InfoHub Logo

Quıryqty juldyz sekildi,
Týdy da kóp turmady.
Kórgen, bilgen ókindi,
Min taǵar jan bolmady.

Hákim Abaı

Qazaqtyń shoqjuldyzy, tuǵysh ǵalymy, uly aǵartýshy-demokrat, shyǵystanýshy, tarıhshy, etnograf – Shoqan Shyńǵysuly Ýálıhanov. Az ǵana ómirinde keıbir jandardyń ómir boıy jasaı almaıtyn isterin jasap, tarıhqa óshpes izin qaldyrǵan jan.

1835 jyly sulýlyǵy talaı jandy tamsandyrǵan Syrymbette dúnıege keldi. Aqsúıek Shyńǵys tuqymynan shyqqan ǵalymnyń shyn esimi - Muhammed- Qanapıa. Týǵan jeriniń sulýlyǵy áser etti me, Shoqan bala kezinen zerek bolyp ósti. Bir jaǵynan sana-seziminiń erte oıanýyna ájesi Aıǵanymnyń da tıgizgen áseri mol edi. 12 jasyna tolǵanda ákesi Shyńǵys Shoqandy sol kezdegi tańdaýly oqý ornynyń biri bolyp sanalatyn Sibir kadet korpýsyna beredi. 6 jyl sol jerde bilim alyp, kornet shenin alyp shyqty. Zamandastarynyń sózine sáıkes, Shoqan óte zerek bala bolǵan. Osy bir oqý orynynda oqý arqyly óziniń bolashaǵyna degen kózqarasyna úlken septigin tıgizgen. Osy oqý-ornynda birge oqyǵan dosy etnograf-ǵalym Potanın óz jazbalarynda: «Korpýsta oı-órisi, bilimi jaǵynan Shoqan tez ósti, joldastaryn basyp ozdy. Oǵan talaılar qyzyǵa da qyzǵana qaraıtyn. Ózininen eki jas úlken jandardy da, óziniń bilimi men alǵyrlyǵynyń arqasynda basyp ozdy»,-dep jazady.

Shoqan óte alǵyr, bilimdi jan edi. 20 jasynda, ıaǵnı 1855 jyly, G.H.Gasforttyń ekspedısıasyna qatysyp, ózin tanyta bastaıdy. Ortalyq Qazaqstan, Tarbaǵaı, Jetisý jerlerine osy eskpedısıamen birge saıahat jasaıdy. 1856 jyly Ystyqkóldiń kólemin topografıalyq jáne kartografıalyq derekterde sıpattady.  Jáne sol jyly kórnekti ǵalym P.Semenov Tán-SHanskıımen Quljaǵa sapar shegedi. P.Semenov Tán-SHanskıı óz jazbalarynyń birinde  Shoqan týraly «ulttyq aımaqtardyń ishinde eń oqyǵan, bilimdi adamdarymnyń biri edi» dep baǵalaǵan.

Shoqandy Qashǵarǵa barǵanda jazǵan týyndysy álemge áıgili etedi. Sol saıahaty arqyly ózin qajyrly saıahatshy jáne kórnekti ǵalym retinde kórsetedi. 1957 jyly Alataý qyrǵyzdaryna saıahat jasap, qyrǵyz halqynyń aýyzsha ádebıetiniń kórnekti úlgisi «Manas» jyryn qaǵazǵa túsiredi.

Tarıhshy 1865 jyly sáýir aıynda Altynemel taýynyń baýraıynda qurt aýrýynan dúnıe salady. Óziniń ólimi talaı jandy qaqsatyp, júrekti tebirentken-di. Shoqannyń dosy bolǵan F.M.Dostoevskıı dosyn óte qatty qurmettegen. Shoqan dúnıe salǵannan bir jyl ótken soń, óziniń áıeline «myna úlken aǵash sandyqty kórdiń be? Buny meniń dosym bolǵan Shoqan syılaǵan. Bul maǵan óte qymbat. Sondyqtan men bul sandyqqa óz qoljazbalarym, hattarym men asa qymbat estelikterimdi saqtaımyn» degeninen-aq dosynyń Shoqandy qatty syılaǵandyǵyn kórýge bolady.

Shoqan qazaq úshin týylǵan shoqjuldyzdardyń biri edi. Óziniń az ǵumyryn rýhanı turǵyda damýǵa arnady. Akademık  N.I. Veselovskıı: «...Shoqan Ýálıhanov shyǵystaný áleminiń ústinen quıryqty juldyzdaı jarq ete qaldy. Orystyń Shyǵysty zertteýshi ǵalymdarynyń bári de erekshe bir qubylys dep tanyp, odan túrki halyqtarynyń taǵdyry týraly uly jáne mańyzdy jańalyqtar ashqanyn kútti. Biraq Shoqannyń mezgilsiz ólimim bizdiń bul úmitimizdi úzip ketti»,-dep jazady. Shyndyǵynda da Shoqan az ómirin, júıeli túrde qura  jáne ótkere bildi.

Shoqandy ekinshi Ál-Farabı dep atasaq ábestigi bolmas. Sebebin aıtatyn bolsam, birinshiden, Shoqan tarıh salasyna da óz eńbegin sińirip ketti. Óziniń «Islam dini» degen maqalasynda: «Islam dini Qazaqstanda segizinshi ǵasyrda taraı bastaǵanymen, halyqtyń júrek túkpirinde on toǵyzynshy ǵasyrdyń aıaǵyna deıin tolyq jete qoımady» dep jazǵan. Ekinshiden, geografıa salanda jasaǵan eńbekterin aıtar bolsaq, jaq talary anyq. Áli zerttele qoımaǵan Qashqarıany zerttep, «Jaryq juldyz», «Qashqarıa sapary» atty eńbekterin jazdy. Úshinshiden, ádebıet salasyna da sińirgen eńbegi mol. Qazaq ádebıetiniń aýyz ádebıetiniń muralaryn jınaı otyra zertteı, slaván halyqtarymen salystyrady.  Orys aýyz ádebıetimen baılanysyn ashady. Qazaq óleńderin: jyr, joqtaý, qara óleń, qaıym óleń, óleń dep beske bóledi. Óleńderdi qobyz nemese dombyraǵa qosyp aıtýyna qaraı júıeleıdi.

Qoryta aıtqanda, Shoqannyń kóp salaly ár qyrly baı murasy onyń dúnıetanymy, qoǵamdyq fılosfıalyq, aǵartýshylyq, demokrattyq kózqarasynyń óz zamandastarynan anaǵurlym bıik deńgeıde bolǵandyǵyn kórsetedi. Sózimdi Ǵabıt Músirepovtyń sózimen qorytyndylasam: «Shoqannyń ulylyǵy sonshama, biz ony endi ǵana tolyq túsine bastaǵandaımyz».

---