InfoHub Logo

Malǵa berer aldynda jáne azyqtandyrý barysynda sharýashylyqta daıyndalǵan azyqtardyń sapasyn anyqtap, baqylap otyrý qajet. Óıtkeni erte daıyndalyp, biraz ýaqyt saqtalǵan azyqtardyń sapasy kemip ketse, malǵa paıdasy shamaly. Biraq derbes sharýashylyq ıeleri jańa satyp alynǵan azyqtyń qorektiligin, juǵymdylyǵyn anyqtaýda kúrdeli apparattar qoldana almaıdy. Sondyqtan kóbinese kóz mólsherimen shamalap, ıisine, túsine qarap anyqtaıdy. Joǵary sapaly pishen hosh ıisti, túsin joımaǵan, iri, qatty sabaqtar aralaspaǵan jumsaq, japyraqtaryn tolyq saqtaǵan, zıandy daýly ósimdikterden taza, shań-tozańmen lastalmaǵan bolyp keledi. Ylǵaldylyǵy 17% -dan tómen bolýy kerek. Ony derbes sharýashylyqtar jaǵdaıynda bylaı anyqtaýǵa bolady: bir ýys pishendi alyp buraǵanda nemese myjyǵanda, shyrtyldap, syna bastasa, ol keýip ketkendiginiń belgisi.

Jas pishendi arqan sıaqty burap turyp, jibere salǵanda qaıta tarqatylady, qolǵa jumsaq tıedi. Jaǵymdy ıis shyǵady. Bul pishenniń qorektiliginiń jaqsy ekendigin, ásirese, karotınniń saqtalǵandyǵyn kórsetedi. Sapasy nashar, ylǵaldylyǵy 22-23% pishendi buraǵanda odan sý shyǵady, alaqan sóldenip qalady. Malǵa qoldy tereńirek tyqqanda qolǵa jyp-jyly tıse, bul pishenniń qyzyp, búline bastaǵanyn baıqatady. Kúıiktiń ıisi shyǵyp, túsi qaraıa bastasa, onyń 80° S-qa deıin qyzǵany. Pishenniń túsi qara-qoshqyl bolsa, onyń jaýyndy kúni jınalǵany. Jaýyndy kúni jınalyp, jetkilikti keptirilmegen pishen shirıdi. Ondaı pishennen qara shiriktiń, qıdyń, jalbyzdyń, topyraqtyń ıisi shyǵady. Ylǵal kúıinde jınalǵan pishen qara kúıe sıaqty zıandy mıkrofloramen tez zaqymdanady, japyraqtar men sabaqtaryna noqattar túsip, qyzyl nemese qyzyl sary tús paıda bolady, masaqtaryn zıankester kemirip tastaǵan sekildenip kórinedi.

Mal azyǵy retinde saqtalatyn sabannyń ylǵaldylyǵy 16% -dan aspaýy kerek. Ol organıkalyq kórsetkishteri boıynsha úsh kategorıaǵa bólinedi. Birinshisi — joǵary sapaly, túsin buzbaǵan, hosh ıisi bar, túsi jyltyraýyq jáne ıilgish keledi. Ekinshisi — sapasy ortasha túri. Biraq munyń da shirip borsyǵany, kógerip-qyzǵany, muz qatqany 10%-dan aspaýy kerek. Degenmen, onyń eptep qarakúıesi, shańy, ylǵaly bolady. Úshinshisi — sapasy óte nashar túri. Maldy azyqtandyrýǵa jaramsyz, sabannyń 10%-dan astamy búlinip, tottanyp ketken bolyp shyǵady. Quramynda jasunyń kóp (31 -42 %), qorektiligi tómen, qorytylýy nashar kúzdik dándi daqyldar sabany tym qatyp ketkendikten mal azyǵyna jaramaıdy. Sondyqtan mal azyǵyna jazdyq dándi daqyldardyń sabanyn paıdalanǵan jón. Olardyń ishinde qunarlylyǵy jaǵynan tary, arpa, suly, bıdaı, qara bıdaı sabandary jaqsy. Al kúrish sabany arnaıy óńdeýsiz nashar qorytylady. Sondaı-aq, pishendi de mal túligine qaraı úılesimdi paıdalanǵan jón. Jaıylym otyn ár maldyń ózinshe terip jeıtini jalpyǵa málim. Mysaly, iri qara ótkir ıisti shópti onsha súısinip jemeıdi, al qıaqtan bas almaı jaıylady. Jylqy hosh ıisti, qatty pishendi jaqsy kóredi. Pishendeme sapasyn da túr-túsi men ıisine qarap anyqtaýǵa bolady. Joǵary sapaly, qunarly, jaqsy saqtalǵan pishendemeniń ıisi óte jaǵymdy, jańa shabylǵan jas shóptikindeı, túsi ashyq kók, ashyq súr (bedeniki-qońyrqaı, qońyr), japyraqtary jaqsy saqtalǵan, qaraıǵan belgileri nemese ıisi bolmaıdy.

Súrlem sapasyn súrlemniń túsi, ıisi, qyshqyldyǵy boıynsha anyqtaýǵa bolady. Shabylǵan kezdegi túsin onsha ózgertpeı saqtalǵan, kók nemese sól sarǵysh tartqan súrlemge joǵary, al qońyrqaı tartyp, tipti qaraıǵan súrlemge tómen bal (0-Z deıin) beriledi. Hosh ıisti jemisteı nemese jańa pisken nan ıisti súrlemge joǵary baǵa — 4 bal, al ashqyltym, sál sirke sýy nemese tuzdalǵan qıar ıisti súrlemge 2-3 bal beriledi. Qatty borsyǵan, jaǵymsyz, maı qyshqyly ıisti súrlem eń tómengi — 1, tipti 0 balmen baǵalanady. Súrlemniń eń kóp bal (0-5 deıin) alatyn sapalyq kórsetkishi onyń qyshqyldylyǵy bolyp tabylady. Súrlem qyshqyldyǵyn jarty stakan súrlemniń 1/3 bóligin tazartylǵan sýǵa aralastyryp, 20-30 mınýt ótken soń oǵan ámbebap lakmýs qaǵazyn batyryp alý arqyly anyqtaıdy. Ol qaǵazdaǵy túrli-tústi mejelikter súrlem quramyndaǵy sýtegi atomynyń shoǵyrlaný deńgeıin kórsetedi. Eger ol kórsetkish azyqty súrlendirýge qajetti qyshqyl mólsheri 4,0-ke jaqyn bolsa joǵary — 5 bal, 5-ke qaraı jyljysa — 3-4 bal, al 6-dan aspasa — 1 balmen baǵalanady. Osy úsh kórsetkishi boıynsha jalpy bal qosyndysy 11-12 bolsa, súrlem óte jaqsy, 9-10 bal jınasa — jaqsy, 7-8 bal jınasa ortasha, 4-6 bal jınasa nashar dep baǵalanady da, 3 baldan aspasa, ondaı súrlem mal azyǵyna jaramsyz dep tabylady. Sonymen qatar, súrlemdi baǵalaǵanda onyń basqa zattarmen, ásirese topyraq, batpaqpen, lastalmaǵanyna, konsıstensıasynyń saqtalǵanyna da nazar aýdarady.

Dándi azyqtardyń túsi, jyltyrlyǵy, ıisi, dámi, qyshqyldyǵy, ylǵaldylyǵy, temperatýrasy, saqtalý merzimi, absolúttik salmaǵy, tazalyǵy, qamba zıankesterimen zaqymdanbaǵany onyń sapalyq kórsetkishi bolyp tabylady. Keıbir daqyldardyń (júgeri, burshaq, jasymyq, bıdaı, tary, t.b.) túsi olardyń basty sapalyq belgisi bolyp tabylady. Óıtkeni túsine qarap dánniń piskenin, jetilgenin, úsikke ushyramaǵanyn, durys saqtalǵanyn ajyratýǵa bolady.Tamyryn úsik shalǵan dánniń túsi aqshyldaý kelip, betki jaǵyn torkóz ájim jabady. Pisip-jetilmegen dánniń tamyryn úsik shalsa, ol kúńgirttenip, qońyrlanyp, shor bolyp qalady. Ańyzaq shalǵan dánniń túsi kúńgirttenip, semip qalady. Durys qurǵatylmaǵan dán qaraıyp, quramyndaǵy krahmaly azaıyp ketedi. Sapaly, durys saqtalǵan dánniń syrtqy qabyǵy birtegis jyltyr, tabıǵı túsi ózgermeıdi. Al sapasyz qabyǵynyń dánniń jyltyrlyǵy joıylyp, ushtary qaraıyp, daqtanyp, surǵylt nemese qońyr tústi bolady. Dánderdiń buzylmaı, jaqsy saqtalýy úshin olardyń ylǵaldylyǵy 14-15%-dan aspaýy kerek. Dánniń ylǵaldylyǵy mólsherin bylaı bilýge bolady: ýystap qysqanda qurǵaq dán syqyrlap, qolǵa qatty batady. Tiske salyp shaqqanda tez shytynap ýatylady, al dymqyl dán myljalanyp, tiske saǵyzdaı tıedi. Undy túsine, ıisine, qyshqyldyǵyna, zıandy qosyndylarmen jáne qamba zıankesterimen lastaný dárejesine qaraı baǵalaıdy. Jańsy sapaly únnyń túsi aqsúr bolyp keledi, qaraıǵandyǵy baıqalmaıdy. Iisi jaǵymdy, bógde ıis sezilmeıdi. Qyshqyldylyǵy Terner kórsetkishi boıynsha 45° S-tan aspaıdy. Shirigen ıisti, borsyǵan, qyshqyl ne ashshy dámdi, qamba zıankesteriniń uryǵymen (qarakúıe) lastanǵan ún mal azyqtandyrýǵa jaramaıdy.

Mal azyǵyna arnalǵan kartopty syrtynan jáne qabyǵyn arshyp kórip, muqıat tekseredi. Kartop túrli bakterıozdarmnn, sańyraýqulaqtarmen búline bastasa, malǵa berý normasy 50% azaıtylady. Atalǵan aýrýlarmen úshten bir bóligi búlinip, shirı bastaǵan kartopty malǵa tek pisirilgen kúıinde ǵana beredi. Pisirilgen kartopty bólgende túsi aq bolsa, bólinetin jeri úgitilip tursa — sapaly bolǵany. Eger qaraıyp, sýlanyp, jaǵymsyz ıis bilinse — ortasha, al kóbirek sýlanyp, qatty ıistenip, qaraıǵan bolsa — sapasy nashar bolǵany. Úshten eki beligi búlingen kartopty mal azyǵyna paıdalanýǵa bolmaıdy. Qajetti jaǵdaıda kartoptaǵy krahmal men solonın mólsherin de anyqtaıdy. Sondaı-aq qant jáne azyqtyq qyzylshanyń sapasyn anyqtaý qajet bolsa, olardyń quramyndaǵy nıtrattar mólsherin tabý kerek. Top, syǵyndy, sirne sıaqty tehnıkalyq óndiris qaldyqtarynyń quramyndaǵy bos qyshqyldar da anyqtalýǵa tıis. Óıtkeni, olardyń shamadan tys mólsheri as qorytý múshelerin buzyp, zat almasý prosesterine zıandy áser etedi.

Maıly daqyldardyń qaldyqtary — kúnjara men shrottar syrtqy túri-túsi, bólshekteriniń tyǵyzdyǵy, ıisi, quramynyń birqalyptylyǵy, tazalyǵy, hımıalyq quramy boıynsha baǵalanady. Zyǵyr kúnjarasyn arnaıy ádispen shyryshtaý arqyly tekseredi. Ol úshin ydysqa bir qasyq untaqtalǵan kúnjara salyp, ústine on kese ystyq sý quıady da ábden aralastyryp, tundyrady. Sapasy jańsy kúnjara sól ǵana kilegeılengen (shyrysh tárizdes) zatqa aınalady. Maqta kúnjarasynda ýly gossıpol bolatyndyqtan, ony 10-20% mólsherden asyrmaı, ári asqan saqtyqpen qoldanady. Janýar ónimderinen jasalatyn sút jáne sút ónimderi, kók sút, súzbe, sút sarysýy, et-qan, et-súıek, balyq undaryn mal azyǵy retinde paıdalanǵanda olardy túsine, ıisine, untaqtalý dárejesine, tazalyǵyna qaran baǵalaıdy. Undardyń túsi olardy óndirý tásiline jáne quramyndaǵy súıek mólsherine baılanysty keledi. Et-súıek unynyń túsi aq-sur, et únyniki sary-sur, qońyr, qandiki — qońyr, balyq únyniki — sary-súr, bolyp keledi. Biraq balyq unynda totyq boıaýy baıqalmaýy kerek. Sapaly úndarda shirik, taǵy basqa jaǵymsyz ıister bolmaıdy. Un sapasyna kúmándanǵan jaǵdaıda stakanǵa azdap un salady da, ystyq sýmen aralastyra otyryp, qoımaljyń bolǵansha bylǵaıdy. Un jaramsyz, buzylǵan bolsa, jarty saǵattan soń shirik ıisi shyǵa bastaıdy. Janýar ónimderinen jasalǵan azyqtarda proteın mólsheri joǵary bolǵandyqtan, olardy saqtaıtyn jerdiń qurǵaqtyǵyn qadaǵalaý qajet. Tym ylǵal jerde olar tez búline bastaıdy. Anda-sanda azyqtyń undardyń ylǵaldylyǵyn baıqaý úshin olardy ýystap alyp syǵymdaıdy. Qurǵaq, jaqsy saqtalǵan un qolǵa jabyspaı, sýsyp turady.

---