InfoHub Logo

Noam Homskıı «Buqaralyq aqparat quraldary arqyly jurtqa aıla-sharǵy jasaýdyń 10 tásiliniń» tizimin jasaǵan eken. Sizdermen bólisip otyrmyz.

1 - Nazardy basqaǵa buryp jiberý

Aqparattyq keńistikti únemi mańyzsyz habarlarmen toltyryp tastap otyrý arqyly problemalar men saıası, ekonomıkalyq bıleýshi toptar qabyldaıtyn sheshimderdi nazardan tys qaldyrý qoǵamǵa qarsy aıla-sharǵy jasaýdyń negizgi elementi bolyp tabylady. Zeıin saldyrmaý tásili qoǵamǵa paıdaly, mańyzdy, ózekti málimetter men máseleden halyqty uzaq etý úshin qajet.   

Azamattardyń naqty bir mán-mańyzy joq taqyryptarǵa únemi zeıinderin aýdarý arqyly naǵyz áleýmettik problemalardy olardyń nazarynan tys qaldyrý. Azamattardyń qoldary árdaıym bos bolmaı, olardyń oılanyp-tolǵanýǵa ýaqyty qalmaýy; mal-múlik syqyldy óristen qoraǵa aıdaý.

«Jaıbaraqat soǵystarǵa arnalǵan tynysh qarý» kitabynan alynǵan dáıeksóz.

2 - Problemalardy qoldan jasap, sosyn olardyń sheshimin usyný

Bul ádis, sondaı-aq, «problema — reaksıa — sheshim» dep atalady. Bıleýshi toptarǵa qajetti sharalardyń qoldanylýyn halyq ózi talap etýin kózdegen problema, qandaı bir «jaǵdaı» jasalady. Mysaly, qaýipsizdik sharalaryn kúsheıtý týraly zańnyń qabyldanýyn jáne azamattyq bostandyqtaryna shekteýler qoıatyn saıasattyń júrgizilýin azamattar ózderi talap etýi úshin qalalarda neshe túrli zorlyq-zombylyqty kóbeıtip jiberý nemese lańkestik aktiler uıymdastyrý. Nemese: qajetti báleket retinde áleýmettik quqyqtardyń buzylýyn qolaı kórip, qalalyq qyzmetterdiń jumysyn toqyratý úshin ekonomıkalyq daǵdarys týdyrý.

3 - Birtindep kóndirý

Kópshiliktiń kóńiline jaqpaıtyn qandaı da bir sharanyń qabyldanýyna qol jetkizý úshin ony birtindep, kúnnen kúnge, jyldan jylǵa engizip otyrsa jetedi. Ótken ǵasyrdyń 80 jáne 90 jyldary prınsıpti túrde jańa áleýmettik-ekonomıkalyq (neolıberalızm) zańdar áleýmetke tańyldy. Memleket fýnksıalaryn barynsha azaıtý, jekeshelendirý, kóńilge senimsizdik uıalatý, turaqsyzdyq, jappaı jumyssyzdyq, alańsyz jaqsy ómir súrýge jetkiliksiz jalaqy. Eger osynyń bári bir ýaqytta bolǵan bolsa, tóńkeris bolmaı qoımaıtyny anyq edi. 

4 - Oryndalýyn keıinge shegerý

Kópshiliktiń kóńiline qonymsyz sheshimdi ótkizýdiń taǵy amaly — ony «qyıyndyq ákeletin, biraq qajetti» dep usynyp, ony bolashaqta júzege asyrýǵa azamattardyń kelisimin alyp alý. Qazir bolatyn qandaı da bir jamandyqtarǵa keliskennen góri bolashaqta bolatyn jamandyqtarǵa kelisý anaǵurlym ońaı.

Birinshiden, bul dereý bola qalmaıdy. Ekinshiden, halyqtyń kópshiligi «erteńgi kúni bári jaqsy bolyp ketedi» dep oılap, olardan talap etilip otyrǵan qurbandyqtardyń bolmaıtynyna úmit artýǵa beıim turady. Bul azamattarǵa ózgerister týraly oıǵa kóndigip, ýaqyty kelgen kezde olardy qarsylyqsyz qabyldaýǵa kóbirek ýaqyt beredi. 

5 - Halyqqa kishkentaı balalar sıaqty qaraý

Kópshilik buqaraǵa arnalǵan úgit-nasıhattyq sózderdiń kóbinde damýy toqtap qalǵan nemese aqyl-esiniń kemistigi bar mektep jasyndaǵy balalar týraly aıtyp jatqandaı ýájder, keıipkerler, sózder men ıntonasıalar qoldanylady.

Kimde kim tyńdaýshy adamdy shatastyryp-jańylystyrýǵa kóbirek tyrysqan saıyn, ol ushqalaqtyq (ınfantıldik) sóz tirkesterin qoldanýǵa kúsh salady. Nege?  Eger álde bireý adamǵa 12-degi nemese odan da jas baladaı sóıleıtin bolsa, adamnyń keri jaýabynda nemese reaksıasynda synı kózqarastyń bolmaýynyń yqtımaly joǵary. 

6 - Adamǵa onyń oı-parasatyn emes, emosıasyn kóbirek paıdalandyrý

Adamnyń emosıasyna áser etý olardyń rasıonaldy taldaý qabyletin, aqyr aıaǵynda bolyp jatqan oqıǵalardy synı turǵyda uǵyný qabyletin tolyǵymen buǵattap tastaýǵa baǵyttalǵan klasıkalyq amal. Ekinshi jaǵynan, emosıonaldyq faktordy paıdalaný adamnyń túpsanasyna ártúrli oı, qalaý, úreı men májbúrlilikterin nemese turaqty júris-turys qalyptaryn endirip jiberýge bolatyn esikterdiń ashylýyna múmkindik beredi…

7 - Qarapaıymdylyqty úlgi etý arqyly halyqty nadan qylyp ustaý

Aıdaýyna júrgizip, óz yrqyna kóndirý úshin qoldanylatyn tásilder men ádisterdi adamdar túsinip alýǵa qabyleti jetpeıtin jaǵdaıǵa qol jetkizý. Eń tómengi qoǵamdyq taptardy eń joǵarǵy taptardan bólip turǵan nadandyq tómengi taptardan joǵarylaı almaýy úshin eń tómengi qoǵamdyq taptarǵa beriletin bilimniń sapasy meılinshe mardymsyz bolýy tıis. 

8 - Azamattardyń darynsyzdyqty dáripteýine túrtki bolý

Halyq sanasyna aqymaq, turpaıy jáne kórgensiz bolýdyń sándi ekenin quıý...

9 - Adamdar týraly olardyń ózderi týraly biletininen kóp bilý

Sońǵy 50 jyl ishinde ǵylymnyń damýyndaǵy tabystar qarapaıym adamdardyń bilimi men ústemdik kuryp otyrǵan taptardyń qolynda bar jáne paıdalanyp júrgen maǵlumattardyń arasy alshaqtaǵan ústine alshaqtap ketýine alyp kelip otyr.

Bıologıanyń, neırobıologıanyń jáne qoldanbaly psıhologıanyń arqasynda «júıe» fızıologıa salasynda da, psıhıka salasynda da, adam týraly ozyq bilimderge qoly jetip otyr. Júıe qarapaıym adam týraly ol adamnyń ózinen de artyq bilip aldy. Bul júıeniń kóp jaǵdaıda adamdardyń ózderinen góri kóbirek bıligi baryn, adamdardy ózderinen artyǵyraq basqara alatynyn bildiredi.

10 - Ózin kináli sezinýshilikti arttyra túsý

Adamdy, óziniń aqyl-oıynyń, qarym-qabyletteriniń jáne salyp júrgen kúshiniń jetkiliksiz bolýy sebepti, óziniń basyna túsken taýqymetterge tek ózi kináli ekenine nandyryp tastaý. Osynyń nátıjesinde ekonomıkalyq júıege qarsy shyǵýdyń ornyna, adam bári úshin ózin kinálaý arqyly ózin ózi kemsitýmen aınalysady da, bul ózinen túńiletin, oǵan qosa áreketsizdikke aparyp soǵatyn kúıge salynady. Al áreket bolmaǵan jerde eshqandaı qarsylyq ta bolmaq emes.

Noam Homskıı — amerıkalyq lıngvıs, fılosof, qoǵamdyq qaıratker jáne saıası taldaýshy. Massachýsets tehnologıalyq ýnıversıtetiniń til bilimi boıynsha eńbegi sińgen profesory jáne XX ǵasyrdaǵy teńdessiz ǵylym qaıratkerleriniń biri. Onyń tiltaný men tanym ǵylymy salasyndaǵy irgeli eńbekteri ǵylymı jáne oqytýshylyq qaýymdastyqtarynda tanylǵan.

---