InfoHub Logo

1810 jyly aǵasy Álim hannyń ornyn basqan Omar han Uratóbeni, Túrkistandy alyp, 1818 jyly ózin Ámir ýl-músilimin (musylmandardyń bıleýshisi) dep jarıalaıdy. Syr boıyna jasalǵan qoqandyq basqynshylyq tarıhy osy Omar hannyń esimimen tyǵyz baılanysta órbidi.

Orta júz handarynyń ordasy bolyp kelgen Túrkistandy 1816 jyly Omar han jaýlap aldy, basqynshylarǵa toıtarys bere almaǵan qala bıleýshisi Toqaı Temir qashyp qutyldy.

Qoqandyqtar Túrkistan qalasyn basyp alǵannan keıin, Cyr boıyndaǵy qońyrat, bestamǵaly rýlaryna yqpalyn júrgizý úshin, bekinister sala bastady. Alǵashqy qoqandyq bekinister Omarhan (1809-1821) kezinde salynǵan.

Olardyń salynǵan ýaqytyn kórsetýde T.  A. Beısembıevtiń málimetterinde qoqandyqtar 1814 jyl Sholaqqorǵan, 1815-1820 jyldary Kúmisqorǵan, Jańaqorǵan, Jólek bekinisterin salǵan. Qoqan handyǵynyń óz ishinde bastalǵan bılik úshin saıası teketires kezinde qoqandyqtar basyp alǵan Syr boıyndaǵy bekinisterdi Kenesary hannyń keri qaıtarý josparlary boldy. Bekinisterge shabýyl jasaýǵa qazaqtardyń ózi usynys jasady. 1845 jyly orys áskerine qolǵa túsken Kishkenbaı Bekbasarov Syr boıyndaǵy qazaqtarǵa qatysty «Qoqan yqpalynan qysym kórgen qazaqtar Kenesarydan kómek suraǵan. Olardyń ótinishterine oraı, Kenesary 4000 adam jınap, Qoqan handyǵyna attandy. Ol tórt bekiniske shabýyl jasady: Jólek, Jańaqorǵan, Babaıqorǵan, Tursynbaıqorǵan. Sonymen birge Aqmeshitti tórt kún qorshap turdy» dep habarlady. Bekiniste taraǵan aýrýǵa baılanysty, qorshaýdy tastap, Sarysýǵa oralýǵa májbúr boldy. Shabýyl kezinde Kenesarynyń birneshe adamy aýrýǵa shaldyǵyp, qaıtys boldy». 1845 jyly jeltoqsanda Túrkistannan Aqmeshitke deıingi aımaqta jáne Kenesary aýyldarynda tyrysqaq indeti tarap, Aqmeshitti qorshaý kezinde Kenesarynyń balasy Japar sultan da aýrýǵa shaldyqqan. Aqmeshit bekinisine jasalǵan shabýyldan keıin Kenesary qosynynda bastalǵan tyrysqaq indetine baılanysty kúnde bir jylqy qurbandyqqa shalynǵan. 1847 jyly Kenesary han qaza tapqannan keıin Túrkistan tóńiregine qoqandyq yqpal burynǵydan da kúsheıe túsken.

Qoqan ıeligindegi qazaq jerlerine júrgizilgen barlaý málimetteri boıynsha general-maıor Ladyjenskıı 1852 jyldyń 21 tamyzynda Orynbor shekaralyq komısıasyna, Orynbor general-gýbernatoryna bergen hatyndaǵy derekterge súıenip, Syr boıynda Qoqandyq bekinisterdiń salynǵan merzimin anyqtaı alamyz. Ondaǵy derekterge súıensek, qoqandyqtar Túrkistan qalasynan bir kúnshilik jerde Jańaqorǵan, odan bir jaryq kúndik jerde Jólek, odan eki kúnshilik jerde Aqmeshit, oǵan jaqyn jerlerge Kúmisqorǵan, Qosqorǵan jáne Shymqorǵan bekinisterin salǵan.

Aqmeshit bekinisi

Jańaqorǵan bekinisi

Jelek bekinisi

Fotoda bekinistiń qorshaýyn qoqandyqtar saz balshyqtan turǵyzǵan jáne syrtyna jaǵalaı saıaly aǵashtar otyrǵyzǵany kórinedi. Bekinistiń ishinen orys áskerleriniń salǵan shirkeýiniń munarasy men áskerı kazarmalardyń shatyrlaryn baıqaımyz. Sonda shamamen 1815 jyldary salynǵan Jólek qorǵanyn 1853 jyly orystar qoqandyqtardan soǵyssyz tartyp alyp, 1861 jyly patsha áskeriniń  garnızonyna aınaldyrǵan.

Jańaqorǵan, Jólek, Aqmeshit bekinisteri 30 jyldan sál ǵana astam ýaqytta, Shymqorǵan 25, al Kúmisqorǵan men Qosqorǵan 15 jyl buryn salynǵan. Aqmeshit 1818 jyldary salynǵan dep dáleldengen.Sonda Jańaqorǵan bekinisi 1813, Jólek bekinisiniń salynǵan ýaqyty 1815 jylǵa týra keledi.

Jaqyndap qalǵan orys áskerine qarsy qorǵanysty kúsheıtý maqsatynda qoqandyqtar 1850 j. Jólek bekinisin nyǵaıtty. 1853 jyly orys áskeri Jólekti alsa, qoqandyqtar Jólek pen Túrkistan aralyǵyndaǵy qazaqtarǵa yqpalyn joǵaltpaý úshin Jańaqorǵan bekinisin kúsheıtedi.
Bul bekinis «qoqandyq baskeserlerdiń uıasy» bolǵandyqtan talqandaldy. Onyń ornyna salyna bastaǵan Dinqorǵan bekinisi de orys áskerleri tarapynan qıratyldy. Osylaısha, 1864 jyldyń sáýirinde orys áskeriniń aldyńǵy shebi bolǵan Jólek pen Túrkistan qalasynyń arasyndaǵy 190 verst aýmaqta qoqandyqtardyń bir de bir bekinisi qalmaǵan.

1853 jyly Aqmeshit túbindegi shaıqastan keıin Reseıdiń Syr boıynda soǵys qımyldary toqtap, Jetisý jerindegi áreketi belsendirek bolǵan edi.

Qoryta kelgende Jólek aýylynyń tarıhy 19 ǵasyrdyń 1815 jylynan bastalady deýge tolyq dálelder bar.

Al endi Jólek (Jýlek, Djýlek, Djúlek) ataýynyń paıda bolýynda túrli boljamdar aıtylady. Degenmen Jólek ataýy «jelek» sózi negizinde atalyp ketken deýge negiz kóbirek. Óıtkeni Qoqandyqtar 1815 jyly qorǵandy turǵyzǵan kezde onyń ishine, aınalasyna túgel tal, terek aǵashtaryn otyrǵyzǵan. Jemisterden júzim, alma, shıe, órik t.b ósirgen. Baqsha ónimderin ekken. Arhıv materıaldaryndaǵy jazbalarǵa súıensek Syr boıyndaǵy Jólek aýmaǵyndaǵy tabıǵattyń keremettigine súısingen dálelder kóp. Saıaly aǵashtarmen qorshalǵan Jólek qorǵanynyń ásemdigi, onyń jasyl jelegi alystan kóz tartatyny aıtylady. Sonymen qatar Jólek qorǵany mańyndaǵy jergilikti qazaqtar otyryqshy bolyp, egin sharýashylyǵymen aınalysyp, túrli jemister otyrǵyzǵan, qolóner, ónerkásip damyǵan. Jólek 19 ǵasyrdyń basyndyǵy Syr boıynda órkenıet pen saýda-sattyqtyń damýynda alǵashqy eldi mekenderdiń biri bolǵandyǵy aqıqat shyndyq.
 
Demek, syrǵa toly Jólektiń tarıhy Qyzylorda men Shymkentten áride, Túrkistannan beride jatqanyn baıqaımyz. Qasıetti meken Jólegimizdi qadirleı bileıik, tarıhynan tálim alyp, búgingisimen marqaıaıyq. Jyldan-jylǵa elimizdiń abyroıy artyp, týǵan jerimiz túleı bersin, urpaqtarymyz ulaǵatty bolsyn, abyroı men azamattyq bıiginde kórinińizder!  

 

Paıdalanylǵan materıaldar:

«Meniń Otanym – Qazaqstan» serıasy aıasynda jaryq kórgen «Jańaqorǵan» ǵylymı-kópshilik kitabynan alyndy. Orys saıahatshysy ári jazýshy Pashıno Petr Ivanovıchtiń (1836-1891) «Týrkestanskıı kraı v 1866 godý» atty joljazbasynyń «Ýkreplenıe Djýlek» atty bóliminde [302, 53-62] Buhar ámiriniń Jólekke sapary, ıslam dininiń taralýy, baqsy emi, qazaqtardyń kóktas qoıýy qamtylǵan.

Musaev Qaırat Qydyráliuly

---