıge kirmeı júre bergim keldi. "Salqyn tıedi" degen sheshemniń sózine qulaq aspadym. Túnde japalaqtap qar jaýdy degen; dúnıe kirshiksiz taza, ári jap-jaryq eken, sony aman-esen kórgenime súıinshi suraǵandaı shapqylap qoranyń syrtyn bir aınalsam deımin. Degenmen, býyn-býynym qaltyraǵasyn, sábı kóńilim óz-ózine áli de senimsiz.

Qora jaqtan "yrqaıt, yrqaıt" dep qoı qaıyrǵan Tolybaıdyń daýsy qulaǵyma keledi. Esik aldynan uzap shyǵyp, boıym tosyrqaǵan tirlikke kóz salyp edim, sonadaı jerde bir-birimen ıyqtasyp óriske qaraı bettegen qoı-eshkiler aqqan sýdaı tolqyndap barady. Meniń nazaryma otar ishinde dara júretin "Edilbaı qoshqar" ilikti. Aıaǵyn yrǵań-yrǵań basyp, shabatyn attaı kerbezdenip, mańǵaz júrip barady. Qyzyǵ-e-ep kettim! Bir-eki attap qýyp jetip, qyr arqasyna sekirip minip alsam, jańa kostúm-shalbarym jarqyldap, aýyldyń ortasymen jorǵadaı taıpaltyp tartyp ketetindeımin. Qıaldap turyp, ózimniń aı jarymdaı sal bolyp jatqanymdy, áli de boıymdy bılegen álsizdik baryn, tipti daýsyma deıin qaltyrap shyǵatynyn oıdan shyǵardym. Bar kúshimdi jınap, taıaq tastam jerdegi qoshqarǵa urlana jaqyndadym da, "qolym jetedi-aý" degen shamada, kókshýlan júnderine qos qoldaı tap berdim. Qoshqar menen mundaı ábjildikti kútpegen eken, osqyryna atylyp qasha jóneldi. Tabanym-tabanyma tımeı zyryldap, mıym solqyldap, "Edilbaı qoshqarǵa" erip qansha júgirgenimdi bilmeımin. Ábden elirip alǵan, múıizi qaraǵaıdaı qyzýly qoshqar bet aldy qula dúz shapqylamady, topyrlaǵan qoıdyń ortasynan burylatyndaı qaltarys taýyp, jalt buryldy. Jerdiń ústine túnde túsken qar bar, bir otar qoıdyń tuıaǵymen ezilip, mıy shyqqan qoıdyń qumalaǵy bar, solardyń ústimen aspan men jerdi qosa qushaqtap áldeqalaı qaraı domalap baramyn, domalap baramyn. Eseńgirep qalyppyn, qolymdy júreleı jerge tirep túregelip bere kıimderim oıyma tústi. Jańa ǵana ıneniń kózinen ótkendeı sý jańa kostúm-shalbarymnyń saý tamtyǵy qalmaǵan, óńirinen bastap, balaǵyma deıin saǵal-saǵal bet kórgisiz. İshim ýdaı ashyp ketkennen baqyryp jylap jiberdim. Tolybaı attyń ústine qonyp úlgerse kerek, qora jaqtan dúrsildetip shaýyp keldi de, malmandaı bolyp aıaq basa almaı turǵan meniń qasyma domalanyp túse qaldy.

— Aınalaıyn-aı, jylaǵanyń Qartbaıjannyń daýsynan aınymaıdy eken ǵoı... Ózegimdi órtep jiberdiń ǵoı... sol ma dep edim... — Tolybaı eńkildep kelip, tonynyń óńirin aıqara ashyp, baýryna basyp aldy. Úlken kisiniń jylaǵanyn birinshi kórýim be, qoryqqanymnan únim shyqpaı qaldy. Onyń júzin jýǵan jyly jas sýymastan burshaqtap kelip betime tamady. Mańdaıymnan, qolymnan, murnymnan súıdi.

Men Tolybaıdyń qushaǵynan bosaǵan soń, sheshem besik jasyndaǵy baladaı kóterip úıge ákele jatyr.

— Qaraǵym-aý, qaraǵym, saýdyrap qý súıegiń qalypty ǵoı... Shyqpa dep aıtqanyńdy nege tyńdamaısyń?..

Meni mazalap kele jatqan oı múlde basqa, onyń saýalyn apamnan izdeımin.

— Apa, Tolybaı atam nege jylaıdy?

— Sen nege jyladyń?

Kókiregimdi áli de óksik býyp tur. Kózimniń aldynda sap-sary ala bolyp esilip qalǵan kostúm-shalbarymdy saýsaǵymmen shuqyp kórsetemin.

— ...Mynaǵan...

Sheshem meni sol aıǵyz-aıǵyz, sabalaq kúıimde baýryna basty.

— Tolybaı atańnyń balasy sen aýyryp jatqanda qyzylshadan ólip qaldy ǵoı... Qartbaı she?.. Onyń da jalǵyz balasy edi, qartaıǵanda kórgen...

— Nege óldi, apa?..

— Qyzylsha degen bále ózimen ala ketti ǵoı... Qudaı qarasyp, sen aman qaldyń... Sony nege túsinbeısiń?..

— Balasy ólgen adamdar jylaıdy ma, apa?..

— Qoı aıta kórme báleniń atyn. — Apam meni aıqara qushaqtap, baýryna qatty qysty. — Balasy aman adam jylaýshy ma edi?

Men munan keıin de júgirip oınap kete almaı, úıdiń ishin tóńirektep kóp júrdim. Álsizbin. Ákem áldebir sharýalarmen qala jaqqa baryp qaıtyp edi, maǵan túrli-tústi boıaýly qalamdar ákelip, ony ótkir shappasymen ushtap berdi. Endigi ermegim sýret... Aq paraq joq-aý demeımin, úıdiń qabyrǵasy, esiktiń jaqtaýy, kishkene oryndyǵymyzdyń aıaǵy demeımin, qolym qalt etse sýret salamyn. Ózime opyq jegizgen "Edilbaı qoshqar" da osynda... Oǵan júgirip bara jatyp, tyrań asyp qulap jatqan ózim de barmyn. Atynan sekirip túsip, ebil-debil shyǵyp jylap otyrǵan Tolybaıdy da aınytpaı beınelesem kerek. Kóziniń aldynan sorǵalaǵan jasyn súıretip ákelip tonynyń etegine jetkizdim, oǵan da mise tutpaı, kishkene kólshik jasadym. Basyna tymaǵyn kıgizdim, saqalyn umytqam joq, baıpaǵyn qosa kórsetemin dep eki aıaǵyn jáne kelideı qyldym. Kópten beri kóz aldymnan ketpeı júrgen kórinisti sýret arqyly jetkizgennen keıin, janym tynshyǵandaı jaıbaraqattanǵam.

Ákem esiktiń betine salynǵan bul sýretke qarap turyp, uqsata almasa da meniń oıymdy tereńnen túsinedi.

— Óshirip tasta, úlken kisini álemeshtep esikke salyp qoıý uıat bolady.

Al, shyn máninde, Tolybaıdy mazaq etý nıetimde joq edi, bul meniń ómir turǵysyndaǵy tyrnaqaldy týyndym bolatyn, ol sezimimdi jetkize almaǵan soń, ákemniń aıtqanyn qylyp, álgi sýretti ústinen bastyra boıap tastadym.

SYRTTANNYŃ AJALY

Ákem áspiden qulan-taza aıyǵyp ketpegenmen, yńqyl-syńqylyna qaramaı tirshilikpen qoıan-qoltyq aralasyp ketti. Ol kisiniń joqshylyq zamannan úırengen bir kásibi — ańshylyq. Asharshylyq zamanynda áýletimizdi aman alyp shyqqan ákemniń qandyaýyz qaqpandary men júgirtken ıti shyǵar. Bir ókinishtisi — ákem osy ańqumarlyǵyn jaqsy zamanda da qoıa almady.

— Obaly bar ǵoı... Qoıan-kıik demeısiń, túıege teńdep artyp kelesiń... Bir alǵan tekeń de bir aılyq azyǵymyzǵa jetedi ǵoı... Jurtqa úlestirmeseń, kóńiliń kónshimeı me, qoısaıshy osy ádetińdi, — dep sheshem eki kúnniń birinde qudaıdyń zaryn qylady. Oǵan qulaq asatyn ákem joq, qysy-jazy dalaǵa qaraı eleńdeıdi de otyrady. Ańshylyqty men de teris kórmeımin, qaqpan qaraýǵa ilesip birge shyǵyp júrmin. "Saryqus" degen tazy men "Quttóbet" degen kúshigimiz bar. Men es biler kezde "Saryqus" qartaıǵandyqtan ábden aljasty da tabanynyń astynan qashqan qoıandy kózi kórmeı, aldymen ıis tartyp alyp, sol ıisti qýalap shalamyn dep júrgende aıdalaǵa qańǵalap ketetin. Náti ıtten degenmen "Saryqusty" qańǵyrtyp jiberýge ákemniń kózi qımaıtyn bolsa kerek, qystyń sýyǵynda da kári tazyny aıaǵynyń astyna alyp uıyqtaıdy. Aqyry, onyń ajaly kóshken eldiń ıtterinen keldi. Julym-julymy shyǵyp talanǵasyn, qostyń qasyndaǵy kepesinen shyqpaı úsh kún jatqan. "Saryqusqa" tamaq quıýǵa barsa, ólip qalypty. Bısharanyń taǵdyry aıanyshty boldy. Endigi jerde "Quttóbetti" ertip júrip ań aýlaımyz.

"Quttóbetti" — ákem ıttiń syrttany dep baǵalaıdy. Ras shyǵar, qasıeti kóp maqulyq edi. Jaıýly turǵan etke nazaryn salmaıtyn, ótken-turǵan jolaýshylarǵa jón-josyqsyz úrmeıdi, biraq aýyldyń mańyna ury kózdenip soǵatyn buralqy ıtterdi jolatpaıdy.

— Áke, ıttiń syrttany degen ne? - deımin, qurǵan qaqpandarymyzdy jaǵalaı kórip kele jatqanda sóz qashyryp.

Ańshylyq týraly áńgime bolǵanda ákemniń ashylyp ketetini bar.

...Ertede maǵan týystyǵy jaǵynan naǵashy, Qılybaı degen kisi ómir súripti. Ózi sińiri shyqqan qý kedeı eken, tirshilik etýi qıyndaǵasyn alysta qalǵan aǵaıyndaryn izdep, el tentirep kele jatady. Ábden sharshap, qarny ashyp, júrýge shamasy qalmaı qaljyraǵan kezde mıdaı jazyq dalada kóshken aýyldan qalǵan jabyq qoraǵa kezdesipti. Sonyń ishine kirgen Qılybaı kóz ilindirip, ál-dármenin jınap almaqshy bolyp qısaısa, uıyqtap ketedi. Álden ýaqytta satyrlaǵan daýystan oıansa, tóńirek túgel qarańǵylyq, kózge túrtse kórgisiz tún eken deıdi. Biraq qoranyń burysh-buryshynan buǵan qarap, shoqtaı janǵan kózder kórinedi. Qılybaı munyń qasqyrlar ekenin bilip, dúz bórisiniń ottan ǵana seskenetinin oılap, qaltasynan shyrpysyn alady. Qoranyń qabyrǵasyna órgen qyzyl dúzgenderden aldyna úıedi de, shetinen shyrpy tıgizip, ot qoıady. Qora ishi samaladaı jarqyrap, buǵan qaraı burysh-buryshtan kózderi jaınap jylystaı jaqyndaǵan on qaraly qasqyrdyń kújireıgen jotalary kórinedi. Qılybaı jetedi-aý degen jerge kelip qalǵandary bolsa, tomardy jaılap alyp, solaı qaraı laqtyra bastaıdy. Biraq, ashtyqtan kózi qaraıǵan qasqyrlar munyń laqtyrǵan shoǵyn búıim kórmesten, bir qyńsylap alyp, muny qursaýlaýǵa aınalady. Túgel tóńirekten janushyra járdem suraǵanmen estıtin qulaq joq. Qılybaıdyń jany alqymǵa keledi. Bir mezet qoranyń tóbesin satyr etkizip, býyldyryqtan taǵy bir bóri sylań etip ishke túsedi. Qılybaı "sharýam endi bitken shyǵar" deı bergende, baǵanadan beri jer tabandap jatqan qasqyrlar atyp túregeledi de, muny aınalyp, jany qydyra yshqyna qashady. Shyǵarǵa tesik tappaı qınalǵandardy kók jelkesinen ustap alǵan taıynshadaı alpaýyt bir shaınap laqtyra beredi. Bul ıttiń syrttany eken, bóriler ony birden tanyp qalyp bastaryn saýǵalaǵan.

Áp-sátte qasqyrlardyń bárin jaıratyp salǵan syrttan Qılybaıǵa qarap turyp, quıryǵyn bylańdatyp munyń aldyna túsedi. Kóp júrmeı-aq úıler kórinedi. Jylqylary shurqyrap, qoılary mańyrap, maly myńǵyryp jatqan baıdyń aýyly eken. Kózi qaraıyp ashyǵyp jetken Qılybaı boz otaýdyń janyna taıaı bere, esik aldyndaǵy astaýshanyń ishindegi qýyrdaqqa kózi túsip, bas salady. Ony kórgender: "Bul etti jeýge bolmaıdy, bul syrttanǵa arnaıy qýyrylǵan" dep jolatpaǵan eken.

Qılybaı sóıtip syrtannyń arqasynda ashtyqtan da, ajaldan da aman qalypty.

Bizdiń "Quttóbettiń" de syrttan bolýy ǵajap emes, ol "toqta", "aldyńda qaqpan bar", "áne qoıan qashty", "kıik", "jat, tur" degen sózderdi qalpelsiz uǵady. Osylaısha ákem ekeýmiz saıattap júrip bir ǵajap ańǵa keziktik.

Belgili orynnan súıretpesimen qaqpanymyzdy taba almadyq. Bizden burynyraq jetken "Quttóbet" te áldenege aqyryn qyńsylaıdy. Ákem túıeden túsip, áýeli ańnyń izin qarady.

— Shashasy súıretile tıipti, sirási shoshqa bolar, — dedi qyzyl túzgenniń judyryqtaı jigerinen shoqpar jasaýǵa kirisip jatyp. — Alysqa uzaı almaıtyn ań.

Men qorqyp kettim. Shógerýli túıeniń ústinde qalǵym kelmeı, qıǵylyq salamyn.

— Aǵa, úıge qaıtaıyqshy.

— Qaqpandy qaıtemiz, shoshqaǵa beremiz be? — Ákem meniń úreılengenime jaıbaraqat kúldi. — Eger kórem deseń, qazir izime er.

Amalymnyń joqtyǵynan, kostúminiń eteginen tas qylyp ustap, bir eli qalmaı kelemin. Ákem shoshqanyń izine túsip aıaǵyn jaımen basyp eppen júredi. Tomar, baıalyshy uıysyp ósken qalyńdyq eken, árbir butanyń túbinen ómirimde kórmegen ańym bizdi ańdyp, atylýǵa oqtalyp jatqandaı elestep ketedi. Sálden soń toqtadyq, ákem qolymen bıik ósken tomardy nusqady. Qaraımyn, kóleńke betinde birdeńe ysyldap demalatyn tárizdi. Endi solaı qaraı ákemniń ózi bettedi. Júregim jarylyp ketýge sál-aq tur. Kútpegen jerden birdeńe sart ete qaldy. Men qoryqqan kójekteı, búk túsip otyra ketkenimdi bilemin.

— Qorqyp kettiń-aý deımin, mine, kór shoshqany, — degen daýystan soń basymdy kóterdim.

Kelsem, tisi soıdıǵan, taıynshadaı, túkti bále tabanymyzdyń astynda sulap jatyr. Shoqpar qara tumsyqtan tıgen-aý, tanaýynan jylystap qan aǵyp jatyr, tuıaq serippeı jan tapsyrǵan. Anda-sanda qıq-qıq etip, ishin tartady. Quttóbet shoshqanyń mańaıyna kelmeı, murnyn kóterip keıinirek qaldy.

— Bul mákirý zat qoı, jaman ıisi bolǵasyn ıtke deıin jolamaıdy. Eti haram, — deıdi ákem.

Ákem qaqpannyń serippesin de oramalymen syrtynan ustap, qandaýyzyn topyraqpen ysqylady. Oramaldy laqtyryp jibergen soń ǵana, súıretpesinen kóterip keri buryldy. Osydan soń "Quttóbettiń" syrttandyq qasıetine shúbám qalmaǵan. Alaıda, Quttóbet te ıttigin jasady. Basyna noqta kıgizip, ústine atsha minip oınaıtyn ádetim bar edi. Kúnniń ystyǵynda áldeqaıdan sharshap kelip, hoshy bolmady ma, bir joly "ars" etip betime shapty. Júzimdi qan jýyp ketti. Kózimniń aldyna tyrtyq paıda bolyp, jaqsy kóretin ıtimnen qalǵan eskertkishteı áli júr. Osydan soń-aq úı ishiniń oǵan degen yqylasy sulq tústi, ólimine de sol sebepshi boldy-aý deımin.

Mı qaınaǵan shildeniń ystyǵynda ańǵa ketten ákem, aýylǵa shaýyp keldi.

— Tezdetip sháınekke qúıyp sý berińder...

— O, ne boldy?

— Quttóbet shólden álsirep, butanyń túbinde qaljyrap qaldy.

Ákem kelgen izimen qaıta shaýyp ketken, barsa basyn tómen salǵan "Quttóbet" qyljıyp jatyr eken.

Ittiń bul qazasyna úı-ishimizben qatty ókindik, onyń ólimine sebepshi bolǵan adamsha, kóp ýaqytqa deıin kináli bolyp júrdim.

***

Úıimizden belsenip jumysqa adam shyqqannan keıin, otbasyna shyr aınalaıyn dedi. Ákem maǵan nıet etip, búlkildegen jol jorǵasy bar qula bıe satyp aldy. İzinde "Sur kójek" degen qulyny bar eken, biz almas buryn qasqyrǵa aldyrypty. Sodan keıin týǵan qulynnyń atyn "Tarta shap" qoıdyq. Ózi músindeı sulý, ári jorǵa. Jemdi qoldap beremin, tańerteńnen kóleńkege kelip, meni tumsyǵymen túrtip oıatyp alatyn. Sheker, nan demeıdi, talǵamaı jeıdi. Jalynan tartyp, ústine sekirip minsem de, selt etpeıtin qasıeti bar, qaıta búlkildep jol jorǵasyna basady. "Aldaǵy jazda "Tarta shapqa" salatyn ashamaı soqtyryp beremin" dep júrgen ákem. Esil-dertim qulynǵa aýyp, ózge dúnıeden beıhabar júrgenimde, mektep jasyna jetippin.

Aýylda Qamysbaı degen týysymyzdyń balasy bar, jasy on birge kelse de, oqý dese at-tonyn ala qashatyn, erkeleý tentek bala edi. Qoı aýylda, qystaý basynda birge oınaımyz. Muǵalimder jaıly qıly-qıly áńgime aıtatyn Qamysbaı, júregimdi shaılyqtyryp tastaǵan.

— Muǵalimder izdep kelgen kezde aýyl qabaǵyndaǵy kebenge kirip ketseń, taba almaı keıin qaıtady. — deıdi.

— Al, ustap alsa she? — deımin.

— Ustap alsa, qulaǵyńnan burap, atqa óńgerip alady da, birden mektepke alyp ketedi. Sonda barǵasyn sabaǵyńdy oqymasań, qarańǵy bólmege aparyp qamaıdy, tamaq bermeıdi, basyńnan tyqymaı alady.

Ákemniń muǵalimder jónindegi áńgimesi bólek edi, men endi eki ottyń ortasynda qalǵandaı tán-tánmin. Onyń ústine boıaý qalamnyń tuqylymen keıbir áripterdi jazyp, júzge deıin sanaý biletinmin. Qosyp, alý da qolymnan keledi, alaıda, Saılaýbaıdyń aıtqan "úbijik" muǵalimderinen soń oqýǵa júregim daýalar emes. Kanıkýlǵa kelgen apalarymnan muǵalimder jaıly syr tartyp kóremin. Shynynda sabaq oqymaıtyn balalardy qulaǵynan tartyp, jelkelep, qamap tastaıtyny ras sıaqty, "biraq jaqsy oqyǵasyn bizge tımeıdi" dep taǵy qoıady. Endigi jyly qandaı kúı keshetinimdi bilmeı ári-sári bolsaq ta, aq qabaqtyń basynda oınap júrgenbiz. Qamysbaı:

— Oıbaı, qurydyq, aýylǵa muǵalim kele jatyr, — dep, kebenge qaraı taırańdap qasha jóneldi.

Shynynda, qyr basynda attyly eki adamnyń qarasy kórinedi, izderinde jetekteýli túıesi bar ma, álde ne qaraýytyp jelgishtegendeı bolady. Ol kezde muǵalimderdiń oqýshylardy osyndaı kólikpen jınap ketetinin bilýshi edim. Shyndap sasaıyn dedim. Tipti, bolmaǵasyn Qamysbaıdyń izinen tura qýyp, bıik shoqyda kólbegen kebenge men de qoıyp kettim. Ekeýlep júrip shóptiń arasyn úńgip qaza berdik, qaza berdik. Álden ýaqytta shómele arasynan tereń qudyq tárizdi shyńyraý paıda boldy da, biz soǵan túsip, izimizdi jasyryp jaýyp, tómenge kettik. Osy qalpymyzben jyljı-jyljı kebenniń búıirine jetippiz. Sol aradan sańlaý jasap alyp aýyl jaqty torýyldap otyrmyz.

Kelgen qonaqtar kólikterin baılap úıge kirip ketti de, uzaq ýaqyt shyqpaı qoıdy. Kózimiz talǵansha qarap otyryp, qalaı uıyqtap qalǵanymyzdy bilmeımiz. Daýystan oıanyp ketsem, aıqaılap júrgen ákem. Odan ári otyrýǵa dátim shydamady. Bizdiń bul áreketimizdi oıynniń túri dep topshylaǵan ákem eshqandaı mán bergen joq. Tek, úıge jaqyndaı bergende:

— Seniń "Tarta shabyńdy" bireý qatelesip, soǵymǵa soıǵan eken, óziniki emes ekenin bilgen soń, etin túıege artyp keldi, — deıdi.

Qulaǵym qaǵas estidi me, "Ol ne?" degendeı seltıip júzine qaraımyn. Ákem jańa aıtqandaryn qaıtalap berdi. Basym meń-zeń. Úıge kelsem, "Tartashaptyń" terisin jaıyp, etin jiliktep, tuzdap tastapty. Tórde dabyrlaǵan qonaqtar bar, as úıde býy burqyldaǵan qazan qaınap jatyr. "Tartashabymnyń" janǵa jaıly qulyn ıisi murnyma keldi.

— Bularyń ne? — dep jylap jiberippin...

— Endi qaıtemiz? — deıdi ákem. — Aǵaıynymyz ǵoı, ańdamaı soıyp tastaǵan. Áıtpese, "Tarta shabyńa" tiri pendeniń qolyn tıgizer me edim.

— "Tarta shapty" da soıa ma eken? — Betimdi basyp jastyǵyma qulaı kettim. Túkti túsinetin emespin, eń bolmasa kıik, qoıan emes, basqa jylqy bolsa bir sári, teń-qurbymdaı birge ósken aqyldy qulynnyń tamaǵyn oryp ótken ótkir pyshaqtyń ushy meniń de júregimdi tilip ótkendeı... Tipti, qatemen soıylǵanda da sol jerde qalmaı ma, onyń etin artyp bizdiń úıge ákelgeni nesi?

Men "Tarta shaptyń" etine de, ony asqan qazan men túsirgen tabaqty kórsem de teris aınalam. Áke-sheshem muny sezdi. Janymdaı jaqsy kóretin, quıryq-jaly kúltelengen "Tarta shabyma" degen adaldyǵymdy osylaı dáleldedim, odan árige qolymda qaıranym joq edi.

Muǵalimder osy dúrmekten soń kóp uzamaı keldi. Men qashyp úlgere almadym. Aldaǵy jyldyń oqýshylaryn tizimdep júr eken, meni bireýi qasyna shaqyryp, júzge deıin sanatyp kórdi. Apalarym úıretken áripterimdi de, shama-sharqym jetkenshe sanap berdim. Sandy sanǵa qosqyzyp, biraz nárseden habarym bar ekenine kózderi jetkennen keıin jańaǵy aǵa arqamnan qaqty.

— Keler jyly oqısyń... Óziń qoı aýylda júrip, ishten oqyp týǵansyń ba? — dedi.

Qýanyp kettim. Osy sózderden keıin qolyma sómke ustatyp jiberse, qazir-aq mektepke júrip ketýge ázirmin. Muǵalimnen estigen maqtaý sózimdi Qamysbaıǵa aıtaıyn dep úıine júgirip kirsem ákesi topataıǵa salyp nasybaı úgip otyr eken.

— Ol úıde joq, bir jaqqa ketip qaldy, — dedi.

Qamysbaıdyń qaıda ketkenin ishim sezdi. Muǵalimder de taba almaı, sarsań kesekke túsip júrse kerek, "kórdiń be?" dep surady. Men "bilmeımin" degendeı basymdy shaıqadym. Shynynda, meniń ony kórmegenim ras qoı.

---