InfoHub Logo

Otbasynda adam boıyndaǵy asyl qasıetter jarqyraı kórinip, qalyptasady. Otanǵa degen ystyq sezim – jaqyndaryna, týǵan-týysqandaryna degen súıispenshilikten bastalady.

N.Á.Nazarbaev

Qazaq otbasynda balaǵa tili shyǵyp, anyq sóıleı bastaǵan kezden-aq, aǵaıyn-týysyn, naǵashy jurtyn, ata-tegin, rýyn, el-jurtyn tanı bilýge erekshe kóńil bólgen. Balaǵa 7-9 jasynda ákesinen bastap aǵaıyn-týysty, naǵashy jurtyn, alys-jaqyndy tanystyrý, ata-tegin, rýyn, el jurtyn bildirýge erekshe kóńil bólingen. «Jeti atasyn bilý» zań bolǵan. Qazaq otbasynda balany ómirge daıyndaý dástúriniń biri - shejire úıretý. Onyń negizgi maqsaty - ata-tekti bilý, urpaq tazalyǵyn saqtaý. Shejire aqyl–oıǵa qozǵaý salyp adamdy tanýǵa ıtermeleıdi. Óziniń kim ekenin, aǵaıyn-týmalarynyń qaıdan shyqqanyn bilý óte qajet. Osy arqyly jigittiń tulǵalyq qasıetteri tanylǵan. 

Er jigittiń úsh jurty bar, onyń shyǵý tarıhyn, tegin bilý ár azamatqa paryz dep uqqan halyq «Jeti atasyn bilgen ul jeti jurtqa jón aıtar» degen ataly sózdi arqaý etip, balasyna ata tarıhyn jastaıynan jattatyp, el-jurt tarıhyn bilý-er azamatty erlikke, eldikke, Otan súıýshilikke baýlıdy dep uqqan. Ákesi, atasy balaǵa tek jeti atasyna deıingi babalarynyń atyn jattatyp qana qoımaı, olardyń qandaı adam bolǵanyn, eli- jurty úshin etken erligi, ónegeli isteri jaıynda áńgime etken. Sol arqyly bala ata dástúrin jalǵastyrsa eken degen maqsat kózdelgen.

Ata, rý tarıhyn bilý jaqsy. Biraq balany óz rýynyń adamdaryn ǵana qolpashtap, jaqsy, tekti, asyl azamattar tek bizdiń rýdan ǵana shyqqan degen ózimshildik, teris kózqarasta tárbıeleý durys emes. Basqa rýlardyń , elderdiń de aqyldy, sheshen, batyr, aqyn adamdary týraly sóz qozǵap áńgime etý, «jaqsy kópke ortaq», «jaqsy týsa eldiń yrysy», «jaqsyda jattyq joq, ol halyqtyń qamqorshysy» degen oı-pikirdi jastardyń jetesine jetkizý azamattyq paryz.

Eshkim de týysqan-týǵansyz, aǵaıynsyz emes. Kim bolsa da adamnan shyǵyp, adamnan taraǵan, al adam da sol kóp japyraǵy bar butaq pen kóp tamyrlary bar aǵashqa uqsaıdy. Týǵan-týys degenimiz de sol bir túbirden ósip shyqqan aǵashtyń butaqtary tárizdi. Adamnyń kórgen tárbıesi, alǵan nári, burynǵydan qalǵan mıras-murasy, bári-bári alpys eki tamyr arqyly tula boıǵa taraǵan qany bir túp aǵash tárizdi.

Qazaq bireýdiń  bilik-bilimin, minez-bolmysyna, ham- hareketine, aqyl-parasatyna rıza bolsa, «Apyr-aı, bul tekti jan eken ǵoı!» dep súısinedi. Olaı bolsa  tektilik- qasıetti uǵym. Tektilik adam boıyna ana sútimen, áke tárbıesimen boıǵa daryp, bara – bara ómirdi tanı kele, bile kele kemeldene túsedi. Aınalańdaǵy adamdardyń  tynys-tirshiligi, bolmys- bitimi, seniń óz oı túıýińe túrtki bolady. Qazaqta «tegi jaqsy» degen bir aýyz sóz arqyly adamdy ósirip otyrsa, «teksiz» sózimen óshirip te otyrǵan. Qatty kóńili qalsa «Sol teksiz nemeni, qoıshy» dep uldan úmitin úzgen.

Dana Abaı atamyz: «Adam ata–anadan týǵanda esti bolmaıdy: estip, kórip, ustap, tatyp eskerse, dúnıedegi jaqsy, jamandy tanıdy- daǵy, sondaıdan bilgeni, kórgeni kóp bolǵan adam bilimdi bolady. Estilerdiń aıtqan sózderin eskerip júrgen kisi ózi de esti bolady».- degen.

Atadan jaqsy ul týsa,

Eliniń qamyn jeıdi.

Atadan jaman ul týsa,

Eliniń malyn jeıdi-degen sózdi ata –babalarymyz taýyp aıtqan.

Jastardyń boıyna kópshil, qoǵamshyl rýhty sebe bilý, «adam balasyn baýyr tutý» qazaq halqy úshin eń ózekti másele. Ylaıym jaqsylyqtyń nuryn sebýden jalyqpaıyq, aǵaıyn.

Qostanaı aýdany,
Mıchýrın orta mektebiniń
Qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi: Baımýhanova Gýlmıran Abılhanovna

 

---