InfoHub Logo

Qazaqstan táýelsizdigin alǵan soń Jeltoqsan kóterilisi týraly shyndyq qalpyna keltirilip, bul jóninde “Jeltoqsan. 1986. Almaty.” (qurastyrylǵan T.Ótegenov, T.Zeınábilov), “Jeltoqsan qurbandaryn joqtaý”, “Er namysy — el namysy” jınaqtary, K.Tábeıdiń “Muzda janǵan alaý”, T.Beıisqulovtyń “Jeltoqsan yzǵary” kitaptary men “Jeltoqsan” (bas redaktory H.Qoja-Ahmet) gazeti jaryq kórdi, “Allajar” (1991, rej. T.Temenov), “Qyzǵysh qus” kınofılmderi túsirildi.

Oqıǵaǵa qatysqandardy saıası turǵydan qýǵyndaý bastaldy. 99 adam sottaldy, 264 stýdent oqýdan shyǵaryldy. 1987 j. jazda KOKP Ok qaýlysy shyǵyp, jeltoqsan oqıǵasy qazaq ultshyldyǵynyń kórinisi retinde baǵalandy. Jeltoqsan oqıǵasy qoǵamnyń saıası ómirin demokratıalandyrýǵa serpin berdi.Osy kúnge deıin memleket jeltoqsan kóterilisiniń tarıhı mańyzyn joǵarlatýǵa zor úles qosyp keledi. Kóterilisiniń qupıalary tolyǵymen ashylǵan joq.

17 jeltoqsan kúni tańerteńgi saǵat 8-de qaladaǵy L.I Brejnev atyndaǵy alańǵa (qazirgi Respýblıka alańy) saıası táýelsizdikti talap etken urandarmen alǵashynda 300-deı adam jınalyp, keshkisin kóterilisshiler sany 20 myńǵa jetti. Biraq kóterilisshilerdiń qoıǵan talap-tilekteri aıaq asty etilip, “buzaqylardy” kúshpen taratý maqsatynda alańǵa quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri men arnaıy áskerı kúshter toby jetkizildi. KSRO İİM-niń buıryǵy negizinde daıyndalǵan “Quıyn — 86” operasıasy boıynsha kóterilis qatygezdikpen basyp janshyldy.18 jeltoqsan kúni alańǵa qaıta jınalmaq bolǵan kóterilisshilerge qarsy ásker kúshi qoldanyldy. Kóterilisshilerdiń qalǵan toptaryn yǵystyrý úshin jedel otrád, mılısıa men jasaqshylardan arnaıy toptar qurylyp, qala kóshelerine attandyryldy.Osy áskerı kúshter 19 jeltoqsan kúni qalanyń ár tusynda qaıtadan sherýge shyqpaq bolǵan 6 topty basyp, taratty. Alańdaǵy kóterilisshiler taratylǵan soń ishki ister bólimderine 2401 adam jetkizilgen (Almaty túrmesine syımaǵandyqtan, qala syrtyna aparyp tastalǵandardy qosyp eseptegende barlyǵy 8,5 myń adam ustalǵan). Jeltoqsan kóterilisi qurbandarynyń qatarynda E.Sypataev, S.Muhametjanova, K.Moldanazarova, Q.Rysqulbekov, M.Ábdiqulov, L.Asanova syndy erjúrek qazaq jastary bar. Jeltoqsannyń 19 — 23 aralyǵynda halyqtyń narazylyq sherýleri men mıtıńiler Qazaqstannyń Jezqazǵan, Taldyqorǵan, Kókshetaý, Qaraǵandy, Arqalyq, Pavlodar ,Talǵan Jambyl, Sarqan, t.b. qalalary men Saryózek, Shamalǵan, Shelek eldi mekenderinde jalǵasty.

Jeltoqsan kóterilisine KOKP OK-niń qaýlysymen “qazaq ultshyldyǵynyń kórinisi” degen baǵa berilip, kóteriliske qatysqan azamattar qýǵyn-súrginge ushyrady. KSRO-nyń totalıtarlyq, otarshyl saıasatyna qarsy qazaq jastarynyń azattyq kúresi tarıhı mańyzy bar úlken oqıǵa boldy.

Jeltoqsan oqıǵasy Bolashaq Qazaqstan keleshegine úlken áserin tıgizdi.Bul jaıly kóptegen oıshyl dana kisilerimiz maqalalar jazdy.Sonyń biri "Allajar", Jeltoqsan kóterilisiniń bar kórinisin Qalldybaı Ábenovtyń osy fılminde keremet baıandalady.1988-89 jyly fılmdi bastaǵanda «maǵan eshkim kedergi jasamaǵanda, áli de bolsa kóptegen aqıqatty jaryqqa shyǵarar ma edim?» dep oılaımyn keıde. Alańda, alańnan tys jerlerde 2000-nan astam sheıit bolǵan jastarymyzdyń denelerin tolyq erkindigimiz bolǵanda, bálkim, biz tabar ma edik. Aqıqattyń kóbi oqıǵadan keıin-aq joıyldy. Men fılmdi Jeltoqsan oqıǵasyna qatysqan, túrmeniń azabyn shegip kelgen ýyz­daı jastarymyzdyń aıtqan áńgimeleri, boıynsha túsirdim. Qazaqtyń ul-qyzdaryn shyryldata sabap jatqan jerlerin ózderiniń aıtýlarymen jasadym. Tolqýdy da oqıǵanyń bel ortasynda bolǵan balalardyń áńgimesinen aldym.

Túrkistan oblysynan kelgen stýdent Muhaddas Ramazan 1 kýrs Hımıa QazUÝ

Ǵylymı jetekshi: aǵa oqytýshy Qaıraqbaeva Gúlnaz Soltanqazyqyzy

---