InfoHub Logo

Jylqy maly bizdiń respýblıkamyzda ejelden ósirilip, jan-jaqty paıdalanylyp kele jatqan tórt túliktiń biri. Jylqy kúıis maly emes, degenmen, ósimdik tektes azyqtardy jaqsy jep, qorytady, oǵan jylqynyń uzyndyǵy 150 metrge jetetin toq ishekterindegi mıkrobıologıalyq prosester de jaqsy járdemdesedi. Oǵan qosa jylqy tuıaqty mal retinde jaıylym otyn tyńǵylyqty terip jese, qysta tebindep jaıylady. Sondyqtan olarǵa qosymsha azyq az jumsalyp, arzan da, sapaly ónim alynady.

Jylqy qarynynyń syıymdylyǵy nebári 14-16 l. Óńesh qarynǵa týra jalǵasqandyqtan, qarynǵa túsken azyq, ne jınalǵan gaz keri qaıtpaıdy — qaryn kerilse, óńeshtiń túp jaǵy jabylyp qalady. Sondyqtan jylqyny azyqtandyrýdyń tártibin saqtap, azyqtardy belgili bir retpen berip, sýarý erejelerin muqıat saqtaǵan durys. Óıtkeni jylqy azyqtandyrý tártibiniń buzylýyna óte sezimtal keledi. Sonymen birge mıkrobıologıalyq prosesterdi kúsheıtetin shyryndy azyqtardy shamadan tys kóp bergende, as qorytý músheleriniń jumysy buzylyp, jylqy — «Óli tıý» aýrýyna shaldyǵady, sebebi qaryn-ishekterdegi jyn durys júrmeı, ashý-shirý prosesteri bastalady, sonyń saldarynan gazdar, ýly zattar jınalyp, ishi keýip, túınek, shanyshqaq jabysady. Bul jylqyny durys azyqtandyrý men sýarýdyń máni zor ekenin kórsetedi. Atty azyqtandyrý. Jylqynyń basqa aýyl sharýashylyq malynan ereksheligi — olardy jumysqa qoldanady. Sondyqtan, bul erekshelik olardyń as qorytý jáne zat almasý prosesterine áser etedi. Jylqyny jumysqa qoldanǵanda, olardyń zat almasý prosesi artyp, aǵzada qorlanǵan qorektik zattar (glıkogen, maı, aqýyz) paıdalanyla bastaıdy. Jumysqa paıdalanylatyn jylqy azyqtyń sińiriletin kómirsýyn jetkilikti mólsherde alyp turǵany jón, sebebi táýliktik azyq rasıonynda krahmal men qant jetkiliksiz bolsa, aýyr jumysta olar óz deneleriniń qoryn jumsaıdy, eń aldymen glıkogen, sosyn maı qoldanylady, eger olar energıa balansyn teńestirýge jetkiliksiz bolsa, aqýyzdary ydyrap paıdalanylady. Jylqy azyqpen energıany jetkilikti almasa, tez aryqtap, jumys isteý qabileti tómendeıdi.

Jumys atyn azyqtandyrý mólsherin jasaǵanda olardyń jumysqa qoldanylýy eskeriledi, jalpy azyq mólsherin júmys istemeıtin, jeńil, ortasha, aýyr júmys isteıtin atqa jeke-jeke jasaıdy. Jumys atynyń istegen jumysynyń jumys mólsherin anyqtaý úshin júk salmaǵyna (kg) júk tartý kúshine (kúsh), júrý qashyqtyǵyna (m) qaraı (kılogram-kúsh-metr) (kkm) ólshemmen anyqtaıdy. Jumys atynyń tirileı salmaǵyna qaraı bul ólshem 900-200 kkm aralyǵynda jeńil, 1500-2000 kkm aralyǵynda ortasha, 2100-2800 kkm aralyǵynda aýyr jumysqa jatady. Olardyń árbir 100 kg tiri salmaǵyna 75 g qorytylatyn proteın bolýy tıis jáne olar úzdiksiz as tuzyn alyp otyrý kerek. Jumys istemeıtin attyń táýlik rasıonyna pishen, saban qosady, az mólsherde olarǵa dándi azyq beredi. Jumys aty bir azyq ólshemine 80 g qorytylatyn proteın, 4-5 g kálsı, 4-5g fosfor jáne 10-15 mg karotın alatyn bolsa, olar salmaǵyn joǵaltpaı jaqsy jumys isteı alady. Qońdylyǵy ortadan tómen attyń táýliktik azyq rasıonyn 3-4 azyq ólshemine arttyrady. Júmys aty 100 kg tiri salmaǵyna 4 kg deıin sapaly pishen jeı alady. Degenmen, iri azyqty kóp jegende dem alýy qıyndap, jumys istegende kedergi jasaıdy, ne terlegish keledi. Osy sebepten jumys aýyrlyǵyna baılanysty iri azyq mólsheri táýligine 100 kg tiri salmaǵyna 2 kg aralyǵynda bolǵan jón. Jylqyǵa quramynda astyq tuqymdas daqyldary basym dala pisheni beriledi. Pishenniń jarty bóligin sabanmen almastyrýǵa bolady. Jaz aılarynda jumys atty ottyqtan 25-50 kg kók shóp jeıdi de, tún mezgilinde jabaıy jáne mádenı jaıylymǵa jiberiledi. Dándi azyqtyń ishinde jylqy maly sulyny súısine jeıdi. Jas malǵa sulyny tutas kúıinde berýge bolady, degenmen astyq tuqymdas dánderdi janyshtap, bolmasa jarma túrinde berse, jaqsy qorytady jáne astyqty 6% -ǵa deıin únemdeýge múmkindik beredi. Sulyny jumys atyna 6-12 kg, arpany 6-8 kg, qara bıdaı, bıdaıdy 3-4 kg, búrshaq tuqymdas dánderin 2-3 kg berýge bolady. Jumys atyna iri azyqtardy tańerteń, jumys bastalardan keminde eki saǵat buryn jáne jumystan keıin beredi. Túste dándi azyqtardy, azdaǵan pishen týramasyna aralastyryp beredi. Aýyr júmystan keıin qyzyp kelgen jumys atyn sýarýǵa bolmaıdy.

---