InfoHub Logo

"Álem sýreti" uǵymy HİH-HH ǵasyrdyń basynda paıda boldy, HHİ ǵasyrdyń basynda gýmanıtarlyq zertteýlerde keń taralǵan termınderdiń birine aınaldy. Lıngvısıkanyń qazirgi damý kezeńinde álemniń tildik beınesi adam týraly ǵylymdar kesheni aıasynda sıpattaý men túsindirýdiń obektisine aınalady. Álem sýreti termıni adam men adamzat óz ornyn anyqtaýǵa tyrysatyn jalpy álemdi sıpattaıtyn beıneler men uǵymdardy bildiredi. Ǵalamdaǵy adamǵa belgili bir oryn beretin álemniń sýretteri adamdardyń rýhanı-praktıkalyq is-áreketiniń nátıjesi bolyp tabylady. Álemniń ǵylymı, dinı jáne fılosofıalyq sýretteri álemge jáne ondaǵy adamnyń orny týraly óz kózqarasyn beredi.

Búgingi tańda álemniń tildik beınesin tiri aýyzeki tilder arqyly bekitilgen syrtqy jáne ishki álem týraly bilimniń jıyntyǵy retinde túsiný qalyptasty. Álemniń kez-kelgen beınesi syrtqy álemdi adam sanasynyń belgili bir túrimen tutas qabyldaýdyń proeksıasy bolyp tabylady: jeke, ujymdyq kúndelikti, ujymdyq ǵylymı. Adam sanasynyń taǵy bir túri — álemge erekshe kózqaras bildiretin ujymdyq balalar sanasy týraly aıtýǵa bolady. Bala, bizdiń oıymyzsha, óziniń, álemge jáne osy álemdegi ózine degen erekshe kózqarasyn qalyptastyratyn tildik tulǵanyń erekshe túri. Balalardyń tilinde túsirilgen álemniń beınesi balalardyń oılaý qasıetterimen, olardyń dúnıetanymy men dúnıetanymynyń ereksheligimen túsindiriletin tildik sananyń eresek sóıleýshileriniń áleminen kóp jaǵynan erekshelenedi. Balaǵa qatysty álemniń lıngvısıkalyq beınesi-bul balanyń qorshaǵan shyndyqty bilýine qaraı damyp, kúrdelene túsetin álemniń beıneli-lıngvıstıkalyq beınesi. Álemniń beıneli-lıngvıstıkalyq beınesi kishkentaı adamnyń beıneden (bastapqyda ony sensorlyq deńgeıde qabyldaıdy) tujyrymdamaǵa, sodan keıin sózge deıingi jolyn kórsetedi. Adamdy qorshaǵan shyndyqtyń qubylystary men obektileri balanyń sanasynda negizinen beıneler túrinde usynylǵan. [Salnıkova, 2006]Jaqynda balalardyń tiline, onyń erekshelikterine kóbirek nazar aýdarý úrdisi paıda boldy. Osyǵan baılanysty balalardyń tilin zertteıtin jańa ǵylym-ontolıngvıstıka paıda boldy. Til biliminiń bul salasynda V. B. Kasevıch, M. v. Stenlıng jumys isteıdi. Bala áleminiń tildik beınesin zertteý antropologıalyq jáne kognıtıvti lıngvısıka turǵysynan óte mańyzdy. Bala áleminiń beınesin zertteı otyryp, biz tildiń ǵana emes, sananyń da damý baǵytyn baıqaımyz. Bala áleminiń tildik beınesiniń paıda bolýy men damý zańdylyqtaryn, onyń semantıkalyq erekshelikterin túsiný úshin ony eń basynan, ıaǵnı bala kezinen bastap zertteý kerek. Álemniń beınesi adamnyń sanasynda týylǵan sátten bastap jáne onyń búkil ómirinde qalyptasady, ár jas kezeńinde ózindik erekshelikteri bolady. Eresekter áleminde jáne óziniń Balalar áleminde bola otyryp, bala óziniń álem beınesin qalyptastyrady jáne osy eki kózden álemde óziniń beınesin jasaıdy. Bul rette, E. E. atap ótkendeı. Sapogova, bala jasaǵan álem birte — birte úlken, eresek álemge enedi, óıtkeni eki semantıkalyq aımaq jaqyndaıdy-eresekter aımaǵy jáne balalardyń álemdi qabyldaý aımaǵy [Sapogova, 2002]. Álemniń tildik beınesi-bul tilde jazylǵan álem týraly bilimniń qosyndysynan basqa eshteńe joq [Iý. D. sáýir, 1995]. Bala áleminiń jeke beınesi óte qarapaıym, biraq balanyń qarabaıyr sóıleýi biz oılaǵannan áldeqaıda kúrdeli jáne maǵynaly. Eń aldymen, bul damýdyń serpindiligimen sıpattalady, ásirese erte balalyq shaqta. Sonymen qatar, álemniń tildik beınesi balanyń tildik keńistigine, ıaǵnı bala ornalasqan tildik ortaǵa balanyń sanasynda tikeleı kórinis tabady. Amerıkandyq lıngvıs jáne etnolog Edvard Sepır bylaı dep jazdy: "...adam belgili bir qoǵamda bildirý quraly bolyp tabylatyn belgili bir tildiń meıirimine bólenedi.... Faktiler naqty álemniń belgili bir qoǵamnyń tildik normalaryna negizdelgenin kórsetedi. Birdeı áleýmettik shyndyqtyń eksponentteri retinde qarastyrylatyn eki birdeı Til joq. Ár túrli qoǵamdar ómir súretin álemder ár túrli tilderdi qoldanatyn bir álem emes, bólek álemder".

Hımıa jáne hımıalyq tehnologıa fakúlteti 1 kýrs stýdenti: Rýslan Áıgerim Rýslanqyzy

Aǵa oqytýshy Qaıraqbaeva G.S. jetekshiligimen

---