InfoHub Logo

Eldiń qamyn oılaǵan «Aıqap» jýrnalyda «Qazaq» gazetide qazaqtyń basyna baq bolyp qonǵan basylymdar.Olardyń kóteregen aýqymdy taqyryptarymen qozǵaǵan máseleleriniń arqasynda qazaq halqynyń biraz máseleleri sheshildi.Ekeýide qazaqqa aıanbaı qyzmet etken basylymdar.Olar bir teńizde júrzen qos keme sıaqty boldy.Bir teńizde júzgendeı bir qıly zamannyń yzǵaryna tońdy.Olar qazaq halqy úshin,eldiń jarqyn bolashaǵy úshin alýan taqyrypta maqalalar jarıalap otyrdy.Biraqta,minsiz dúnıe bolmaıtyny sekildi qazaqtyń qos lebizindeı qos basylymdaryndada birshama daý týyp otyrdy. Ony Beıimbet Maılınniń myna sózderi dáleldeı túsedi: «Endi keleıik, «Aıqap» pen «Qazaq» arasyna. Bul ekeýiniń keıbir pikirleriniń birine-biri qıǵashtyǵy, ol týraly birsypyra sózdiń bolyp ótkendigi oqýshylarǵa belgili». Osy joldardan-aq eki basylymnyń arasynda rasymen kelispeýshilik bolǵany aıqyn kórinis beredi. Eki basylym arasynda birneshe máselege baılanysty aıtys boldy. Solardyń birinshi –jer máselesi. Ony ulttyq sananyń uıytqysy bola bilgen «Qazaq» gazetiniń «bas jazýshysy» Ahmet Baıtursynov aptalyqtyń 1914 jylǵy 48-sanynda jarıalanǵan bas maqalasynda «qazaqtyń tiri ıa óli bolý máselesine» teńeıdi. Ol tegin de emes edi. Jer bólýdegi ádiletsizdik jáne otyryqshy bolýǵa úndeýge baılanysty eki basylym birneshe ret jaýlasyp otyrdy. «Qazaq» gazeti jerge qatysty máselede mal baǵa berýdi qup sanasa, «Aıqap» gazetinde kerisinshe egin egip kún kórýdi durys dep sanap,sol arqyly elimizdi saqtap qala alamyz jerdi ózimiz ıemdenip degen tujyrymǵa kelgen.Basylymdarǵa aıtysýǵa sebep bolǵan ekinshi bir másele – 1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalys.Sol kezeńderde qazaqtardy soldat etip alama,álde almaıma sol jaǵy barsha jurtshylyqty nazaryna alǵany ras. «Qazaq» gazeti bul másele boıynsha halyqty barynsha sabyrǵa shaqyrýmen boldy. Keıinnen A.Baıtursynuly bastaǵan Alash qaıratkerleri qazaqtan soldat alǵan kúnde olardyń jaǵdaıyn jasaý qajettigin aıtyp, birneshe ret patshaǵa hat joldady. Sondaı-aq arnaıy ókilder jiberip, soldatqa alynǵan qazaqtardyń jaǵdaıyn baqylap otyrý, olardyń keregin qamtamasyz etýge tyrysty. Bul týraly gazet betine birneshe ret maqala da jarıalandy.Aıtysqa taǵy sebep bolǵan taqyryp ol oqý edi.Muhamedjan Seralın «Basqarmadan»atty maqalasynda bul jýrnaldy ashýdaǵy basty maqsatyn: «...Maqsatymyz dúnıe jıyp, baıymaq, paıdalanbaq emes, tek qana jurttyń kózi, qulaǵy bolmaq edi... Jýrnal shyǵarǵandaǵy maqsatymyz - halyqqa jol kórsetpek edi», dep bildiredi. Qaıratker «Ashtyq hahqynda», «Keleshek zamanymyzdyń qamy», «Qazaq halqynyń muń-muqtajdyǵy», «Qazaq jastary», «Otyryqshy bolǵan qazaqtar týraly», «Sháhar Troıski, mart, 1912 jyl», «Jer áńgimesi»  maqalalarynda qazaq qaýymynyń joǵyn joqtap, jer, oqý-aǵartý sekildi basty máselelerdegi qozǵap,sol taqyrypta óz oılarymen bólisip otyrǵan «Sháhar Troıski, mart, 1912 jyl» maqalasynda Alashtyń arda azamaty Muhamedjan Seralın: «...Bizdiń ilgeri keleshek kúnimiz de, bul dúnıede kún kórip, jurt qatarly turýymyz da jalǵyz-aq nársege tirelgen. Ol - oqý. Munan bylaıǵy zamanda oqyp, óner bilmesek, ónerli jurtqa jalshy bolýdan basqa bizge eshbir de oryn qalmaıdy. Biz jurtshylyq qylyp, oqýshy talapkerlerimizge járdem bermesek, oqyǵandarymyz kóbeıe almaıdy», dep jazdy. «Aıqap» «Alty Alashtyń balasyna egin sharýasyna qolaıly jerlerge qala salýdy qýattap, halyqqa shamasy kelgenshe túsindirý» maqsatyn ustanǵan basylym edi. Sondyqtan da onda osy mazmundas maqalalar kóptep jaryq kórdi. Mine, osylaısha «Aıqap» pen «Qazaq» arasyndaǵyosyndaı qarama qaıshylyqtar kóp oryn alǵan. Biraq bul qos basylym ustanymdaryndaǵy sonǵy qaıshylyǵy emes. Bunymen qosa olardyń basqosý ótkizýge jáne álipbı tańdaýǵa kelgende de pikirleri ekige jarylǵan. Sonyń kesirinen eki basylym avtorlary bir-birine qarata kóptegen maqalalar jarıalaǵan. Alaıda qazaqtyń sol tustaǵy zıalylary jazarmandardy mámilege kelýge úgittegen. Daýlasqan eki tarapty mámilege shaqyryp,mádenıettilikke úgittep otyrǵan. Shákárim Qudaıberdiulynyń «Sóz talasy» atty maqalasyn mysalǵa keltireıik.Maqalada Abaıdyń nemere inisi Shákárim: «Aıqapqa» jazǵandar da, «Qazaqqa» jazǵan Ǵalıhan da talas syndy kóptiń synyna salyp otyr, ol jaqsy-aq. Biraq kekep, keketip sózin jazǵan jaraı ma? Meniń oıymsha, kekeý, sógis - til qarýy. Onyń jarasy tez jazyla qoımas. Jaýap qaıyryp, qarsylasarlyq úlken kisi túgil, jas balany da uryp, kekep-zekirip tyıý zıan shyǵarmaı ma?», - dep qandaıda bolmasyn adamnyń dárejesi men laýazymyna qaramastan ádildik jolynda aqıqat ólshemin ustanýy kerektigin eskertip,daýlasyp júrgen basylym qyzmetkerlerine óz aqyldaryn aıtyp otyrǵan.Biraq,daýlasqandaryna ǵana qarap olardy túbeıgeıli bir-birimen qas bolǵan basylymdar dep aıtýǵa kelmeıdi,sebebi ózekti taqyryp bar jerde,súbeli sózde,san qıly pikirde bolady.Al,osy eki basylymnyń aıtysy dál osy ýaqytsha ǵana sozylǵan kelispeýshilik. Ǵalym Qaırat Saqtyń : «Kezinde qalyń qazaq eline kózdiń aǵy men qarasyndaı qatar qyzmet etken bul eki basylymdy birine-birin qarsy qoıyp qarastyrýǵa múldem bolmaıdy. Ras, keıbir máselelerde pikir alalyǵy kezdespeı qalmaǵan. Biraq, ol maqsat bótendiginen emes, soǵan jetýde ustanǵan joldardyń ártúrliliginen týyndap otyrǵan deýimizge tolyq negiz bar» degen pikiri óte oryndy dep oılaımyz.Sózimniń sońyn kórnekti qalam qaıratkeri Beıimbet Maılınniń «Qazaq» gazetiniń 1915 jylǵy 138-sanynda jarıalanǵan maqalasynda: «Bul ekeýiniń keıbir pikirleriniń birine-biri qıǵashtyǵy, ol týraly birsypyra sózdiń bolyp ótkendigi oqýshylarǵa belgili. Biraq ol taqyrypta aralarynda dushpandyq joq. Sebebi ekeýiniń de túp maqsattary bir edi», – degen sózimen aıaqtaǵym keledi.Gazetter arasynda daý bolǵanymen,negizgi dittegen nysandary,oılaǵan maqsattary bir arnada edi.

Edılhan Aısaýle

ál - Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti

1 - kýrs stýdenti

---