Balbal tastar tarıhı eskertkishteri
Taqyryby: «Balbal tastar tarıhı eskertkishteri»
Kirispe
Jumysymnyń maqsaty:
Qazaq halqynyń kóneden qalǵan tarıhı eskertkishteri balbal tastardyń ornalasqan jerlerin anyqtap, olardyń tarıhı qundylyǵyn zertteý arqyly sabaqta aımaqtyq komponent retinde qoldanýdyń mańyzdylyǵyn dáleldeý.
Meniń jumysymnyń ǵylymı jańashyldyǵy men ózektiligi:
Qazirgi tańda biz óz elimizdiń tarıhyn mektep baǵdarlamasy boıynsha tolyq qamtyp oqýdamyz. Sondyqtan ótkenimizdi bilý arqyly halqymyzdyń tarıhı qundylyǵy bop sanalatyn balbal tastardyń mán-maǵynasyn túsiný arqyly babalar tilin túsinemiz. Qazirde tastar týraly maǵlumattar tolyq bir júıege keltirilmegen. Meniń jumysymnyń maqsaty jáne taqyrybymnyń ózektiligi de osynda.
Maqsatqa jetý jolynda alǵa qoıylǵan mindetter:
- balbal tastardy zerttegen eńbekterdi oqyp, taldaý;
- zertteýshi ǵalymdardy anyqtaý, salystyrý jumystaryn júrgizý;
- tarıhı eskertkishterdiń turǵan jerin, ornyn anyqtaý;
- jınalǵan materıaldardy bir júıege keltirý;
- mańyzdylyǵyn anyqtaý;
- elektrondy nusqasyn ázirleý.
Zertteý jumysynyń kezeńderi:
İ – teorıalyq. Kóterilgen másele tóńiregindegi ádebıettermen tanysý. Saıt, ınternetten qaraý.
İİ – praktıkalyq. Keste toltyrý, derek sózderin salystyrý, fotoǵa túsirý.
İİİ – bekitý. Alynǵan málimetterdi júıelep, túzetýler engizý, nátıjege baılanysty baıandama daıyndaý «Tusaý keser» rásimine ázirleý.
Zertteý ádisteri:
1. Tarıhı - salystyrmalyq taldaý.
2. Baqylaý ádisi (anketa)
3. Tirek syzbalar men kestelerdi qurý ádisi.
Zertteý jumysynyń tájirıbelik qundylyǵy:
Jınalǵan materıaldar jalpy bilim beretin mektepter men ózge ult ókilderi oqytatyn mektepterdiń qazaq tili men ádebıeti, tarıh pánderinde aımaqtyq komponent retinde oqýlaryna múmkindik beredi.
1. Tarıhı eskertkishter týraly
Qazaqstan táýelsizdik alǵanǵa deıin etnografıa, antropologıa, ejelgi tarıh «jabyq taqyryptardyń» sanatyna jatqyzylyp kelgen edi. Kóshpendilerdiń kóne eskertkishteri men arheologıalyq qazba jumystaryn zertteýmen 1950 jyldarǵa deıin sanaýly ǵana Reseı ǵalymdary aınalysty. Al, Qazaqstan ǵalymdary 1950-52 jyldardan bastap qana ekspedısıaǵa qatysa bastady. Olar: A. H. Marǵulan (ekspedısıanyń bastyǵy), K. I. Pasevıch, K. A. Akıshev, P. V. Agapov, A. G. Maksımovalar boldy.
Arheologtar men tarıhshylar Shyǵys Qazaqstandy mekendegen ıdeıalyq - estetıkalyq kózqarasy materıaldyq jáne rýhanı mádenıeti ortaq qola dáýiri taıpalarynyń, ertedegi kóshpeli saqtar, ǵundar, kóne túrkiler, qımaq - qypshaqtar, oǵyz taıpasyna jatatyn naıman jáne qazaq etnosynyń asa baı, ózindik ereksheligi mol tarıhy men mádenıeti haqynda bizderdi birshama habardar etip úlgerdi.
Adamzat Altaı óńirinde sonaý tas ǵasyrda - aq paıda bolǵan. Sodan beri de olar sońynda qanshama tańǵajaıyp eskertkishter qaldy deseńizshi! Sondaı asa bir baǵaly eskertkishti arheologtar Ertis jaǵasyndaǵy Ýst- Narym derevnásynan tapqan. Qazir bul jer Buqtyrma teńiziniń astynda qaldy.
Bul meken úsh qabattan turady. Tómengi, neolıt (tas dáýiriniń eń sońǵy kezeńi) qabatynda 40 myńǵa jýyq shaqpaq tas quraldary, 15 myńnan astam daıyn tas qarýlar tabyldy. Biraq ta sizdi qarýdyń sany emes, basqa da bir aıǵaq erekshe qyzyqtyrary sózsiz. Qarý pyshaq syndy plasına emes, úshkir tastardan jasalǵan. Qazaq jerindegi neolıt eskertkishteriniń osynaý bir ereksheligi kóne adamzat Altaıdy ejelden meken etken degen qorytyndyǵa jeteleıdi.
«Murtty qorymdar» Altaıdyń, Shyǵys Qazaqstannyń ǵajaıyp ta ózindik ereksheligi mol, mondaı-aq dástúrli eskertkishteri bolyp sanalady. Bular qatar ornalasqan, kishi qorǵannan shyǵysqa qaraı tizbektelgen eki tas qatardan turatyn úlken jáne kishi qorǵannan turady. Eskertkishterdiń árbir elementiniń ózindik orny bar. Bizdiń dáýirimizge deıingi Úİİ ǵasyrda jasalǵan bul eskertkishter ózderin jasaǵan sheberlerden, árıne kóp ǵumyr keship, tutas myńdaǵan jyldar boıy óz kelbetin ózgertpedi dese de bolady. Shyǵys Qazaqstannyń kóne mal ósirýshileriniń dinı nanymy kúnge tabynýdan shyqqan ba deımiz. Óıtkeni mundaǵy tas eskertkishterdiń barlyǵy shyǵysqa, tańǵy jaryqqa qarap ornatylǵan.
Shyǵys Qazaqstandaǵy saq taıpasy dáýiriniń mádenı ómirindegi jarqyn bir kórinis Tarbaǵataıdyń Shilikti alqabyndaǵy «Altyn qorymdar» kompleksi bolyp tabylady. Onyń biri tabylyp, zertteldi, sondaı-aq S. S. Chernıkovtyń «Altyn qorym qupıasy» kitabynda sýrettelgen. «Ústel sekildi tep-tegis jasyl alqaptaǵy sarǵysh - kógildir taýlar aıasyndaǵy iri de aq qorymdar tizbegi kózdiń jaýyn alady. . . » avtor osy qorymnan tabylǵan kórkem buıymdar komplekstiń «skıf -sibir stılindegi» (bizdiń dáýirimizge deıingi Úİ-Úİİ ǵasyrlar aralyǵy eń kóne eskertkishter dep esepteıdi.
San túrli ósimdik ósken, qaınar bulaqtyń bastaýy bolyp tabylatyn ásem shatqaldarda júzdegen tańbaly tastardy tabýǵa bolady. Bundaı jerler kıeli sanalyp, rýlyq, taıpalyq túrli mereke, ádet-ǵuryptar osynda ótkizilgen. Sońǵy derekke qaraǵanda Shyǵys Qazaqstanda Altaı taıpalarynyń kóne tarıhynyń qaınar kózi bolyp tabylatyn 100 shaqty basty-basty tańbaly tastar zerttelgen. Shyńdaǵy tańbalardyń mazmuny túrlishe: totemdik – sıqyrshylyq, dinı uǵym bir basqa, munda sondaı-aq túrlishe oryndalǵan jazýlar men rámizder qanshama. Qaısybir zertteýshiler tastaǵy tańbalardy Uly Jibek jolymen birge qarastyrǵandy jón kórdi. Shyndyǵynda, mundaǵy tarıhı jáne ekonomıkalyq faktorlardy eskermese bolmaıdy. Qalaı bolǵanda da, Altaı mal ósirýshileri Altaı asýlaryn erte kezden ıgere bastaǵanyna esh daý joq.
Shyǵys Qazaqstandaǵy júzdegen tańbaly tastardyń ishinen Tamýrashıdegi lınarlyq tehnıkamen oryndalǵan sýretti bóle jara ataǵymyz keledi. Bul sýretter óziniń oryndalý mánerimen, barlyq mán-maǵynasymen basqalardan tipten de bólek, oǵan tipti jaı kóz júgirtip ótkenińizde sheberlik pen shyndyq kózge urady. Ony salǵan sheber óz sýretine bir de bir túzetý jasamaǵan. Mundaǵy taǵy bir tańdanarlyq jaıt sol, bul sýretterdiń oryndalý sheberligi men mazmunynda Shilikti qorymynan tabylǵan buǵy. Balyq, qabal sekildi jan-janýarlar beınesimen óte uqsastyq kóp.
«Mádenıettiń astary qalyń, ondaǵy árbir qımyldy qaz qalpynda qabyldasań, ónerdi túsinbegeniń. . . » degen (O. Súleımenov «AZıa») aqyn sózi quran sózindeı emes pe?
Shyǵys Qazaqstan mádenıeti saq kezeńi eskertkishteriniń úshinshi toby – saqtardyń tas músinderi bolyp tabylady. . . Saq músinshileri belgili bir adamdardyń beınesin (dene ereksheligin emes), ata-babalarymyzdyń jıyntyq qalypty beınesin sýretteýge umtylǵan. Músin qoldarynan túspeıtin rıtonnyń mádenı mańyzy zor.
«Túrkilerdiń kóne mádenıeti» degen uǵymdy etıkalyq emes, arheologıalyq turǵydan túsiný kerek. Bulaı degende tas dýaldar, symbat músinderi, balbaldar sıaqty jekelegen eskertkishter kompleksi eske oralady. Bul mádenıet Úİ ǵasyrda paıda boldy.
Dat arheology Vılgelm Tomsonnyń kóshpeli túrikterdiń jazýyna baılanysty 1983 jyldyń 25 qarashasyndaǵy tamasha jańalyǵy «tas obalardyń» shyǵý tegi men maǵynasyn bilýde erekshe rol atqarady. Tas músinderdiń qupıasyn zertteýde basqadaı jańa tásilderdi paıdalaný nátıjesinde olardyń maǵynasyn túsinýdiń qalyptasqan júıesi paıda boldy. Solardyń ishinen, Oljas Súleımenovtiń «AZıa» degen eńbegin bólip ataýǵa bolady.
Endi sodan qysqasha úzindi keltirelik:
«Balbal tastardyń ereksheligi sol, olardyń báriniń qolyna ydys ustatylǵan. Nızamıdiń aıtyp ketkenine qaraǵanda, kóshpeli túrikter musylmandyqty qabyldaǵanǵa deıin qolyna ydysy bar balbal tasqa qudaı sekildi qulshylyq etken».
Altaılyqtar qorymdaǵy marqumnyń beınesi dep tanyǵan. Olardy sóıtip murtty erkekke uqsatqan. Altaıdyń bul «erkekterdiń» qolyndaǵy ydys, osy aımaqtaǵy qabir ishinen tabylǵan ydystardyń syńary dese bolady. Bul uqsastyqty zertteýshi, ǵalym L. R. Qyzlaqov ta ańǵarǵan. Onyń aıtýynsha bul músinder marqumnyń asqaq beınesi bolyp tabylady.
Qolyna ydys ustaǵan erkekter Altaı men Sibirde ǵana bar. . . . Shýmer túrki paralleli, meniń paıymdaýymsha, shýmerdiń ydys ustaǵan óziniń balbal tastary bolǵan degen oıǵa jeteleıdi. Biraq bul obalar Vavılonnyń jazba derekterine qaraǵanda, óziniń qudaı retindegi qalpyn saqtap qalǵan. Vavılonsha bul – Ishtor, qudaıǵa tabyný. Tamýz kúninen bastaý alǵan. Ot anasy, Ańyzǵa qaraǵanda Ishtor jerge túsip, Tamýzdy tiriltedi. Ydysty ishine japsyra qushaqtaǵan Ioshtordyń músini saqtalǵan.
Shýmerlerde kún nurǵa toly ydysqa aınalyp, qıaldy asqaqtatady. Qoldaǵy, ıakı bastaǵy nurǵa toly ydys – tirshilik beınesi. Al synǵan ydys – ótken kúnder. Patshanyń jasyna oraı qabirge sonsha qysh, ıaǵnı aǵash ydys salynǵan. Synbaıtyn temir ydys bolsa tirshilik ıdeıasy bolyp tabylady.
Ydys ustaǵan Ishtor qudaıdyń músini qabir basyna qoıylady. Tamýz kúnge uqsaǵan Ishtor ony tiriltýi kerek. Qazaqstardyń án qaıyrmalarynda: «Tamyz, tamyz, tamyzaıyq», - dep maǵynasyz qaıtalana beretin joldar bar. Bul, bizdińshe Tamýz – kún qudaıyna arnalǵan duǵadan qalǵan bolýy kerek. Mongolıadan Veengrıaǵa deıingi qorymdarda Ishtor qudaıynyń beınesi bolyp sanalatyn ydys ustaǵan balbal tastar jetkilikti. Bul táńirge tabynatyndardyń rámizi. . . Hİ ǵasyrdyń túrki musylmandary ydysty jarty aı túrinde alyp, ıslam rámizi etti. . .
Mundaǵy basty ıdeıanyń keıingi dinnen aıyrmashylyǵy nede? Senim – qaıta tiriltýde. Uıyqtap, eger sen jer uly bolsań, sýyr men shóp sekildi, eger sen aspan uly bolsań, kún sekildi qaıta tirilip ketesiń. . . »
Balbal – arheologıadaǵy ǵuryptyq eskertkishterdiń bir túrine baılanysty qoldanylatyn ataýy. Balbal tas músin emes, durysynda onyń janyna tizbektele qoıylatyn, sál ǵana óńdelgen, kóbine óńdelmegen kishirek tas baǵandar. Bulardy turǵyzý – ólgen adamǵa qurmet kórsetip, eskertkish qoıýdyń bir túri. Mysaly: ataqty oıshyl ári sheshen Iollyq tegin ákesi Bilge qaǵanǵa eskertkish ornatqanda bylaı dep jazǵan: «Ákem qaǵanǵa balbyq (balbal) tiktim». Bilge qaǵanǵa arnaǵan balbaldas tizbegi (Monǵolıada)3 km, shamamen 750 tas. Balbaldardy Á. Marǵulan, L. R. Qyzlasov A. D, Grach, S. G. Kláshtornyı, V. D. Kýbarev t. b. Qazaqstan, Týva, Monǵolıa jerlerinen taýyp zerttegen. Ádette, ol túrki dáýiriniń (6-9ǵ) ǵuryptyq tas qorshaýlarymen birge ornatylady. Qorshaýdyń syrtyndaǵy shyǵys irgege ólgen adamnyń beınesin beretin tas músin qoıylsa, odan ári shyǵysqa qaraı ondaǵan, keıde júzdegen balbaldar tizbegi ornatylady. Zertteýlerge qaraǵanda, balbaldar qaza bolǵan batyrdyń óz beınesin kórsetpeıdi. Mundaı tas baǵanalar qaza bolǵan ardaqty batyrmen qoshtasý rásimin, oǵan as berý saltanatyna elderdiń taksonomıalyq ornalasý júıesi boıynsha arnaıy kelip qatysqan jáne bir-birden balbal tas ákelip qoıǵan túrli rýlyq toptar men jekelegen adamdardyń qurmetin kórsetetin semantıkalyq órisi keń sımvoldar bolyp tabylady. Á. Marǵulannyń derekteri boıynsha, erterekte Qarqaraly, Baıanaýyl jerlerinde jalpy sany 300-350-den astam baǵanalardan turatyn balbaldar tizbekteri kezdesken. Bundaı asa úlken tizbekter ólgen adamnyń qadir-qasıetiniń, bedeliniń tym zor bolǵanyn bildiredi, kóbine balbaldar tizbegi munan áldeqaıda az bolady.
Balbal tastar – tastan jasalǵan adam beınesi. Olar Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen adamdardyń dinı tanymdyq, salt-dástúrlerin kórsetedi.
Qazaqstan jerinen tabylǵan balbal tastar tarıhyna kóz shalsaq mynadaı málimetterdi alýǵa bolady.
1. Ereımentaý tas músinderi. Túrik qaǵandyǵy kezinde jasalǵan Ereımentaý tas músinderi – Úİ-Úİİİ ǵasyrlar eskertkishi. Osyndaı tas músinder toby Qazaqstandaǵy Ereımentaý tóńireginde, Sileti, Kedeı, Torǵaı ózenderiniń boıynda jıi kezdesedi. Torǵaı keninen ońtústikke qaraı 8 shaqyrym jerde sur granıtten jasalǵan úsh músin bar. Jergilikti halyq olardy «Qos batyr» dep ataıdy. Sol zamandaǵy sheberler qoıý murtty, beldigine qarý asynǵan, oń qolymen ádemi tostaǵandy omyraýyna deıin kóterip, sol qolymen qylysh ustaǵan Túrik qaǵandyǵy kezindegi áskerbasy alyptardyń kelbetin, alpaýyt denesin jumyrlap, jaqsy keltirgen. Músinderdi granıtten jasalǵan tórt buryshty qorshaýdyń kúnshyǵys irgesine jerge qadap turǵyzǵan. Sol zamanda batyrlarǵa, qoǵam qaıratkerlerine qorshaý men tas músin turǵyzý olardy eske túsirýdiń bir túri bolyp sanalǵan.
2. Arǵanaty tas músinderi. Arǵanaty tas músinderi – túrkilerdiń orta ǵasyrlardan qalǵan ǵuryptyq eskertkishteri. Qazaqstandaǵy Qaraǵandy oblysy Ulytaý aýdanyndaǵy Arǵanaty taýynyń Myq, Dombaýyl, Aıyrshoqy qyrattarynda ornalasqan. Ortalyq Qazaqstan arheologıalyq ekspedısıasy zerttegen. Músinder jalpaq tastan qashalyp, tórtburysh, sharshy túrinde jasalǵan qorshaýlardyń shyǵys jaq syrtyna beti kúnshyǵysqa qaratyla tiginen ornatylǵan. Odan shyǵysqa qaraı kishirek tas baǵanalar nemese balbaldar tizbegi kezdesedi. Myq taýynyń etegindegi jergilikti turǵyndar arasyna «Alyp tas», «Myqtyń alyby» atanǵan músin sur granıtten qashalǵan. Músinnen er adamnyń bet-álpeti, shoqsha saqaly men úlken kózi, uzyn murtynyń jáne aıaq-qolynyń bederi aıqyn kórinedi. Oń qolyna sýsyn ishetin tostaǵan, sol qolyna qylysh ustaǵan. Ekinshi músin budan 200 metr qashyqtyqta ornalasqan. Osy eki músindi jergilikti qazaqtar «Qos alyp», «Qos batyr» dep ataıdy. Bul músinder Úİ-Úİİİ ǵasyrlarǵa jatady. Arǵanatynyń Tulpartas sileminiń baýraıynan Úİİİ-Hİİ ǵasyrlarǵa jatatyn granıtten qashalyp jasalǵan adam músini tabyldy. Músinde ádemi jas áıeldiń bet-álpeti keskindelgen. Mundaı tas músinder, negizinen, elge syıly adamdarǵa qoıylǵan.
3. Atsýytqan tas músini. Atsýytqan tas músini – Qazaqstandaǵy Qaraǵandy oblysy Shet aýdany Atsýytqan taýynyń shyǵys jaǵyndaǵy sharshy qorshaý ishindegi tas músin. 1982 jyly Ortalyq Qazaqstan arheologıalyq ekspedısıasy zerttegen. Ár qabyrǵasy 3 metr, qaqpa tastardy tiginen kómip quraǵan. Qorshaý ishin tastarmen toltyrǵan. Arnaıy ákelingen aq shaqpaq tastar kezdesedi. Músin jasaǵan tastyń joǵary jaǵy jalpaqtaý. Tastyń joǵary bóliginde adamnyń beınesi bederlengen. Qalyń qabaǵy, úlken kózi, murny, uzyn murty men jalpaq, uzyn saqaly beınelengen. Músinniń beınelený tásili, qorshaý qurylysy onyń Úİ-Úİİ ǵasyrlarda jasalǵanyn kórsetedi.
4. Ulytaý tas músinderi. Ulytaý eskertkishteri Ulytaý tóńiregindegi kezigetin tas músinder shoǵyry (Úİ-Úİİİǵasyrlar). Túrki dáýirinen qalǵan tas músinder qylysh, qanjar sıaqty áskerı qarýmen, sýsyn ishetin saýytpen órnektelgen. Batyrlar men qolbasy músinderiniń tizbegi qoıylady. Balbaldar sany keıde 200-ge jetedi. Erler músinderimen qatar ańyzǵa aınalǵan arýlar men ardaqty analarǵa da músin qoıylǵan. Bul tas músinder kisiniń jas mólsherine oraı «qyztas», «kelinshektas», «kempirtas» dep atala beredi. Ulytaý eskertkishteri qazaq jerin mekendegen taıpalardyń rýhanı mádenıetin, turmysyn, salt-sanasyn, óner tarıhyn kórsetetin birden-bir derek bolyp tabylady. Jylysaı tas músinderi – Qazaqstannyń Qaraǵandy oblysynda túrik qaǵandyǵy (Úİ-Úİİİǵasyrlar) men qypshaq zamanynda (Úİİİ-Hİİİ ǵasyrlar) jasalǵan músin tastardyń kórnekti toby. Qaǵandyq kezindegi músinder tas qorshaýdyń shyǵys jaq irgesinde, beti shyǵysqa qarap turady. Jylysaıdaǵy tas qorshaýlardyń jalpy sany segiz, olardyń árqaısysynyń shyǵys irgesinde bir-bir músin tastary bolǵan. Onyń úsheýi qıraǵan. Bizge jetken bes músinniń ekeýi egde adamdy, ekeýi jetkinshek jastardy, sońǵy músin orta jastaǵy áıeldi beıneleıdi. Bul tas músin nárestelerdiń qorǵaýshysy sanalǵan Umaıdyń beınesi bolýy múmkin.
5. Qarqaraly tas músinderi. Qarqaraly tas músinderi – túrki dáýirinen qalǵan tas músinder toby. Ol tas músinderde, negizinen, batyrlar, qolbasshy-kósemder, bıler men abyzdar, jyrshylar men baqtashylar beınelengen. Tas músinder sany 200-ge jetedi. Batyrlar qarý-jaraqpen, han men bıler qolyna asataıaq, belindegi kisesimen beınelengen.
Qarqaraly tas músinderiniń bet-álpeti, dene músheleri, asynǵan qarý-jaraǵy, qolyndaǵy zattary shynaıy, ári tartymdy jasalǵan. Qarqaraly mańynda kezigetin tarıhı eskertkishter qazaqtyń ejelgi músin óneriniń ozyq úlgileriniń birinen sanalady.
Balbal tastar Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Tarbaǵataı, Qalba taý jotalarynda jıi ushyrasady. Mundaı týyndylar kóshpeliler qoǵamynan baǵa jetpes málimetter beretindikten de tarıh ǵylymynda úlken mánge ıe.
Tarbaǵataıdyń kúngeı silemderi Taskesken men Úrjar óńirinde de jartas tósine qashalyp salynǵan kóne keskinder mol ári ózge óńirlerdegige qaraǵanda eleýli erekshelikterge ıe.
Eger osy Tarbaǵataı óńirine toqtalatyn bolsaq, 2009 jyly ǵalym-zertteýshi Alan Baıtenov «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha Tarbaǵataı taýlary men Qytaı eliniń shekarasynda bolyp qaıtqan edi. Tarbaǵataı taýlary halyqtyń san jyldar boıyndaǵy ózgergen tarıhyn jaqsy biledi. Bul sonaý ǵundar, ejelgi túrki taıpalary, monǵoldar, jońǵarlar jáne de orta ǵasyrdaǵy taıpalar keıin qazaq etnosy bolyp ketken – naıman, qypshaqtar. Osylardyń barlyǵy ózinen keıin qanshama izder qaldyrǵan. Keıbir qyzyqty materıaldar osy ekspedısıa kezinde tabylǵan. Solardyń biri er adamnyń balbal tasy. Onyń baǵaly da qyzyqty jeri músinde er adamnyń basyna kıgizilgen úshmúıizdi bas kıimde. Bir bet jaǵy men kózi, murny, aýzy jáne de shıratylyp salynǵan murty bar.
Bul oljanyń qundylyǵy sonshalyq bundaı músinder óte sırek kezdesedi. Búkil Qazaqstanda birneshe ǵana músinder bar eken.
Endi Semeı óńirine keletin bolsaq, jýyrda ǵana Semeı qalasynyń tarıhı-óńir murajaıy taǵy bir balbal tasqa toltyryldy. Ol tasty Aıagóz aýdany Myń bulaq aýylynan 5 shaqyrym jerden tabylǵan.
Tas músin - balbaldy osy aýyldyń turǵyny tabıǵatty sýretke túsirip júrip baıqaǵan. Ony Semeı qalasyna jetkizgen Semeı qalasynyń zań kolejiniń ustazy fılologıa ǵylymynyń kandıdaty - Hadjımýrat Ilıýf edi. Sodan keıin ol músindi osy murajaıǵa tapsyrylyp, zertteýshi-ǵalymdar jumysqa kirisip ketti.
Murajaı qyzmetkerleri bul oljanyń baǵa jetpes tabys ekenin jáne de onyń qoldan qashap jasalǵanyn aıtady. Zertteýshilerdiń aıtýyna qaraǵanda ol Úİ-Hİİİǵǵ. jasalynǵan. Bul Semeı qalasy murajaıynyń 12 balbal tasy. Bul músinniń ereksheligi keıbir detaldyq ózgeshelikterinde. Mysaly aıta ketetin bolsaq, onyń mańdaıyndaǵy ájimi, bundaı ájim basqa músinderde kezdespegen eken. Barlyq balbal tastardaǵydaı bul da qolyna ydys ustaǵan, sol qolynda qarýy bar. Jańa oljanyń bıiktigi – 1 metr 18 sm.
Qazirgi jyldary belgili saıasattanýshy Erlan Qarın kádimgi balbal tastardy zertteýge qyzyǵady eken. Óziniń aıtýyna qaraǵanda ol kisiniń Qazaq jerinde baryp, kórmegen balbal tastary kemde-kem sıaqty. Músinderdiń sýretin Mańǵystaý jaǵynan, ekinshisin Altaı jaqtan, úshinshisin Alataý bókterinen, tipti keıbireýleriniń sýretin Monǵolıa jerinde túsiripti. Onyń aıtýyna qaraǵanda balbal tastar Qytaıda, Reseıde, Ózbekstan men Qyrǵyzstanda, Qap taýlarynda da, tipti Germanıada da bar eken.
Saıasattanýshy «balbal tastar bizdiń babalarymyz qurǵan órkenıettiń qandaı óńirlerge deıin taraǵandyǵyn kórsetetin belgiler. Bizdiń babalar sol zamannyń ózge qaýymdary sıaqty óz qudiretterin alyp pıramıda, úlken qorǵan, qamaldar turǵyzýmen dáleldeýge umtylmaǵan. Olar pendeniń kúsh-qýaty Jaratýshynyń qudiretiniń qasynda tozańǵa da tatymaıtynyn túsinip, tek urpaǵyna ulan-ǵaıyr mekenniń kimdigi ekendigin eske salatyn osy balbal tastardy ǵana qaldyrǵan» deıdi.
G. F. Mıller 1734 jyly Ertis mańyn zertteı júrip, qımaq-qypshaq óneri eskertkishterin tapty. Úsh kestemen beınelenetin bul eskertkishter burynǵy KSRO (SSSR) Ǵylym Akademıasynyń arhıvinde saqtaýly tur.
V. V. Radlov osy qorymdardy budan 170 jyl buryn aqtarsa, S. A. Rýdenko bertinde: «Altaıdaǵy mádenı eskertkishterdiń tamasha óner týyndylarynyń ıeleri kim boldy?» - dep tańdanyp, oǵan ózderi jaýap berdi: «Qazirde munyń bári azıat tektes taıpalardiki bolǵandyǵyna esh kúmán joq. Óner ortaqtyǵy, olardyń shyqqan teginiń ortaqtyǵy mal ósirýshilerdiń turmys deńgeıimen, olarǵa tán kóshpeli ómir saltymen ólshenedi. . . » degen.
Qorytyndy
Qoryta aıtqanda, kezinde túrlishe jaǵdaılarǵa baılanysty Shyǵys Qazaqstanda ómir súrgen ata-babalarymyzdan qalǵan kóptegen qundy eskertkishter bizge kelip jetpedi. Oǵan soǵys, órt, tabıǵat apaty, pendelik kózqaras, keıde tipti ádeıi jasalǵan qastandyq sebep boldy. . .
Tarbaǵataıdyń saı-sala, shatqaldarynda ejelgi dáýirlerden jetken muralar saqtalǵan. Kóne jádigerlerdiń ishindegi eń qundysy – kádimgi balbal tastar. Bıiktigi kisi boıyndaı, bir qolyna tostaǵan, bir qolynda semser ustaǵan qıaq murtty tas músinder Tarbaǵataıdyń teriskeı betkeıinde jıi ushyrasady. Alaıda ókinishtisi, Úrjar óńirin myndaǵan jyldar buryn mekendegen ejelgi taıpalardyń bul týyndylary memleket tarapynan eshqandaı qorǵaýǵa alynbaı otyr.
Sońǵy jyldary jergilikti turǵyndar osyndaı tas músinder men tańbaly tastardyń jel ótinde turyp tozǵanyn, qulap, topyraqqa kómilgenin, túrli sebeptermen joǵalǵanyn aıtýda.
Janashyrlyqty alystan tospaı-aq, ózimiz kirispesek bolmaıtyn sekildi. Mektep oqýshylarynan arnaıy top uıymdastyryp, osyndaı qundylyqtardy izdestirip, turǵan jerin anyqtap, lajy bolsa, qaıta qalpyna keltirip, sýretke túsirip, zertteýdi qolǵa lasa, quba-qup bolar edi. Bul ásirese Sholpan, Taskesken, Eginsý, Úrjar, Aqshoqy aýyldary úshin mańyzdy.
Taskesken-Úrjar tas muralary odan arǵy zamannan jetken, áli de kóptegen zertteýdi kútip jatqan tarıhı mańyzy zor eskertkishter. Osyǵan oraı biz mektep oqýshylarynan balbal tastar týraly ne bilesińder degen suraqpen (anketa) saýalnama júrgizgen edik.
Óskemen qalasy,
№36 orta mekteptiń
qazaq tili muǵalimi
Alımhanova Dına Jıenbekqyzy
Kirispe
Jumysymnyń maqsaty:
Qazaq halqynyń kóneden qalǵan tarıhı eskertkishteri balbal tastardyń ornalasqan jerlerin anyqtap, olardyń tarıhı qundylyǵyn zertteý arqyly sabaqta aımaqtyq komponent retinde qoldanýdyń mańyzdylyǵyn dáleldeý.
Meniń jumysymnyń ǵylymı jańashyldyǵy men ózektiligi:
Qazirgi tańda biz óz elimizdiń tarıhyn mektep baǵdarlamasy boıynsha tolyq qamtyp oqýdamyz. Sondyqtan ótkenimizdi bilý arqyly halqymyzdyń tarıhı qundylyǵy bop sanalatyn balbal tastardyń mán-maǵynasyn túsiný arqyly babalar tilin túsinemiz. Qazirde tastar týraly maǵlumattar tolyq bir júıege keltirilmegen. Meniń jumysymnyń maqsaty jáne taqyrybymnyń ózektiligi de osynda.
Maqsatqa jetý jolynda alǵa qoıylǵan mindetter:
- balbal tastardy zerttegen eńbekterdi oqyp, taldaý;
- zertteýshi ǵalymdardy anyqtaý, salystyrý jumystaryn júrgizý;
- tarıhı eskertkishterdiń turǵan jerin, ornyn anyqtaý;
- jınalǵan materıaldardy bir júıege keltirý;
- mańyzdylyǵyn anyqtaý;
- elektrondy nusqasyn ázirleý.
Zertteý jumysynyń kezeńderi:
İ – teorıalyq. Kóterilgen másele tóńiregindegi ádebıettermen tanysý. Saıt, ınternetten qaraý.
İİ – praktıkalyq. Keste toltyrý, derek sózderin salystyrý, fotoǵa túsirý.
İİİ – bekitý. Alynǵan málimetterdi júıelep, túzetýler engizý, nátıjege baılanysty baıandama daıyndaý «Tusaý keser» rásimine ázirleý.
Zertteý ádisteri:
1. Tarıhı - salystyrmalyq taldaý.
2. Baqylaý ádisi (anketa)
3. Tirek syzbalar men kestelerdi qurý ádisi.
Zertteý jumysynyń tájirıbelik qundylyǵy:
Jınalǵan materıaldar jalpy bilim beretin mektepter men ózge ult ókilderi oqytatyn mektepterdiń qazaq tili men ádebıeti, tarıh pánderinde aımaqtyq komponent retinde oqýlaryna múmkindik beredi.
1. Tarıhı eskertkishter týraly
Qazaqstan táýelsizdik alǵanǵa deıin etnografıa, antropologıa, ejelgi tarıh «jabyq taqyryptardyń» sanatyna jatqyzylyp kelgen edi. Kóshpendilerdiń kóne eskertkishteri men arheologıalyq qazba jumystaryn zertteýmen 1950 jyldarǵa deıin sanaýly ǵana Reseı ǵalymdary aınalysty. Al, Qazaqstan ǵalymdary 1950-52 jyldardan bastap qana ekspedısıaǵa qatysa bastady. Olar: A. H. Marǵulan (ekspedısıanyń bastyǵy), K. I. Pasevıch, K. A. Akıshev, P. V. Agapov, A. G. Maksımovalar boldy.
Arheologtar men tarıhshylar Shyǵys Qazaqstandy mekendegen ıdeıalyq - estetıkalyq kózqarasy materıaldyq jáne rýhanı mádenıeti ortaq qola dáýiri taıpalarynyń, ertedegi kóshpeli saqtar, ǵundar, kóne túrkiler, qımaq - qypshaqtar, oǵyz taıpasyna jatatyn naıman jáne qazaq etnosynyń asa baı, ózindik ereksheligi mol tarıhy men mádenıeti haqynda bizderdi birshama habardar etip úlgerdi.
Adamzat Altaı óńirinde sonaý tas ǵasyrda - aq paıda bolǵan. Sodan beri de olar sońynda qanshama tańǵajaıyp eskertkishter qaldy deseńizshi! Sondaı asa bir baǵaly eskertkishti arheologtar Ertis jaǵasyndaǵy Ýst- Narym derevnásynan tapqan. Qazir bul jer Buqtyrma teńiziniń astynda qaldy.
Bul meken úsh qabattan turady. Tómengi, neolıt (tas dáýiriniń eń sońǵy kezeńi) qabatynda 40 myńǵa jýyq shaqpaq tas quraldary, 15 myńnan astam daıyn tas qarýlar tabyldy. Biraq ta sizdi qarýdyń sany emes, basqa da bir aıǵaq erekshe qyzyqtyrary sózsiz. Qarý pyshaq syndy plasına emes, úshkir tastardan jasalǵan. Qazaq jerindegi neolıt eskertkishteriniń osynaý bir ereksheligi kóne adamzat Altaıdy ejelden meken etken degen qorytyndyǵa jeteleıdi.
«Murtty qorymdar» Altaıdyń, Shyǵys Qazaqstannyń ǵajaıyp ta ózindik ereksheligi mol, mondaı-aq dástúrli eskertkishteri bolyp sanalady. Bular qatar ornalasqan, kishi qorǵannan shyǵysqa qaraı tizbektelgen eki tas qatardan turatyn úlken jáne kishi qorǵannan turady. Eskertkishterdiń árbir elementiniń ózindik orny bar. Bizdiń dáýirimizge deıingi Úİİ ǵasyrda jasalǵan bul eskertkishter ózderin jasaǵan sheberlerden, árıne kóp ǵumyr keship, tutas myńdaǵan jyldar boıy óz kelbetin ózgertpedi dese de bolady. Shyǵys Qazaqstannyń kóne mal ósirýshileriniń dinı nanymy kúnge tabynýdan shyqqan ba deımiz. Óıtkeni mundaǵy tas eskertkishterdiń barlyǵy shyǵysqa, tańǵy jaryqqa qarap ornatylǵan.
Shyǵys Qazaqstandaǵy saq taıpasy dáýiriniń mádenı ómirindegi jarqyn bir kórinis Tarbaǵataıdyń Shilikti alqabyndaǵy «Altyn qorymdar» kompleksi bolyp tabylady. Onyń biri tabylyp, zertteldi, sondaı-aq S. S. Chernıkovtyń «Altyn qorym qupıasy» kitabynda sýrettelgen. «Ústel sekildi tep-tegis jasyl alqaptaǵy sarǵysh - kógildir taýlar aıasyndaǵy iri de aq qorymdar tizbegi kózdiń jaýyn alady. . . » avtor osy qorymnan tabylǵan kórkem buıymdar komplekstiń «skıf -sibir stılindegi» (bizdiń dáýirimizge deıingi Úİ-Úİİ ǵasyrlar aralyǵy eń kóne eskertkishter dep esepteıdi.
San túrli ósimdik ósken, qaınar bulaqtyń bastaýy bolyp tabylatyn ásem shatqaldarda júzdegen tańbaly tastardy tabýǵa bolady. Bundaı jerler kıeli sanalyp, rýlyq, taıpalyq túrli mereke, ádet-ǵuryptar osynda ótkizilgen. Sońǵy derekke qaraǵanda Shyǵys Qazaqstanda Altaı taıpalarynyń kóne tarıhynyń qaınar kózi bolyp tabylatyn 100 shaqty basty-basty tańbaly tastar zerttelgen. Shyńdaǵy tańbalardyń mazmuny túrlishe: totemdik – sıqyrshylyq, dinı uǵym bir basqa, munda sondaı-aq túrlishe oryndalǵan jazýlar men rámizder qanshama. Qaısybir zertteýshiler tastaǵy tańbalardy Uly Jibek jolymen birge qarastyrǵandy jón kórdi. Shyndyǵynda, mundaǵy tarıhı jáne ekonomıkalyq faktorlardy eskermese bolmaıdy. Qalaı bolǵanda da, Altaı mal ósirýshileri Altaı asýlaryn erte kezden ıgere bastaǵanyna esh daý joq.
Shyǵys Qazaqstandaǵy júzdegen tańbaly tastardyń ishinen Tamýrashıdegi lınarlyq tehnıkamen oryndalǵan sýretti bóle jara ataǵymyz keledi. Bul sýretter óziniń oryndalý mánerimen, barlyq mán-maǵynasymen basqalardan tipten de bólek, oǵan tipti jaı kóz júgirtip ótkenińizde sheberlik pen shyndyq kózge urady. Ony salǵan sheber óz sýretine bir de bir túzetý jasamaǵan. Mundaǵy taǵy bir tańdanarlyq jaıt sol, bul sýretterdiń oryndalý sheberligi men mazmunynda Shilikti qorymynan tabylǵan buǵy. Balyq, qabal sekildi jan-janýarlar beınesimen óte uqsastyq kóp.
«Mádenıettiń astary qalyń, ondaǵy árbir qımyldy qaz qalpynda qabyldasań, ónerdi túsinbegeniń. . . » degen (O. Súleımenov «AZıa») aqyn sózi quran sózindeı emes pe?
Shyǵys Qazaqstan mádenıeti saq kezeńi eskertkishteriniń úshinshi toby – saqtardyń tas músinderi bolyp tabylady. . . Saq músinshileri belgili bir adamdardyń beınesin (dene ereksheligin emes), ata-babalarymyzdyń jıyntyq qalypty beınesin sýretteýge umtylǵan. Músin qoldarynan túspeıtin rıtonnyń mádenı mańyzy zor.
«Túrkilerdiń kóne mádenıeti» degen uǵymdy etıkalyq emes, arheologıalyq turǵydan túsiný kerek. Bulaı degende tas dýaldar, symbat músinderi, balbaldar sıaqty jekelegen eskertkishter kompleksi eske oralady. Bul mádenıet Úİ ǵasyrda paıda boldy.
Dat arheology Vılgelm Tomsonnyń kóshpeli túrikterdiń jazýyna baılanysty 1983 jyldyń 25 qarashasyndaǵy tamasha jańalyǵy «tas obalardyń» shyǵý tegi men maǵynasyn bilýde erekshe rol atqarady. Tas músinderdiń qupıasyn zertteýde basqadaı jańa tásilderdi paıdalaný nátıjesinde olardyń maǵynasyn túsinýdiń qalyptasqan júıesi paıda boldy. Solardyń ishinen, Oljas Súleımenovtiń «AZıa» degen eńbegin bólip ataýǵa bolady.
Endi sodan qysqasha úzindi keltirelik:
«Balbal tastardyń ereksheligi sol, olardyń báriniń qolyna ydys ustatylǵan. Nızamıdiń aıtyp ketkenine qaraǵanda, kóshpeli túrikter musylmandyqty qabyldaǵanǵa deıin qolyna ydysy bar balbal tasqa qudaı sekildi qulshylyq etken».
Altaılyqtar qorymdaǵy marqumnyń beınesi dep tanyǵan. Olardy sóıtip murtty erkekke uqsatqan. Altaıdyń bul «erkekterdiń» qolyndaǵy ydys, osy aımaqtaǵy qabir ishinen tabylǵan ydystardyń syńary dese bolady. Bul uqsastyqty zertteýshi, ǵalym L. R. Qyzlaqov ta ańǵarǵan. Onyń aıtýynsha bul músinder marqumnyń asqaq beınesi bolyp tabylady.
Qolyna ydys ustaǵan erkekter Altaı men Sibirde ǵana bar. . . . Shýmer túrki paralleli, meniń paıymdaýymsha, shýmerdiń ydys ustaǵan óziniń balbal tastary bolǵan degen oıǵa jeteleıdi. Biraq bul obalar Vavılonnyń jazba derekterine qaraǵanda, óziniń qudaı retindegi qalpyn saqtap qalǵan. Vavılonsha bul – Ishtor, qudaıǵa tabyný. Tamýz kúninen bastaý alǵan. Ot anasy, Ańyzǵa qaraǵanda Ishtor jerge túsip, Tamýzdy tiriltedi. Ydysty ishine japsyra qushaqtaǵan Ioshtordyń músini saqtalǵan.
Shýmerlerde kún nurǵa toly ydysqa aınalyp, qıaldy asqaqtatady. Qoldaǵy, ıakı bastaǵy nurǵa toly ydys – tirshilik beınesi. Al synǵan ydys – ótken kúnder. Patshanyń jasyna oraı qabirge sonsha qysh, ıaǵnı aǵash ydys salynǵan. Synbaıtyn temir ydys bolsa tirshilik ıdeıasy bolyp tabylady.
Ydys ustaǵan Ishtor qudaıdyń músini qabir basyna qoıylady. Tamýz kúnge uqsaǵan Ishtor ony tiriltýi kerek. Qazaqstardyń án qaıyrmalarynda: «Tamyz, tamyz, tamyzaıyq», - dep maǵynasyz qaıtalana beretin joldar bar. Bul, bizdińshe Tamýz – kún qudaıyna arnalǵan duǵadan qalǵan bolýy kerek. Mongolıadan Veengrıaǵa deıingi qorymdarda Ishtor qudaıynyń beınesi bolyp sanalatyn ydys ustaǵan balbal tastar jetkilikti. Bul táńirge tabynatyndardyń rámizi. . . Hİ ǵasyrdyń túrki musylmandary ydysty jarty aı túrinde alyp, ıslam rámizi etti. . .
Mundaǵy basty ıdeıanyń keıingi dinnen aıyrmashylyǵy nede? Senim – qaıta tiriltýde. Uıyqtap, eger sen jer uly bolsań, sýyr men shóp sekildi, eger sen aspan uly bolsań, kún sekildi qaıta tirilip ketesiń. . . »
Balbal – arheologıadaǵy ǵuryptyq eskertkishterdiń bir túrine baılanysty qoldanylatyn ataýy. Balbal tas músin emes, durysynda onyń janyna tizbektele qoıylatyn, sál ǵana óńdelgen, kóbine óńdelmegen kishirek tas baǵandar. Bulardy turǵyzý – ólgen adamǵa qurmet kórsetip, eskertkish qoıýdyń bir túri. Mysaly: ataqty oıshyl ári sheshen Iollyq tegin ákesi Bilge qaǵanǵa eskertkish ornatqanda bylaı dep jazǵan: «Ákem qaǵanǵa balbyq (balbal) tiktim». Bilge qaǵanǵa arnaǵan balbaldas tizbegi (Monǵolıada)3 km, shamamen 750 tas. Balbaldardy Á. Marǵulan, L. R. Qyzlasov A. D, Grach, S. G. Kláshtornyı, V. D. Kýbarev t. b. Qazaqstan, Týva, Monǵolıa jerlerinen taýyp zerttegen. Ádette, ol túrki dáýiriniń (6-9ǵ) ǵuryptyq tas qorshaýlarymen birge ornatylady. Qorshaýdyń syrtyndaǵy shyǵys irgege ólgen adamnyń beınesin beretin tas músin qoıylsa, odan ári shyǵysqa qaraı ondaǵan, keıde júzdegen balbaldar tizbegi ornatylady. Zertteýlerge qaraǵanda, balbaldar qaza bolǵan batyrdyń óz beınesin kórsetpeıdi. Mundaı tas baǵanalar qaza bolǵan ardaqty batyrmen qoshtasý rásimin, oǵan as berý saltanatyna elderdiń taksonomıalyq ornalasý júıesi boıynsha arnaıy kelip qatysqan jáne bir-birden balbal tas ákelip qoıǵan túrli rýlyq toptar men jekelegen adamdardyń qurmetin kórsetetin semantıkalyq órisi keń sımvoldar bolyp tabylady. Á. Marǵulannyń derekteri boıynsha, erterekte Qarqaraly, Baıanaýyl jerlerinde jalpy sany 300-350-den astam baǵanalardan turatyn balbaldar tizbekteri kezdesken. Bundaı asa úlken tizbekter ólgen adamnyń qadir-qasıetiniń, bedeliniń tym zor bolǵanyn bildiredi, kóbine balbaldar tizbegi munan áldeqaıda az bolady.
Balbal tastar – tastan jasalǵan adam beınesi. Olar Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen adamdardyń dinı tanymdyq, salt-dástúrlerin kórsetedi.
Qazaqstan jerinen tabylǵan balbal tastar tarıhyna kóz shalsaq mynadaı málimetterdi alýǵa bolady.
1. Ereımentaý tas músinderi. Túrik qaǵandyǵy kezinde jasalǵan Ereımentaý tas músinderi – Úİ-Úİİİ ǵasyrlar eskertkishi. Osyndaı tas músinder toby Qazaqstandaǵy Ereımentaý tóńireginde, Sileti, Kedeı, Torǵaı ózenderiniń boıynda jıi kezdesedi. Torǵaı keninen ońtústikke qaraı 8 shaqyrym jerde sur granıtten jasalǵan úsh músin bar. Jergilikti halyq olardy «Qos batyr» dep ataıdy. Sol zamandaǵy sheberler qoıý murtty, beldigine qarý asynǵan, oń qolymen ádemi tostaǵandy omyraýyna deıin kóterip, sol qolymen qylysh ustaǵan Túrik qaǵandyǵy kezindegi áskerbasy alyptardyń kelbetin, alpaýyt denesin jumyrlap, jaqsy keltirgen. Músinderdi granıtten jasalǵan tórt buryshty qorshaýdyń kúnshyǵys irgesine jerge qadap turǵyzǵan. Sol zamanda batyrlarǵa, qoǵam qaıratkerlerine qorshaý men tas músin turǵyzý olardy eske túsirýdiń bir túri bolyp sanalǵan.
2. Arǵanaty tas músinderi. Arǵanaty tas músinderi – túrkilerdiń orta ǵasyrlardan qalǵan ǵuryptyq eskertkishteri. Qazaqstandaǵy Qaraǵandy oblysy Ulytaý aýdanyndaǵy Arǵanaty taýynyń Myq, Dombaýyl, Aıyrshoqy qyrattarynda ornalasqan. Ortalyq Qazaqstan arheologıalyq ekspedısıasy zerttegen. Músinder jalpaq tastan qashalyp, tórtburysh, sharshy túrinde jasalǵan qorshaýlardyń shyǵys jaq syrtyna beti kúnshyǵysqa qaratyla tiginen ornatylǵan. Odan shyǵysqa qaraı kishirek tas baǵanalar nemese balbaldar tizbegi kezdesedi. Myq taýynyń etegindegi jergilikti turǵyndar arasyna «Alyp tas», «Myqtyń alyby» atanǵan músin sur granıtten qashalǵan. Músinnen er adamnyń bet-álpeti, shoqsha saqaly men úlken kózi, uzyn murtynyń jáne aıaq-qolynyń bederi aıqyn kórinedi. Oń qolyna sýsyn ishetin tostaǵan, sol qolyna qylysh ustaǵan. Ekinshi músin budan 200 metr qashyqtyqta ornalasqan. Osy eki músindi jergilikti qazaqtar «Qos alyp», «Qos batyr» dep ataıdy. Bul músinder Úİ-Úİİİ ǵasyrlarǵa jatady. Arǵanatynyń Tulpartas sileminiń baýraıynan Úİİİ-Hİİ ǵasyrlarǵa jatatyn granıtten qashalyp jasalǵan adam músini tabyldy. Músinde ádemi jas áıeldiń bet-álpeti keskindelgen. Mundaı tas músinder, negizinen, elge syıly adamdarǵa qoıylǵan.
3. Atsýytqan tas músini. Atsýytqan tas músini – Qazaqstandaǵy Qaraǵandy oblysy Shet aýdany Atsýytqan taýynyń shyǵys jaǵyndaǵy sharshy qorshaý ishindegi tas músin. 1982 jyly Ortalyq Qazaqstan arheologıalyq ekspedısıasy zerttegen. Ár qabyrǵasy 3 metr, qaqpa tastardy tiginen kómip quraǵan. Qorshaý ishin tastarmen toltyrǵan. Arnaıy ákelingen aq shaqpaq tastar kezdesedi. Músin jasaǵan tastyń joǵary jaǵy jalpaqtaý. Tastyń joǵary bóliginde adamnyń beınesi bederlengen. Qalyń qabaǵy, úlken kózi, murny, uzyn murty men jalpaq, uzyn saqaly beınelengen. Músinniń beınelený tásili, qorshaý qurylysy onyń Úİ-Úİİ ǵasyrlarda jasalǵanyn kórsetedi.
4. Ulytaý tas músinderi. Ulytaý eskertkishteri Ulytaý tóńiregindegi kezigetin tas músinder shoǵyry (Úİ-Úİİİǵasyrlar). Túrki dáýirinen qalǵan tas músinder qylysh, qanjar sıaqty áskerı qarýmen, sýsyn ishetin saýytpen órnektelgen. Batyrlar men qolbasy músinderiniń tizbegi qoıylady. Balbaldar sany keıde 200-ge jetedi. Erler músinderimen qatar ańyzǵa aınalǵan arýlar men ardaqty analarǵa da músin qoıylǵan. Bul tas músinder kisiniń jas mólsherine oraı «qyztas», «kelinshektas», «kempirtas» dep atala beredi. Ulytaý eskertkishteri qazaq jerin mekendegen taıpalardyń rýhanı mádenıetin, turmysyn, salt-sanasyn, óner tarıhyn kórsetetin birden-bir derek bolyp tabylady. Jylysaı tas músinderi – Qazaqstannyń Qaraǵandy oblysynda túrik qaǵandyǵy (Úİ-Úİİİǵasyrlar) men qypshaq zamanynda (Úİİİ-Hİİİ ǵasyrlar) jasalǵan músin tastardyń kórnekti toby. Qaǵandyq kezindegi músinder tas qorshaýdyń shyǵys jaq irgesinde, beti shyǵysqa qarap turady. Jylysaıdaǵy tas qorshaýlardyń jalpy sany segiz, olardyń árqaısysynyń shyǵys irgesinde bir-bir músin tastary bolǵan. Onyń úsheýi qıraǵan. Bizge jetken bes músinniń ekeýi egde adamdy, ekeýi jetkinshek jastardy, sońǵy músin orta jastaǵy áıeldi beıneleıdi. Bul tas músin nárestelerdiń qorǵaýshysy sanalǵan Umaıdyń beınesi bolýy múmkin.
5. Qarqaraly tas músinderi. Qarqaraly tas músinderi – túrki dáýirinen qalǵan tas músinder toby. Ol tas músinderde, negizinen, batyrlar, qolbasshy-kósemder, bıler men abyzdar, jyrshylar men baqtashylar beınelengen. Tas músinder sany 200-ge jetedi. Batyrlar qarý-jaraqpen, han men bıler qolyna asataıaq, belindegi kisesimen beınelengen.
Qarqaraly tas músinderiniń bet-álpeti, dene músheleri, asynǵan qarý-jaraǵy, qolyndaǵy zattary shynaıy, ári tartymdy jasalǵan. Qarqaraly mańynda kezigetin tarıhı eskertkishter qazaqtyń ejelgi músin óneriniń ozyq úlgileriniń birinen sanalady.
Balbal tastar Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Tarbaǵataı, Qalba taý jotalarynda jıi ushyrasady. Mundaı týyndylar kóshpeliler qoǵamynan baǵa jetpes málimetter beretindikten de tarıh ǵylymynda úlken mánge ıe.
Tarbaǵataıdyń kúngeı silemderi Taskesken men Úrjar óńirinde de jartas tósine qashalyp salynǵan kóne keskinder mol ári ózge óńirlerdegige qaraǵanda eleýli erekshelikterge ıe.
Eger osy Tarbaǵataı óńirine toqtalatyn bolsaq, 2009 jyly ǵalym-zertteýshi Alan Baıtenov «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha Tarbaǵataı taýlary men Qytaı eliniń shekarasynda bolyp qaıtqan edi. Tarbaǵataı taýlary halyqtyń san jyldar boıyndaǵy ózgergen tarıhyn jaqsy biledi. Bul sonaý ǵundar, ejelgi túrki taıpalary, monǵoldar, jońǵarlar jáne de orta ǵasyrdaǵy taıpalar keıin qazaq etnosy bolyp ketken – naıman, qypshaqtar. Osylardyń barlyǵy ózinen keıin qanshama izder qaldyrǵan. Keıbir qyzyqty materıaldar osy ekspedısıa kezinde tabylǵan. Solardyń biri er adamnyń balbal tasy. Onyń baǵaly da qyzyqty jeri músinde er adamnyń basyna kıgizilgen úshmúıizdi bas kıimde. Bir bet jaǵy men kózi, murny, aýzy jáne de shıratylyp salynǵan murty bar.
Bul oljanyń qundylyǵy sonshalyq bundaı músinder óte sırek kezdesedi. Búkil Qazaqstanda birneshe ǵana músinder bar eken.
Endi Semeı óńirine keletin bolsaq, jýyrda ǵana Semeı qalasynyń tarıhı-óńir murajaıy taǵy bir balbal tasqa toltyryldy. Ol tasty Aıagóz aýdany Myń bulaq aýylynan 5 shaqyrym jerden tabylǵan.
Tas músin - balbaldy osy aýyldyń turǵyny tabıǵatty sýretke túsirip júrip baıqaǵan. Ony Semeı qalasyna jetkizgen Semeı qalasynyń zań kolejiniń ustazy fılologıa ǵylymynyń kandıdaty - Hadjımýrat Ilıýf edi. Sodan keıin ol músindi osy murajaıǵa tapsyrylyp, zertteýshi-ǵalymdar jumysqa kirisip ketti.
Murajaı qyzmetkerleri bul oljanyń baǵa jetpes tabys ekenin jáne de onyń qoldan qashap jasalǵanyn aıtady. Zertteýshilerdiń aıtýyna qaraǵanda ol Úİ-Hİİİǵǵ. jasalynǵan. Bul Semeı qalasy murajaıynyń 12 balbal tasy. Bul músinniń ereksheligi keıbir detaldyq ózgeshelikterinde. Mysaly aıta ketetin bolsaq, onyń mańdaıyndaǵy ájimi, bundaı ájim basqa músinderde kezdespegen eken. Barlyq balbal tastardaǵydaı bul da qolyna ydys ustaǵan, sol qolynda qarýy bar. Jańa oljanyń bıiktigi – 1 metr 18 sm.
Qazirgi jyldary belgili saıasattanýshy Erlan Qarın kádimgi balbal tastardy zertteýge qyzyǵady eken. Óziniń aıtýyna qaraǵanda ol kisiniń Qazaq jerinde baryp, kórmegen balbal tastary kemde-kem sıaqty. Músinderdiń sýretin Mańǵystaý jaǵynan, ekinshisin Altaı jaqtan, úshinshisin Alataý bókterinen, tipti keıbireýleriniń sýretin Monǵolıa jerinde túsiripti. Onyń aıtýyna qaraǵanda balbal tastar Qytaıda, Reseıde, Ózbekstan men Qyrǵyzstanda, Qap taýlarynda da, tipti Germanıada da bar eken.
Saıasattanýshy «balbal tastar bizdiń babalarymyz qurǵan órkenıettiń qandaı óńirlerge deıin taraǵandyǵyn kórsetetin belgiler. Bizdiń babalar sol zamannyń ózge qaýymdary sıaqty óz qudiretterin alyp pıramıda, úlken qorǵan, qamaldar turǵyzýmen dáleldeýge umtylmaǵan. Olar pendeniń kúsh-qýaty Jaratýshynyń qudiretiniń qasynda tozańǵa da tatymaıtynyn túsinip, tek urpaǵyna ulan-ǵaıyr mekenniń kimdigi ekendigin eske salatyn osy balbal tastardy ǵana qaldyrǵan» deıdi.
G. F. Mıller 1734 jyly Ertis mańyn zertteı júrip, qımaq-qypshaq óneri eskertkishterin tapty. Úsh kestemen beınelenetin bul eskertkishter burynǵy KSRO (SSSR) Ǵylym Akademıasynyń arhıvinde saqtaýly tur.
V. V. Radlov osy qorymdardy budan 170 jyl buryn aqtarsa, S. A. Rýdenko bertinde: «Altaıdaǵy mádenı eskertkishterdiń tamasha óner týyndylarynyń ıeleri kim boldy?» - dep tańdanyp, oǵan ózderi jaýap berdi: «Qazirde munyń bári azıat tektes taıpalardiki bolǵandyǵyna esh kúmán joq. Óner ortaqtyǵy, olardyń shyqqan teginiń ortaqtyǵy mal ósirýshilerdiń turmys deńgeıimen, olarǵa tán kóshpeli ómir saltymen ólshenedi. . . » degen.
Qorytyndy
Qoryta aıtqanda, kezinde túrlishe jaǵdaılarǵa baılanysty Shyǵys Qazaqstanda ómir súrgen ata-babalarymyzdan qalǵan kóptegen qundy eskertkishter bizge kelip jetpedi. Oǵan soǵys, órt, tabıǵat apaty, pendelik kózqaras, keıde tipti ádeıi jasalǵan qastandyq sebep boldy. . .
Tarbaǵataıdyń saı-sala, shatqaldarynda ejelgi dáýirlerden jetken muralar saqtalǵan. Kóne jádigerlerdiń ishindegi eń qundysy – kádimgi balbal tastar. Bıiktigi kisi boıyndaı, bir qolyna tostaǵan, bir qolynda semser ustaǵan qıaq murtty tas músinder Tarbaǵataıdyń teriskeı betkeıinde jıi ushyrasady. Alaıda ókinishtisi, Úrjar óńirin myndaǵan jyldar buryn mekendegen ejelgi taıpalardyń bul týyndylary memleket tarapynan eshqandaı qorǵaýǵa alynbaı otyr.
Sońǵy jyldary jergilikti turǵyndar osyndaı tas músinder men tańbaly tastardyń jel ótinde turyp tozǵanyn, qulap, topyraqqa kómilgenin, túrli sebeptermen joǵalǵanyn aıtýda.
Janashyrlyqty alystan tospaı-aq, ózimiz kirispesek bolmaıtyn sekildi. Mektep oqýshylarynan arnaıy top uıymdastyryp, osyndaı qundylyqtardy izdestirip, turǵan jerin anyqtap, lajy bolsa, qaıta qalpyna keltirip, sýretke túsirip, zertteýdi qolǵa lasa, quba-qup bolar edi. Bul ásirese Sholpan, Taskesken, Eginsý, Úrjar, Aqshoqy aýyldary úshin mańyzdy.
Taskesken-Úrjar tas muralary odan arǵy zamannan jetken, áli de kóptegen zertteýdi kútip jatqan tarıhı mańyzy zor eskertkishter. Osyǵan oraı biz mektep oqýshylarynan balbal tastar týraly ne bilesińder degen suraqpen (anketa) saýalnama júrgizgen edik.
Óskemen qalasy,
№36 orta mekteptiń
qazaq tili muǵalimi
Alımhanova Dına Jıenbekqyzy
You Might Also Like
-
Sabaqtyń maqsaty: «Jumyspen qamtý baǵdarlamasy-2020» arqyly kásipker mamandyǵyn sanaly túrde tańdaýǵa daıyndaý.
