InfoHub Logo

(novela)

Osy bir shynashaqtaı aǵylshyn áıeli baıaǵyda, budan on segiz jyl buryn, Londonnyń shetindegi Pýtnı degen shaǵyn eldi-mekende juqa teri ıleýmen aınalysatyn nemis jigitine turmysqa shyǵyp, sodan bergi barlyq ýaıymsyz-muńsyz qońyr tirligin sol jerde ótkizip jatyr edi. Kúıeýi momyndaý kelgen isker jigit bolatyn, kúndelikti turmysqa qajetti zattardyń bárin sol ózderi mekendegen taý basynda-aq jasaı beretin Shvarsvalt sharýalarynyń búkil ata kásibin ol da asa sheberlikpen meńgergen-tin — ózderi ósirgen zyǵyr talshyqtarynan qalyń kenep toqý; mal terisin ılep, neshe túrli bylǵary jasaý; olardyń júnin ıirip, ár túrli kıimder tigý; aǵashtan úı jıhazdaryn isteý, óz bıdaılaryn dıirmenge tartyp, ún jasap, odan nan pisirý, eshki sútinen irimshik daıyndaý — erteden qara keshke deıingi onyń kúndelikti sharýasy edi. Anglıaǵa ne úshin kelgenin ol múmkin bilmeıtin de shyǵar — bul ózi tym erterekte bolǵan dúnıe ǵoı; al esesine qazirge deıin adamdyq qasıetterin erekshe baǵalaıtyn óziniń súıkimdi Dorasyna — Pýtnıdegi qarapaıym ǵana baltashynyń qyzyna ne úshin úılengenin óte jaqsy biledi: ol ózi qolynan kelgenshe adamdarǵa tek qana jaqsylyq jasaýǵa daıyn turatyn jáne sol istegen jaqsylyǵyn múmkindiginshe bildirmeýge tyrysatyn peıili keń, jany darqan londondyq qarapaıym áıelderdiń biri edi. Erli-zaıypty ekeýi osy on segiz jylda balalardyń qamy úshin (olar úsheý edi — bir ul, eki qyz) neshe ret basqa úıge kóshkileri kelgenmen báribir sol Pýtnıdegi kishkentaı lashyqtaryn qıyp kete almaǵan. Mıssıs Gergart — men endi ony osylaı ataımyn, óıtkeni bul — kúıeýine berilgen tap-taza nemistik famılıa ǵoı, al famılıamen ataýdyń asa mańyzdylyǵyn biz tipti Shekspırden de bilemiz — mine, sol mıssıs Gergart úlken qoı kózdi, qara buıra shashty, soǵys bastalǵannan beri samaıyn azdap qyraý shala bastaǵan, shynashaqtaı ǵana áıel edi. Ol ýaqytta balalarynyń úlkeni Devıd nebary on tórt jasta, al qyzdary Mınna men Vıolettanyń biri beste, biri segizde bolatyn, ekeýi de óte súıkimdi, ásirese kishisi úrip aýyzǵa salǵandaı edi. Gergart óz isiniń myqty sheberi bolǵandyqtan shyǵar, qandastary mekendegen taýǵa barǵan joq. Fırma basshylary on saýsaǵynan óner tamǵan ony óte joǵary baǵalap, eńbekaqysyn múmkindiginshe kóbirek tólep turǵan, biraq ol tabıǵatynan "julymyr jigit" emes edi, sondyqtan azdy-kópti fırmadan alǵanyn qanaǵat tutatyn da, bos ýaqytynda óz úıiniń usaq-túıek sharýasymen aınalysatyn, odan qala berse kórshilerine kómektesetin. Bul jumystaryna, árıne, "raqmetten" basqa alary da joq. Sol sebepti de olardyń tapqan-taıanǵandary kúndelikti kúnkóristen asa bermeıdi, mundaı adamdardyń artynda qaı bir qory bolsyn, qor bolý úshin aldymen qaltanyń qamyn oılaý kerek, al ondaı "pysyqtyq" ne áıelinde, ne ózinde bolǵan emes. Esesine ekeýiniń de ýaıym-muńy az, dostary kóp, dushpandary joq-tuǵyn; al qarlyǵashtyń uıasyndaı jyp-jınaqy kishkentaı úıleri men sol úıdiń syrtyndaǵy alaqandaı jer teliminen jyl saıyn kózge jyly bir jańalyqty kórýge bolatyn. Mıssıs Gergart tek óz oshaǵynyń panasy, óz balalarynyń anasy ǵana emes, qajet kezinde kórshileriniń qaı-qaısysyna da kómek qolyn sozyp, birine kóılek-kónshek tigip, birine as pisirip, endi biriniń kir-qońyn jýyp berip, árqashan da qysylǵannyń qasynan, aýyrǵannyń basynan tabylatyn jomart júrekti jan edi. Birinshi balasyn tym qınalyp bosanǵandyqtan densaýlyǵy asa máz emes-ti, alaıda qudaı oǵan bolmys ataýlyny boıaýsyz kóre biletin erekshe kóz bergen, rýh bergen, sondyqtan da ol qandaıda bolmasyn taǵdyrdyń jazýyn taısalmaı qarsy alýǵa ázir turatyn. Ol kúıeýiniń kemshiligin de, artyqshylyǵyn da dóp basyp, dál tanıtyn — ekeýi eshqashan júz shaıysyp kórgen emes. Sondaı-aq ol balalarynyń minez-qulqyn da óte ádil baǵalaıtyn; ol bilmese tek bir-aq dúnıeni — erteńgi kúni olardyń kim bolatynyn, qandaı taǵdyr kútip turǵanyn ǵana bilmegen shyǵar. Soǵys bastalar aldynda olar búkil otbasymen Margeıtke meıramdap qaıtýǵa jınalǵan, bul olar úshin ómirdegi eń qyzyqty sátterdiń biri bolýǵa tıis edi, biraq amal ne, sum soǵystyń kesirinen joldary short kesilgen de qalǵan. Buryn úıden qarǵa adym shyǵyp kórmegen baıǵustar ózderinen tym alysta, shalǵaı bir shette soǵys degen báleniń bas kóterip kele jatqanyn estigenderi bolmasa, onyń órt jalyny erteńgi kúni bizdi de sharpıdy-aý, biz de onyń qasiretin tartamyz-aý dep tipti de oılaǵan joq-ty. Tek birde ádettegideı qyzyl jolaqty qońyr syrma kórpelerin jamylyp, temir tósekte jatqanda, soǵys degenniń sumdyq qasiret ekenin, ókinishke qaraı, onyń biraz jerde bastalyp ta ketkenin qysqa ǵana eske alǵandary bar. Sonda olar "osy kishkentaı ǵana Belgıaǵa" basyp kirýdiń ádiletsiz de zańsyzdyǵyn tilge tıek etken de, sonymen ózderi qalypty ómir dep esepteıtin barlyq tirliktiń shyrqyn buzatyn tosyn oqıǵalar týraly sóz qozǵaýdy artyq kórgen. Olar kún saıyn shyǵatyn bir gazet jáne bir aptalyq gazet alga turatyn da, basqa da mıllıondaǵan oqyrman sıaqty bularda jarıalanǵan ár materıalǵa qudaıdaı senetin. Kezinde osy basylymdardan "gýnndardyń" qaskóı áreketteri týraly oqyǵanda, olar bul sumdyqqa jaǵasyn ustap, quddy baıyrǵy aǵylshyndardaı-aq nemis kaızeri men onyń mıllıtarızmin batyl synǵa alǵan bolatyn. Sonan soń týra sol gazetter "bizdiń aramyzda gýnndardyń áli de órip júrgeni" týraly, sondaı-aq áldebir "shpıondar" týraly, mundaı "ishten shyqqan jylandardyń" ult úshin qanshama qaýipti ekendigi jóninde tipten jıi eske ala bergende, bunyń ózi olarǵa birtindep jaǵymsyz áser ete bastap edi. Biraq ekeýi de ózderiniń "ishten shyqqan jylan" emestigine kámil sengen, sóıte tura ádiletsizdiktiń jeli qaı jaqtan ese bastaǵanyn da az-azdap túsine bergen-di. Bul ásirese mıssıs Gergarttyń janyna qatty batqany ras, óıtkeni negizgi soqqy onyń kúıeýine baǵyttalyp jatqanyn ol jaqsy túsingen. Al ol óz kúıeýin bes saýsaqtaı biletin. Onyń eshkimge zıany joq, tek óz jumysyn únsiz istep júre beretin tym beıkúná jan ekenin biletin, al endi ony "gýnndardyń" nemese "shpıondardyń" qataryna jatqyzyp, búkil jurtqa jekkórinishti etip kórsetý buny ári tańdandyrǵan, ári ashý yzasyn keltirgen, dálireginde, ashý-yzasyn keltirýge tıis edi, biraq tabıǵatynan birtoǵa, ustamdy áıel bul iske de sabyrly qaraýǵa tyrysqan-tuǵyn. Al Gergart bolsa, mineziniń ózgergeni sondaı, bireýmen bir aýyz sóılesýdi qoıǵan, kúni boıy túri órt sóndirgendeı bolyp túneredi de júredi. Onyń qandaı oıǵa berilip júrgenin basqany qoıyp áıeli de bilýden qalǵan. Gazettegi patrıotızm týraly materıaldardyń Pýtnı turǵyndaryna qanshalyqty áser etkenin baıqaý úshin biraz ýaqyt kerek-ti. Ázirge kórshilerdiń eshqaısysy kúıeýin "jylan", "shpıon" demeı turǵanda, mıssıs Gergart gazet shabýylyn ózderine qatyssyz dúnıe dep alańsyz uıyqtaýyna bolatyn edi. Alaıda ol kúıeýiniń endigi jerde gazet oqyǵandy múlde qoıǵanyn, oqymaq túgil gazet betin kórse boldy, qaradaı tyjyryna qalatynyn baıqap, kóńili taǵy sekem ala bastaǵan.

Múmkin kún ótken saıyn óz bastaryna qaýiptiń qara bulty tóne túskenin kúıeýi buǵan qaraǵanda anyǵyraq sezgen bolar. Sol jyly olardyń úlken balasy Devıd jumysqa ornalasqan, qyzdary mektepte oqyp júrdi, bir sózben aıtqanda, soǵystyń uzaqqa sozylǵan alǵashqy qysy bular úshin ádettegideı qalypty jaǵdaıda ótip jatty. Mıssıs Gergart kúndegi kúıbeń tirlikten keıin keshkisin uzaq otyryp "okopta sýyqqa qatyp júrgen bizdiń jigitter" úshin shulyq toqydy, al Gergart burynǵydaı kórshilerdiń jumysyn izdep júrip istegenin qoıǵan. Mıssıs Gergarttyń oıynsha, ol endi kórshilerge de kúdikpen qaraı bastaǵan sıaqty.

Kóktemniń alǵashqy kúnderinde mıssıs Gergart panasyz qalǵan kári jeńgesin qolyna kirgizip alǵan. Ol naǵashy aǵasynyń áıeli bolǵanmen ózine tikeleı týystyǵy joq-ty, biraq eki qulaǵy tas kereń beıshara jandy dalaǵa tastaǵysy kelmep edi, osyǵan oraı Devıdti endi kishkentaı qonaq bólmesindegi jylqynyń qylymen toltyrǵan qatty tósekke jatqyzatyn bolǵan. Mine, osy kókek aıynyń bir kúni betinde qyryp alarǵa qyzyly joq mıssıs Klaırhú degen tyrbı aryq kórshi áıel úıge kirip kelgen de:

— Oı, mıssıs Gergart, siz estidińiz be! Olar bar ǵoı, álgi... "Lýzıtanıany" sýǵa batyryp jiberipti. Bul ne sumdyq, á! — dep laq etkizgen.

Kir jýyp jatqan qolynan sabyn kópirshigi aǵyp turǵan mıssıs Gergart ta ony qostap:

— Árıne, sumdyq bul! Onymen birge qanshama beıshara qurdymǵa ketti deseńshi! Obal-aı! Obal-aı! — degen kúıinip.

— Bárine kináli jeksuryn gýnndar emes pe! Qolymda myltyǵym bolsa men olardy túk qaldyrmaı atyp tastar edim!

— Rasynda olar naǵyz haıýandar ǵoı, — dedi mıssıs Gergart taǵy da ony qoldaı túsip. — Haıýan bolmasa bulaı ister me edi.

Bul oqıǵanyń ózderine de úlken zobalań ala kelgenin Mıssıs Gergart tek keshki saǵat beste ǵana, kúıeýiniń beti bop-boz bolyp jumystan oralǵanda ǵana bilgen.

— Olar meni nemissiń deıdi. — Úıge kire salyp onyń birinshi aıtqan sózi osy boldy. — Dollı, olar meni nemissiń deıdi.

— Onda turǵan ne bar, nemis ekeniń ras qoı, — dedi mıssıs Gergart.

— Sen eshteńeni túsinbeı tursyń, — dedi ol kúıine sóılep. — Saǵan aıtaıyn degenim mynaý: osy "Lýzıtanıanyń" qurýymen birge biz de endi qurımyz. Olar meni tutqynǵa alady. Sen kúıeýsiz qalasyń, balalar ákeden aıyrylady. Mine, qara, búginnen bastap gazetter "Aramyzdan barlyq gýnndardy alastaýymyz kerek" dep jazyp jatyr.

Ol jumystan keıin jýyp ta úlgermegen kir-kir qoldarymen basyn ustap, týra asúıdegi ústel janyna otyra ketken.

— Biraq, Maks, aıtshy, — dedi bul, — osynyń báriniń saǵan qandaı qatysy bar? Seniń eshqandaı kináń joq ekeni ras qoı?

Gergart basyn kóterip aldy: keń mańdaıy jıyrylyp, óńi kúreńitip ketken.

— Meniń kinám bar ma, joq pa, ony kim tekserip jatady! Aty-jónim — Maks Gergart. Durys pa? Osy jetkilikti olarǵa! Meniń soǵysty jek kóretinim, oǵan jan-tánimmen qarsy ekenim olarǵa ne kerek. Men nemispin! Al nemisti tutqyndaý kerek. Kóresiń, dál solaı bolady!

— Jo-joq, ondaı ádiletsizdikke eshkim bara qoımas! — dedi mıssıs Gergart shoshynyp.

Gergart ony ıeginen kóterip, júzin ózine burǵanda, kózderi bir-birine muńaıa qadalyp edi.

— Men tutqyndalǵym kelmeıdi, Dollı. Sendersiz, sensiz, balalarymsyz qalaı ómir súremin, Dollı? Meni alyp ketse — quryǵanym ǵoı, Dollı!

Mıssıs Gergart ózegin órt jalap tursa da, onysyn qalaıda bildirmeýge tyrysyp:

— Bárin jamanshylyqqa joryp qaıtesiń, Maks, — dedi jorta kúlip. — Qazir saǵan býyn burqyratyp turyp jaqsy shaı daıyndaımyn. Sosyn ony ekeýmiz terlep-tepship otyryp ishemiz de, basymyzdan barlyq jaman oıdy laqtyryp tastaımyz. Qudaıdyń bizge degen de bir jaqsylyǵy bar shyǵar. Jalpy, ne nárseniń jaqsy jaǵy da bolady ǵoı.

Biraq Gergart taǵy da jaǵyn ashpastan únsiz otyryp qalǵan, mıssıs Gergart onyń sońǵy ýaqytta tapqan osy minezinen qorqa bastap edi.

Dál sol kúni túnde bireýler birneshe dúkenniń mańdaıshasyn syndyryp taǵy bir jerlerde nemis aty-jónderin syzyp-shımaılap ketipti. Gergarttardyń dúkenderi joq edi, aty-jónderi de eshbir jerde jazylmaǵan, sondyqtan olar bir báleden ázirge aman qalǵan-dy. Biraq "bizdiń aramyzda júrgen gýnnderge" órshelene shabýyl jasaýdy gazetter men parlamenttegiler jańa kúsh, jańa qarqynmen jandandyra túsken; biraq taǵdyr óziniń soıqandy soıylyn Gergarttarǵa silteýge áli de úlgirmeı jatyr edi. Gergarttiń ózi burynǵydaı jumysyna baryp júrdi, onyń mımyrt ta qıyn tirliginiń shyrqyn jýyq arada eshkim buza qoıǵan joq, tańerteń úıden únsiz shyǵyp ketedi, keshkisin taǵy da ún-túnsiz esikten kirip kele jatady. Osy únsizdikti nege jorıtynyn bilmeı áıeliniń basy qatady: qudaı-aý, bunyń basyna birdeńe boldy ma, álde jumysta jaıy bolmaı júr me, múmkin kórshilerden kúdiktenetin shyǵar dep oılaıdy. Biraq qalaı oılasa da kúıeýiniń kún ótken saıyn júnjip, júdep bara jatqany anyq edi. Al onyń ázirge qarmaqqa ilinbeı júrgeni — Anglıada uzaq jyldan beri turatynyn qyzyl kózder eskeretin sıaqty, ekinshiden — ol óz jumysynyń asqan sheberi ǵoı. Mundaı jumysker adam barlyq jerde, barlyq elde kerek emes pe!

Degenmen... 1916 jylǵy áýe shabýylynan keıin dúıim jurt bóriniń artyndaı shýlap qoıa bergen kezde, egde tartqan kóp adammen birge Gergartty da ala jónelgen, baıǵustardyń bar kinálary — Germanıada týǵandary ǵana. Bunyń ózi bir-aq kúnde bolǵan oqıǵa edi, biraq bul Gergarttardy asa tań qaldyra qoımaǵan, óıtkeni bir zaýaldyń jaqyndap kele jatqanyn kópten beri sezip júrgen olar mıssıs Gergart jıi aıtatyn "istiń jaqsy jaǵyn kórýden" birtindep qala bastaǵan bolatyn. Ol úıdegiler asyǵys jınap bergen eń qajetti zattaryn qolyna alyp, tolyqtaý kelgen, jyly júzdi konstebldiń aldyna túsken kezde, áıeli birden polısıaǵa attanǵan. Obaly neshik, ol jerde ony jaman qarsy alǵan joq, shamalary kelgenshe kóńilin de aýlap qoıdy — aıtýlarynsha: qapa bolýdyń qajeti joq, bári de durys bolady, alańdamaı úıine bara bergeni jón. Onyń, árıne, eger qajet dep tapsa, ishki ister mınıstrligine barýyna bolady, múmkin sol jerde birdeńe sheshilip qalar. Biraq... shyndyǵyna kelgende, odan da eshteńe shyǵa qoımas!

Mıssıs Gergart túnde kishkentaı Vıolettany qushaqtap jatyp, kóz jasyn jastyǵyna tógip, kórer tandy kózimen atqyzǵan; sosyn qulqyn sáride ornynan turyp, eń jóni túzý kıimderin kıip, ómiri tabaldyryǵyn attap kórmegen Ýaıtholldaǵy eń úlken úıge júrip ketken. Onda ol qabaǵy túsip, úlken kózderi baqyraıyp, týra qarsy aldyna abyrjı qaraǵan qalpy eki saǵat boıy kútip otyrdy. Alaıda jarty saǵat saıyn shabarman jigitke: "Meni ana jerde umytyp ketken joq pa, ser? Múmkin esterine salyp qoıarsyz?" dep, qaıta-qaıta ótinish bildirýdi de umytqan joq. Buny ol kóńildi, jaıdary keıippen aıtqandyqtan shabarman da oǵan qamqor peıil tanytyp: "Alańdamaı-aq qoıyńyz, apaı. Olar qazir óte mańyzdy máselemen otyr, degenmen sizge de ýaqyt tabar. Asyqpańyz," — dep qoıady.

Aqyry, áıteýir, onyń "kómegimen" ne zamatta ol kózildirik kıgen, susty júzdi jentlmenniń aldyna da jetken. Jetkeni qurysyn, onyń yzǵar shashqan betine kózi túskende-aq óziniń qandaı sharýamen kelgenin umytyp, qatty abdyrap qalyp edi, eń ókinishtisi sol — túni boıy daıyndap kelgen sózderiniń biri aýzyna tússeshi! "O, qudaıym-aı! — dedi júregi dir-dir etip, — mynaý eshteńeni túsinetin adam bolmas, men de oǵan birdeńeni túsindirip qaryq bolmaspyn!.." Artynsha esine qurdymǵa ketip bara jatqan kúıeýi, panasyz qalǵan balalary, sońǵy kezde tósekten turýdan da qalǵan sańyraý jeńgesi túskende, birden es jıyp ala qoıǵan da, toqtaýsyz sóıleı jónelgen.

— Shyndyǵyn aıtsam, sizdiń ýaqytyńyzdy alǵanyma óte yńǵaısyzdanyp otyrmyn, ser, biraq kúıeýimniń jaǵdaıyna baılanysty sizge amalsyz kelip turǵan jaıym bar... Ony alyp ketti... "Saraıǵa" aparyp qamap qoıdy; men onymen jıyrma jyldan beri birge turamyn, al onyń Anglıaǵa kelgenine jıyrma bes jyldan asyp barady... Ol óte jaqsy kisi, jumysyn da jaqsy isteıdi; buny olar bilmeıdi-aý dep oılaımyn; úıde úsh balamyz bar, buǵan qosa bir týysqan kempirdi qolymyzǵa alyp edik, ol beıshara qazir tóseginen de tura almaıdy. Árıne, nemisterdiń óte jaman istep jatqanyn biz túsinemiz, buny Gergarttyń ózi de jıi aıtady. Biraq ol eshqandaı da shpıon emes; sizder osyny túsinip, bizge kómektesetin shyǵarsyzdar dep oılaımyn, ser. Sizder sıaqty men de aǵylshynmyn ǵoı, buny da eskerersizder, ser!

Ol kózin joǵary tóńkerip, áldebir núktege sharshaı qaraǵan qalpy:

— Gergart... Jaraıdy, kórermiz, — dedi salqyn ǵana. — Bizge qazir asa jaısyz istermen aınalysýǵa týra kelip otyr, mıssıs Gergart.

Osy tusta shynashaqtaı mıssıs Gergarttyń úreılene qalǵany sondaı, kózi sharasynan shyǵyp kete jazdap edi, óıtkeni ol aqymaq emes qoı, bárin de túsinedi: bul — zaýaldyń kelgeni ǵoı.

— Iá, árıne, men túsinemin, — dedi ol asyǵys. — Jaǵdaı qıyn, jurt shýlap jatyr, gazetter de osyny talap etedi; al biraq meniń kúıeýim jóninde eshkim jaman pikir aıtpaıdy, bári de ony jaqsy kóredi, kórshiler de qatty syılaıdy, ser. Qolynan kelgenshe ol bárine kómektesedi. Osy jaǵyn eskerip, sizder oǵan keńshilik jasaıtyn shyǵarsyzdar dep oılaımyn, ser!

"Jurt shýlap jatyr" degen sózdi estigende kózildirikti jentlmenniń qabaǵy túksıe túskenin ol ańǵaryp qalyp edi.

— Onyń isi komısıa aldynan ótip ketkeni sózsiz, alaıda men taǵy da anyqtap kóreıin. Saý bolyńyz! — dedi ol aqyryn.

Adamǵa keneshe jabysa berýdi unatpaıtyn mıssıs Gergart ornynan tura bergen; kózi jasqa tolyp ketti, biraq artynsha jorta jymıa qalyp:

— Raqmet sizge, ser, — dedi. — Óte raqmet sizge! Saý bolyńyz, ser!

Solaı dedi de ol shyǵa jóneldi. Dálizde kezikken shabarmannyń: "Iá, ne dedi, apaı?" degen suraǵyna:

— Bilmeımin, — dep jaýap berdi. — Qaıtemiz, jaqsylyqqa senemiz de. Jalpy, ár nárseni jaqsy jaǵynan kóre bilý kerek qoı. Saý bolyńyz! Sizdi mazalaǵanyma keshirim ótinemin.

Al qazirgi ýaqytta "jaqsy jaǵynan" kórýge tıisti nárse — tek eldiń kaýipsizdigi úshin ustalyp ketken beıshara Gergarttyń qalaı da úıine qaıtyp oralýy emes-ti. Mıssıs Gergart bir jaǵynan úıdiń turmys-jaıyn oılap, ekinshiden, bolǵan jaıdyń kóbine óziniń súıikti gazetteriniń de kinási bar-aý degen kóńil kúıge berilip, olardy endi jazdyryp alýdy qoıǵan da, oqýdyń ornyna is tigýmen aınalysa bastaǵan. Jáne ony buǵan ıtermelegen nárse úkimetten alatyn barlyq járdemaqysynyń mólsheri Gergart aılyǵynyń nebary shıregine ǵana jetetin. Árıne, osynshama aıyrmashylyqqa qaramastan bunyń ózi de joqtyń qasynda jaqsy edi, sondyqtan ol shúkirshilikti de umytqan emes. Biraq tańdanarlyǵy sol, buǵan qosa ol óziniń aǵylshyn ekenin de umytqan joq, sóıte tura ómiri onsyz bir kún turyp kórmegen súıikti jarynan aıyrylǵany azdaı, Anglıany óz elindeı, óz otanyndaı kórgen kúıeýi úshin bunyń sonshama azap shegýi, burynǵydan eki ese artyq jumys istep, eki ese kem tamaq jeýi ózine adam sengisiz qyzyq kóringen. Biraq, shyndyǵyna kelgende, qazir budan da jaman kún keship otyrǵandar jetkilikti edi, sondyqtan ol árbir isti tek jaqsy jaǵynan kórýge tyrysyp, erteńgi kúni tek jaqsylyqqa jetýdi ǵana úmit etken, ásirese aptasyna bir ret keıde jalǵyz ózi, keıde kishkentaı Vıolettany jetelep kúıeýi jatqan anaý "Saraıǵa" barǵanda, ózin ylǵı da osyndaı kóńil kúıde ustaýǵa tyrysatyn; gazetterdiń jazýyna qaraǵanda, bul "Saraıda" otyrǵandarǵa hanzadalarǵa jasaıtyn jaqsylyqtyń bári de jasalyp qoıǵan. Gergarttyń aqshasy joq bolǵandyqtan ony "komanda" dep atalatyndardyń qataryna qosqan eken, olardyń týǵan-týysqandarmen kezdesetin jeri — sol "hanzadalardyń" qolymen jasalǵan usaq-túıek zattardan turatyn shaǵyn bazardyń ishi. Munda mıster men mıssıs Gergart áldebir qýyrshaq búvar, kúntizbe nemese álgi "han saraıynda" jatqan "hanzadalardyń" biri jasaǵan oıynshyq myltyqtardyń janynda turyp, ony-muny áńgime etetin. Osyndaı sátte mańaıyndaǵy suq kózderdi elemeýge tyrysyp, bir-biriniń qoldaryn qatty qysyp ustap turady, al kishkentaı Vıoletta bulardyń janynan birde uzap ketip, birde qaıta kelip, eki ortada júgiredi de júredi. Mıssıs Gergart bul jerde turǵanda da ómirdi tek jaqsy jaǵynan kórýge umtylyp, kúıeýine úıdegi jaǵdaıdyń bári oıdaǵydaı ekenin, ózderi úshin eshqandaı ýaıym jeýdiń qajeti joqtyǵyn, polısıanyń da bularǵa jaqsy qaraıtynyn, úıdegi sańyraý kempirdiń jaǵdaıy jaman emestigin, al Mınna mektepte úzdik oqyp júrgenin aıtyp beredi de, sóz sońyn: "Saǵan alańdaıtyn túk te joq, bári de jaqsy bolady" dep bitiredi. Buǵan kúıeýi jymıady da qoıady, osy jymıystyń ózi mıssıs Gergarttiń júregine qanjardaı qadalatyny bar. Alaıda Gergart:

— Jaraıdy, áıteýir, jaqsy bolsa bolǵany. Meniń de jaǵdaıym jaman emes, Dollı, — degende, bunyń kóńili sál tynysh taýyp qalady.

Sosyn ysqyryq estilgen kezde, Gergart kishkentaı Vıolettany qushaqtap súıe bastaıdy, osy sátte áıeli ekeýi bir-birine qımastyqpen qarap, únsiz turyp qalady. Sonan soń mıssıs ádettegi jigerli de qaıratty qalpyn buzbaı:

— Jaqsy, biz endi keteıik. Saý bol, janym! — deıdi.

— Saý bol, Dollı! Meni súıshi, — deıdi ol.

Ekeýi súıisip bolǵan soń mıssıs Gergart kishkentaı Vıolettany qolynan ustap alyp, osy bir kezdesýdiń jaqsy jaqtaryn joǵaltyp alam ba dep qoryqqandaı, aldy-artyna qaramaı, kóptiń ishine jyldam sińip ketedi. Biraq aı artynan aı, jyl artynan jyl ótse de, aptasyna bir ret sol baıaǵy "Saraıda" otyrǵan "hanzadasyna" baryp turýdan bir jalyqqan joq. Jo-joq, jalyqpady degen sóz — bos sóz, ábden qajyǵan, múlde júdegen, óıtkeni qansha qaıratty bolǵanmen ol da et pen teriden jaratylǵan pende ǵoı, ýaqyt ótken saıyn kúıeýiniń júregin tilimdegen ájimder bunyń da betine aıǵyz-aıǵyz iz túsirgen. Kúıeýi: "Meniń jaǵdaıym óte jaqsy" degen sózin baıaǵysha-aq qoıǵan-dy. Beti myj-myj bolyp, tym júdep ketken ol sońǵy kezde bas aýrýyn jıi aıta beretin bolǵan.

— Myna jerde tynyshtyq joq, — deıdi ol ylǵı da. — Oı, qandaı shýly deseńshi! Qulaǵyńa bir mınýt, bir sekýnd maza bermeıdi. Berip jatqan tamaqtary da óte nashar. Onyń ústine kúndelikti as-sýdyń mólsherin de azaıtyp tastady, Dollı.

Mıssıs Gergart oǵan jasyryn tamaq berip turýdy da úırenip aldy, biraq, árıne, azdap qana, óıtkeni ózderiniń de úıde jetisip otyrǵandary shamaly edi: dúkenderde baǵa shyrqap ketken, al tabys jaǵy azaımasa kóbeıgen joq. Kúıeýiniń aıtýyna qaraǵanda, gazetter endi mynadaı shý kótere bastapty: "gýnndar" arsyzdyqpen kemelerdi sýǵa batyryp jatsa, biz olardyń mundaǵy silimtikterin shoshqadaı semirtip jatyrmyz". Sol "shoshqanyń" biri Gergart bolsa, sońǵy bir jylda ǵana ol on segiz fýntqa aryqtaǵan, buryn da sińirine ǵana ilinip júrgen beıshara edi, endi tek qý súıegi qalǵandaı. Mıssıs Gergarttyń ózi de ilmıip ábden bitken, biraq tek kúıeýiniń jaǵdaıyn oılaǵandyqtan buǵan mán berip júrgen ol joq. Onyń sońǵy aılarda kórgeniniń bári azap edi, bul azap janyn qınaǵan saıyn kún sanap ol barlyq úmitinen de aıyryla bergen, ony sezinýdiń ózi qandaı qorlyq deseńshi! Mundaı ómirdiń eshqandaı jaqsy jaǵy joq ekenine onyń kózi baıaǵyda jetken, alaıda buny moıyndasa, múlde júnjip, múlde bas kóterýden qalatynyn da biledi. Sondyqtan ol kúıeýimen kezdesken sátterde mysqaldaı muńyn shaǵyp kórgen joq, al oǵan jylap turyp aıtatyn áńgimesi kóp-tuǵyn: Devıd bolsa tez ósip keledi, biraq kúsh-qýaty shamaly, óıtkeni ony toıdyryp tamaq berýge bunyń shamasy joq; úıdegi sańyraý kempir qazir qozǵalýdan qalǵan; burynǵydaı emes kórshileri de ala kózdenip barady. Kórshiler demekshi, olardy da túsinýge bolady — kún saıyn estıtinderi: nemisterdiń zulymdyǵy, áýe shabýyly, "gýnndardyń" adam aıtqysyz aıýandyǵy, bunyń rasy da, ótirigi de bar shyǵar, alaıda soǵys jaǵdaıynda adamdardyń kez kelgen jerde uzaq kezekke turýy, ár kúndi úreımen qarsy alyp, úreımen shyǵaryp salýy — kimniń de bolsa júıkesin juqartady ǵoı. Al juqarǵan júıke ne degizbeıdi, ne istetpeıdi?! Jany qınalyp júrgen kezde mıssıs Gergarttiń ózi de bir-eki ret eshqandaı jazyǵy joq kúıeýin osynshama ýaqyt qamaýda ustaý degenińiz masqara ǵoı dep qalyp edi, keshe ǵana ózi bar sharýalaryna kómektesip júrgen kórshileri endi budan syrt aınala bastaǵan. Óziniń ustamdylyǵyna qaramastan — shyndyǵynda, ol óte ustamdy edi — apta saıyn kúıeýiniń kúırep bara jatqanyn kórgende, aqyry ol úkimetke de senimin múlde joǵaltyp tynǵan. Osynyń áseri me, birde "ádil saıasat" týraly áńgime aıtyp qalyp edi, sol-aq eken, bul "nemisterge búıregi buratyn adam" bop shyǵa kelgen de, budan keıingi kúni kún bolýdan qalǵan: buryn onyń shapaǵatyn kórip júrgender, endi oǵan birinshi bolyp til tıgizýge, jábirleýge umtylǵan. Pýtnıdiń turǵyndary qanshama kónbis bolǵanmen budan bylaıǵy jerde "nemisterge búıregi buratyn adam" retinde belgili bop qalǵan áıelden kómek suraýdy ózderine namys kórdi, al namys degenińiz árkimde bar. London túbindegi naǵyz qara sharýanyń qyzy retinde bolattaı shyńdalyp ósken mıssıs Gergart eger bar qıynshylyq jeke basyna túsken bolsa, onyń bárin qara nardaı kóterip shyǵar edi, biraq, amal ne, qyrsyq endi balalarynyń basyn shala bastaǵan. Birde jumystan Devıdtiń kózi kógerip keldi. "Ne úshin?" Bul suraqqa jumǵan aýzyn ashpaı qoıdy. Mektepte Mınnaǵa durys baǵasyn qoımapty. "Ne úshin?" Buǵan jaýap berýdiń ornyna ol jylap jibergen. Osynyń bári nemisterdiń sońǵy shabýylynan keıin bolyp edi. Biraq buǵan balalardyń kinási ne? Qıyn suraq! Dollı qalaı oılasa da jaýap taba almaǵan. Sóıtip júrgende kishkentaı Vıolettanyń ózi bir emes eki ret:

— Mam, men aǵylshynmyn ba? — degeni bar.

— Árıne, balam, árıne! — dedi bul, basqa ne deıdi. Biraq bunymen balasyn tolyq sendire almaǵanyn da sezip edi.

Kóp ótpeı-aq Devıdti aǵylshyn armıasynyń qataryna aldy. Buǵan mıssıs Gergarttyń qany qaınaǵany sondaı, janynda qalǵan jalǵyz syrlasy mıssıs Klaırhúdiń kózinshe ishtegi bar zapyranyn aqtara salǵan.

— Menińshe, budan ótken sumdyq bolmas, Elıza, — dedi ol tútigip. — Olar aldymen ákesin alyp ketip, mine, qanshama jyl qamaýda ustap otyr. Endi balasyn armıaǵa alyp, gýnndarǵa qarsy soǵysqa salmaqshy. Ákesin gýnn dep eseptese, sonda ol kimge qarsy oq atady, aıtshy! Al men olarsyz qalaı kún kóremin, Elıza?!.

Mıssıs Klaırhúdiń ózi de shotland edi, biraq solaı bola tura: — Iá, durys-aq, biraq biz gýnndardy qurtýymyz kerek qoı. Olar degenińiz haıýan emes pe! Árıne, saǵan ońaı emes, túsinem, alaıda jaýdy qurtpaı bola ma!! — degeni.

— Aý, biraq biz... myna bizder kimge zıandyq jasadyq? — dep, mıssıs Gergart aıqaılap jiberdi. — Olar haıýan bolǵanmen biz haıýan emespiz ǵoı. Biz eshqashan soǵysty qalaǵamyz joq. Sol qalamaǵan soǵysqa endi balam bara jatyr... ólimge bara jatyr. Al men balamnyń da, kúıeýimniń de ólgenin kórgim kelmeıdi. Endeshe olar bolmaǵanda bireýin qaıtarýy kerek, ne balamdy, ne kúıeýimdi!..

— Alaıda sen úkimetti de túsinýiń kerek, Dollı, ol qatal bolmasa, biz jaýdy jeńe alamyz ba?!.

Mıssıs Gergart oǵan dirildeı qaraǵan. Dirildep turyp:

— Tyrysyp kóreıik, — dedi álde mysqylmen, álde shynymen. Mıssıs Klaırhúge bunysy "úkimetke ábden óshikkeni" sıaqty kóringen.

Dollı buny umyta almady; burynǵy dosy týraly endi eske alsa boldy, júregi dir ete qalatyndy shyǵardy. Oǵan bul da ońaıǵa soqqan joq, óıtkeni budan bylaıǵy jerde mańaıynda tildeserge tiri pende qalmaǵanyn sezgen. Iá, kimmen sóılesip, kimge muńyn shaǵady? Tósekte jatqan sańyraý kempirge me? Oǵan soǵys ne kerek, sóz ne kerek, tamaqqa toıdyryp, astyn tazalap, jyly búrkep jatqyzyp qoısań, bolǵany.

Arada biraz ýaqyt ótkende soǵystaǵy jaǵdaı kúrt ózgerip, nemisterdiń tize búkkeni belgili bolǵan. Tipti gazet betine qaramaıtyn mıssıs Gergarttyń ózi de buny jurttan buryn bilip, jeńildep sala bergen; ómirdiń jaqsy jaǵy taǵy da sonaý kókjıekten jylt ete qaldy. Burynǵy úreıden qutylǵan endi oǵan budan bylaı kúıeýine eshkim qatal qaramaıtyndaı, balasy da bir bálege ushyramaı turǵanda soǵys erterek bitetindeı kórinip edi. Biraq kúıeýi tań qaldyrǵan. Ol jańalyqtarǵa túk te qýanǵan joq. Quddy adamdyq seziminiń bárinen jurdaı bolǵan sıaqty. Bunyń syryn mıssıs Gergart keıin túsingen. Birde bazardy aralap kele jatyp, sonadaı jerde esigi ashyq turǵan kazarma ishine kózi túsken. Sonda ne kórdi deısiz ǵoı?.. Uzyn jipke qaz-qatar etip jaıyp qoıǵan qońyr kórpeler... bir-birinen sál alshaqtaý turǵan ondaǵan eski tósek...ary-beri sendelip júrgen adamdar...gý-gý áńgime... Mine, qarańyz, kúıeýin úsh jylǵa jýyq qaı jerde ustap otyrǵandaryn! Mynadaı ý-shýdyń, mynadaı las jerdiń ortasynda júrgen adamnan ne suraısyz! Onda qandaı densaýlyq, qaıbir adamdyq sezim qalsyn! Osyǵan qaramastan, kúıeýi bunymen kezdesken kezde ózinshe taza bop kóringisi keletin. Al jatqan jeri mynaý! Sol kúni bul úıge jalǵyz qaıtyp kele jatyp (keıingi kezde Vıolettany nemis-ákesine ákelýdi qoıǵan), kópke deıin es jıa almaǵan. Sonda ol kúıeýin úıge qaıtarǵan kúnniń ózinde, onyń esh ýaqytta burynǵy qalpyna kele almasyn sezip edi.

Bir kúni tańerteń aspandy qaq aıyra tarsyldaı atylyp jatqan raketalardyń únin estip, áýe shabýyly bastalyp ketti me dep oılaǵan Pýtnıdiń barsha turǵyndary sıaqty bul da úıden júgire shyǵyp edi. Kári kórshisi aspanǵa qarap aqsıa kúlip turǵanyn, al mekteptiń aldynda balalar asyr salyp júgirip, máz bola aıqaılap júrgenin kórdi. Búl sonda ǵana soǵystyń bitkenin, aqyr sońynda, áıteýir, beıbit kúnniń kelgenin bilgen. Júregi atsha týlap ketken ol úıge júgirip keldi de, kresloǵa etbetinen tústi. Sodan al kep jylasyn! Solqyldap turyp jylasyn. Bul — aıtyp jetkizgisiz qýanyshtyń, boıdaǵy bar sherdi bosatýdyń kóz jasy edi. Bári de bitti. Aqyr sońynda bári de bitti, áıteýir. Kún saıyn "jaqsylyq jaǵyn" saryla kútý... apta saıyn alyp-ushyp kúıeýine barý... oǵan barǵan saıyn bir ýys shashyn aǵartyp qaıtý... soǵys júrip jatqan jerde tolarsaqtan saz keship júrgen, óz ulynyń amanshylyǵyn tilep, kúndiz kúlkiden, túnde uıqydan aıyrylý — bári de bitti aqyry! Endi olar Makety bosatady, endi Devıd armıadan oralady; budan bylaıǵy jerde jurtta Gergarttar otbasyna kúmán-kúdikpen qaraýlaryn qoıady.

Qalaı degenmen de ol London túbindegi qara sharýanyń qyzy emes pe, onyń qarapaıym bolmysy qashan da erkindikti ańsap turýshy edi, shúkirshilik, mine, sol erkindik qaıta oraldy ǵoı endi. Ol kóz jasyn súrtip, kamın ústinde turǵan dóńgelek aınanyń aldyna keldi. Beti órmekshiniń toryndaı ájim-ájim, shashy múlde aǵaryp ketken, al kúıeýi eki jyldan beri buny tek myjyraıǵan eski qalpaqpen kórip júr. Qudaı-aý, buny kórgende ol ne deıdi? Ájimderin az da bolsa taratqysy kelip, betin uzaq ýqalap, sıpaı berdi. Sosyn kenet esine áldene túskendeı aına aldynan jyldam burylyp ketti de, joǵarydaǵy jatyn bólmesinde jatqan sańyraý kempirge qaraı júgire jóneldi. Gergart soǵysqa deıin-aq qoldan jasap bergen dańǵyrlaqty ol kempirdiń qulaǵyna taqap:

— Soǵys bitti, apa! Soǵys bitti! — dep aıqaılaı bastady.

— Estip tursyń ba, soǵys bitti deımin, apa?!.

— Ne deısiń? — deıdi kempir túk uqpaı.

— Soǵys bitti, beıbitshilik keldi deımin, apa? Sańyraý baıǵus basyn sál kóterip, óleýsiregen kózimen buǵan áldenege dámelene qaraǵan.

— Ne deısiń? Tamaq ishetin ýaqyt boldy deısiń be? Beretinińdi berseńshi endi. Qarnym ashyp jatyr, Dollı.

— Iá, qazir ákelemin, qazir, — dep ol kempirdiń kúndegi jeıtin bir tilim nany men tuzdalǵan pıaz buryshyn alyp kelý úshin tómenge qaıta túsip ketti.

Bul kúni jáne budan keıingi eki kún boıy bolǵan jaıdyń tek jaqsy jaǵyn kórgen ol "Saraıda" otyrǵan "hanzadasymen" kezdesýge sonshama asyǵyp edi. Al kezdesken kezde kúıeýiniń óte bir qyzyq jaıda, adam tózgisiz aýyr kúıde otyrǵanyn kórdi. Soǵystyń bitkeni týraly habar munda ákelip qamaǵan myń-myńdaǵan adamǵa sumdyq áser etkeni sondaı — endigi sátte olar ne kúlerin, ne jylaryn bilmeı qalǵan sıaqty. Dálireginde, ne nársege de etteri ólip qalǵandaı. Bir jarym saǵattyq kezdesýde ol tutastaı kúıeýine bul oqıǵanyń jaqsy jaǵyn kórý kerektigin, erteńgi kúnge tek senimmen qaraýdyń durystyǵyn barynsha túsindirip baqqan, alaıda kúıeýin ár túrli kúmán-kúdikten arylta almaı qoıǵan da, aqyry ádettegide kúle turyp qoshtasqan-dy, biraq ishi ottaı kúıip tur edi. Kún artynan kún ótti, biraq eshteńe ózgergen joq, bári de burynǵy qalpynda qalǵanyna ol endi birtindep sene bastady. Alaıda sátin salǵan kúni Gergart kelip qalady-aý degen úmitin úzbeı, onyń úıde kıetin sandalyn jamap-jasqap, Devıdtiń keıbir kıimderin oǵan shaqtap qaıta tigip, tipti kelgen kezde ystyq sýmen durystap jýynsynshy dep úlken legenge deıin daıyndap qoıdy. Sonymen katar bar jaǵynan aqshasyn únemdeı otyryp, birer shólmek syra men tuzdalǵan qıar satyp alýdy da umytqan joq, sonan soń buryn kóńili qalǵan gazetterdi endi qaıta oqı bastaǵan. Biraq báribir kúıeýi kelmedi. Al gazetter artynsha aǵylshyn áskerı tutqyndarynyń birtindep bosap jatqanyn, kópshiliginiń jaǵdaıy óte aýyr ekenin jazǵan. Buny oqyǵanda mıssıs Gergarttyń júregi ezilip júre berip edi, olardy osyndaı halge jetkizgenderge ishteı qany da qaınap edi; degenmen álgi gazette, redaksıanyń oıynsha, qarǵys atqan "gýnndarǵa" budan ári tózýge bolmaıtynyn, "olardy elden múlde alastaý kerektigin" eske alyp ótipti. Bul sózdiń kúıeýine de qatysy baryn ol alǵashynda ańǵarmaǵan, al ańǵarǵan kezde, qolyna gazet emes, qyp-qyzyl shoq ustaǵandaı bolyp, yrshyp túsken. Qanshama ýaqyt qamaýda ustaǵandary azdaı, endi ony úıine jibergileri kelmeıdi! Búıtip sorlatatyndaı ne jazyǵy bar edi onyń! Qanshama jyl osy elde tursa da... endi ony munda qaldyrmaı, baıaǵyda umyt bolǵan qaıdaǵy bir jerge qýǵylary keledi. Aý, onyń bul jerde aǵylshyn áıeli, aǵylshynsha tárbıe alǵan balalary bar emes pe! Mundaı da qatygezdik, osyndaı da ádiletsizdik bola ma, qudaı-aý! Ol bólmeden atyp shyǵyp, úı artyndaǵy qarańǵy baqqa qaraı júgire jóneldi. Teristikten soqqan sýyq jel azynap tur. Azynaǵan jel men qyp-qyzyl bop batyp bara jatqan kúnge júzin tosyp, ol óksip-óksip jylap jiberdi. Joq, bulaı bolýy múmkin emes; biraq, ne degenmen gazettiń jazǵandary ylǵı da bolyp kele jatyr — alǵashynda aramyzda gýnndar júr dep edi, kóp ótpeı-aq Gergartty alyp ketti, sosyn "biz olardy shoshqadaı semirtip jatyrmyz" dep edi, aqyry beretin azyq-túlik mólsherin qysqartyp tastady. Sol este joq eski kúnderdiń arasynan bir sát oǵan baıaǵy Ýaıtholldaǵy kózildirikti jentlmen elesteı qaldy. "Bizge óte bir jaısyz jaǵdaılar jasaýǵa týra kelip otyr, mıssıs Gergart" dep edi ol. Nege ondaı "jaǵdaılar" jasaýǵa týra keledi olarǵa? Bunyń kúıeýi eshqashan eshkimge jamanshylyq jasaǵan joq qoı! Nege olar búıtip adamdy kúıdiredi? Nege gazette otyrǵan jentlmender osyndaı dúnıe jazady? Olarda júrek joq pa, kóz joq pa, álde óz jazǵandarynan qarapaıym adamdar qanshama qasiret shegetinin bilmeı me? "Joq, men kórgen qorlyqty, meniń kúıeýim tartqan azapty sender kórmeı-aq qoıyńdar!" dedi ol jylap turyp.

Jańbyr tamshylary shashyn sýlap, kózin dymdap, betinen sorǵalaı aǵa bastady. "Joq, maǵan mundaı yzaqor bolýǵa bolmaıdy" dep túıdi ol, sosyn qarańǵyda eńkeıip, kúıeýi erterekte asúıdiń janynan sýmen jylıtyn etip jasaǵan shaǵyn parnıktiń shynysyna úńildi. Shyny astynda gúldep turǵan jalǵyz tal raıhan gúli men birneshe úrpekbas hrızantema bar edi. Dollı bulardy kúıeýi úıge oralǵan kúngi qýanyshqa saqtap otyrǵan. Al ol kelmeı qalsa, ne isteıdi? Ol boıyn tiktep, aspanǵa qarady. Úı ústinen qap-qara jaýyn bulttary kóship barady; olardyń arasynan jymyń-jymyń etip, bir-eki juldyz syǵalaıdy. "Bárin de jaqsy jaǵynan kórý kerek, — dep oılady ol — Áıtpese quryp ketýim múmkin". Sosyn keshki asqa bylamyq daıyndaý úshin úıge bettedi.

Qys aılaryn ol óte mazasyz ótkizdi. "Gýnndardy elderine qaıtarý kerek!" Bul urandy gazetten oqyǵan saıyn quddy bir qubyjyqty kórgendeı júregi dir ete qalatyn; al sosyn Gergartpen kezdesip qaıtqanda, kúndelikti sekem-sezigi shyndyqqa aınalyp bara jatqanyn seze túsken. Burynǵydaı emes, kúıeýi tipti eńse kóterýden qalǵan, osyny kórgen Dollı keıde "shynymen-aq buǵan birdeńe bolǵan ba?" dep qorqa bastap edi. Óıtkeni dárigerlerdiń aıtýynsha, onyń "mıynda birdeńe bar" kórinedi. Ol ne? Qandaı aýrý? Aýrý demekshi, Dollı osy sózdi aýyzǵa alýdan qorqatyny bar, sondyqtan ony ishteı "birdeńe" deýshi edi — Men buǵan shydaı almaımyn, Dollı, — deıdi ol — Ol jerde men ne isteımin? Jáne ne isteı alamyn? Birde-bir tanysym da joq onda. Qaıda baratynym da belgisiz. Quryǵan degen osy ǵoı. Budan ótken qorqynysh bar ma? Al sen qalaı barasyń o jaqqa? Balalar she? Jańa jerde senderdi qalaı asyraı alamyn men? Senderdi qoıyp, óz kúnimdi ózim kóre alar ma ekenmin? Al Dollı oǵan:

— Ýaıymdaı bermeshi, janym, — deıdi. — Bir jaqsylyqqa senemiz de. Basqalar qaıtedi, sony da oılasańshy.

Otan "basqalardyń" jaǵdaıy da jaqsy jaǵynan kórinbegenmen, áıteýir, taǵdyr tálkegine ushyraǵaly otyrǵan jalǵyz biz emespiz ǵoı, olar ne kórse, biz de sony kórermiz degendi aıtyp, kúıeýiniń kóńilin sol de bolsa aldartqysy kelip edi. Biraq Gergart basyn shaıqaǵan.

— Joq, endigi jerde biz birge bola almaspyz.

— Seniń sońyńnan men de baryp qalamyn, — deıdi Dollı. — Sen qoryqpa, Maks, men balalarmen birge egistikke jumysqa shyǵamyn. Qalaıda birdeńe etip kún kóremiz. Rýhyńdy túsirme, janym. Erteńgi kúni bunyń bári bir kúngideı bolmaı óte shyǵady. Men ylǵı da seniń janynda bolamyn, Maks, qoryqpa. Kór de tur, olar da seni eshqaıda jibermeıdi, Maks.

Sosyn basyna kenet mynadaı oılar kele qaldy da, keýdesine bireý muz basa qoıǵandaı boldy: "Al eger jiberse?.. Úıdegi ólmeli kempir!.. Áskerdegi bala? Ákesiz jaýtańdaǵan qyzdar? Sonda men ne isteımin?"

Artynsha kóshqulash tizimder paıda bolyp, oǵan ilikkender top-tobymen Germanıaǵa aıdala bastady, búginde olardyń kópshiligi nemis tilin jóndi túsinbeıtin de. Gergarttiń aty-jóni ázirge bul tizimge kirmegen. Ádette tizim mıssıs Gergart kúıeýimen kezdesken kúnniń erteńinde ilinýshi edi, "eger odan ózińdi kóre qalsań, birden qarsylyq jasa" dep, bul oǵan barǵan saıyn úıretip qoıatyn. Gergartty buǵan kóndirý de ońaıǵa soqpaǵan.

— Bári de durys bolady, Maks, qandaı isti de jaqsy jaǵynan kórý kerek qoı, — deıdi ol jalynyshty túrde. — Balań aǵylshyn armıasynda júr, sondyqtan seni Germanıaǵa jibere qoımas. Qataldyqtyń da bir shegi bar ǵoı. Tek jaqsylyqtan úmitińdi úzbeshi, janym!

Keıin onyń da aty tizimge kirgen, biraq izinshe syzyp tastaǵan da, sodan keıingi kúnder taǵy da sarǵaıa kútýmen, sansyraǵan oımen, gazet betine úreılene qaraýmen óte bergen. Dollı baıaǵy gazetin jek kórse de, ony amalsyz qaıta oqı bastap edi. Shyndyǵynda, kúıeýin kún saıyn qurdymǵa ıterip, birtindep óltirip bara jatqan da osy gazet edi, joq, kúıeýin ǵana emes, Dollı sıaqty myń-myńdaǵan adamnyń erteńgi kúnge degen barlyq úmit pen senimin de óltirip tynǵan osy gazet bolatyn. Dollı sondyqtan da ony ıttiń etinen jek kóretin, biraq jek kóre turyp bastan-aıaq oqyp shyǵatyn.

Dollıdiń kishkentaı baqshasynda raıhan gúli men qyzyl-qońyr hrızantema gúldengennen keıin ile-shala sarybas jaýqazyndar sheshek atyp shyǵa kelgen, odan soń kókek gúlderi birinen soń biri bas jarsa, eń sońynda "perishteniń kóz jasy" deıtin aqshyl narsıster tolyq bas jaryp úlgirgen.

Baqytty kúnder keshikkenimen tabıǵat jaryqtyq báz baıaǵy tirliginen tanǵan joq, asúıdiń buryshyndaǵy shaǵyn parnık mezgilinde kóktep, ýaqytynda gúldedi. Jo-joq, baqytty kúnder de tym keshikken joq, bir kúni mıssıs Gergart kúıeýiniń úıge qaıtatyny jóninde óte qýanyshty hat alǵan! Ony Germanıaǵa jibermeıtin bolypty, ol úıge qaıtady eken! Ol búgin, dál búgin kez kelgen sátte jetip kelýi múmkin. Dollı bul hatty alǵan kezde, ıá, ony ákep bergen kezde, esi shyǵyp qýanǵany sondaı, kempirge dep nanǵa jaǵyp jatqan margarınin únem-súnemdi umytyp, tym qalyńdaý jaǵyp jibergenin ózi de sezbeı qalǵan, osy tusta qolyndaǵy pyshaǵy da jerge túsip ketip edi, ony kótermesten ornynan ushyp turyp, eki qolyn keýdesine basqan kúıi saqyldap kep kúlsin, al sosyn, jyndy adamdaı ánge salsyn aıqaılap: "Áıda! Áıda! Án shyrqaıdy perishte!" daýysynda ne yrǵaq, ne áýen joq, biraq ózinen ótken ánshi de joq sekildi. Qyzdar mektepte, sańyraý kempir joǵaryda, onyń kenet aǵash kresloǵa qulap túsip, kóz jasyna erik berip, nan salǵan tárelkeni áli de ustap otyrǵan qalpy óksip turyp jylaǵanyn eshkim estigen joq, eshkim kórgen de joq. Kúıeýi úıge qaıtady! Úıge! Úıge! Mine, qaıda jaqsy jaǵy! Mine, qaıda juldyzynyń janǵany!

Ózin qalpyna keltirgenshe dál jıyrma mınýttaı ýaqyt ótken shyǵar, kenet joǵarydan dúrs-dúrs etken dybys estilgen, bul — tamaq ishkim keledi dep edendi urǵylap jatqan sańyraý kempir edi. Dollı tezirek shaı quıyp alyp, joǵaryǵa bettedi. Nanǵa osynshama qalyń margarın jaǵylǵanyn kórgende, kempirdiń óleýsiregen kózi shyradaı janǵan, biraq bul neniń qýanyshy ekenin Dollı táptishtep aıtyp jatýdy artyq kórdi, tek jar degende jalǵyz syrlasynyń nandy qalaı jegenine qyzyǵa qarady da otyrdy; qyzara qalǵan betinen kóz jasy áli de monshaqtaı tamyp tur edi, al kókireginde jańaǵy án:

Dúnıe túgel — izgilik,

Isa týǵan bul kúndi.

Qarsy alamyz biz kúlip.

Sosyn bir aýyz sóz aıtpastan, júgirip tómen túsip ketti de, tósekke jańa jaımalar sala bastady. Budan soń da tynysh tappaı, ydys-aıaq, kir-qońdy jýýǵa kiristi. Al tús kezinde baqshaǵa baryp, parnıkte ósip turǵan barlyq gúldi úzip aldy: jaýqazyn, kókek gúli, narsıs, — bárin qosqanda bir qushaq bolǵan. Bulardy qonaq bólmesine alyp keldi de, terezelerdi aıqara ashyp tastady. Ádemilep turyp gúlshoǵyn jasaý úshin dastarqan betine jaıyp tastaǵan gúlderdi endi sýda kóbirek saqtalsyn dep sabaqtaryn syndyryp, ár qaısysyn jeke-jeke iriktep turǵanda, tereze syrtynan bireýdiń aıaq tyqyryn estigen. Basyn kótergen kezde mıssıs Klaırhúdi kórdi. Basyna is túsken sátte onyń teris aınalyp ketkenin esepke alyp jatpastan, ol:

— Kir, kirseńshi, Elıza, qarashy, meniń gúlderim qandaı! — degen jarqyldap.

Mıssıs Klaırhú kirdi; ústine tutastaı qara kıim, jaǵy sýalyp, kózi shúńireıip ketipti. Sopaıǵan betinen taram-taram jas aǵyp tur. Kórshisiniń mynadaı keıpin kórgende, mıssıs Gergarttyń júregi ezilip júre berip edi.

— Janym-aý, ne boldy saǵan? — dedi ol shoshyna til qatyp.

— Meniń balam!.. Balam!.. — dep kórshisi býlyǵyp sóıleı almaı qaldy.

— Ne, oǵan birdeńe bolyp qaldy ma?

— Óldi! — dedi mıssıs Klaırhú. — Tumaýdan ólip ketti. Búgin jerleıik dep jatyrmyz. Al men., men... — Ol kóz jasyna tunshyǵyp taǵy da sóıleı almaı qaldy. Dollı ony qushaqtaı alyp, basyn keýdesine basty.

— Al men, — dedi mıssıs Klaırhú jylap turyp. — Men oǵan gúl taba almaı júrmin. Endi, mine, seniń gúlińdi kórip...

— Alshy, ala bershi gúl kerek bolsa. Qansha kerek ózińe? Qajet deseń bárin al, — dedi Dollı qalbalaqtap.

— Qalaı alam, qaıtyp alam, — dedi mıssıs Klaırhú jerge qarap. — Keshegi kúni men saǵan...

— Qoıshy keshegi kúndi, sen kináli emessiń ǵoı oǵan, — dep Dollı gúlderdi ústel ústinen jınastyra bastady. — Al dedim ǵoı saǵan, al Bárin alyp ketshi, minekı!.. Beıshara bala-aı! Qalaı ǵana erte soldy eken! Biraq myna ómirdiń azabynan qutyldy ǵoı, áıteýir. Al sen tym qaıǵyra berme endi. Barlyq nárseni tek jaqsy jaǵynan kórý kerek te.

Mıssıs Klaırhú basyn shaıqaı berdi.

— Sen perishtesiń, Dollı! — dedi basqa sóz aýzyna túspeı. — Perishtesiń ǵoı sen!

Ol bir qushaq gúldi kóterip, bólmeden shyǵa jóneldi, al sosyn birneshe sekýnd ótkende qara kóılegi kólbeńdep, tereze aldynan ótip bara jatty.

Mıssıs Gergart ústi bos qalǵan ústeldiń janynda turyp: "Beıshara-aı! Gúldi alǵanda balasy qaıta tirilgendeı boldy-aý. Gergarttyń kele jatqanyn aıtpaǵanym qandaı jaqsy boldy!" dep oılady. Sonan soń jerge túsip qalǵan bir tal narsısti kóterip aldy da, vazadaǵy sýǵa salyp, tereze aldyna qoıdy. Osy bir aqshyl, názik gúlge júregi eljireı qarap turǵanda, kútpegen jerde bireýdiń esik qaqqany estilgen. Ol júgirip baryp, ony ashyp jibergende, qolyna úlken qońyr dorba ustaǵan kúıeýin kórdi. Basy salbyrap tabaldyryqtyń arǵy jaǵynda tur — qımyl joq, qozǵalys joq... Óńi múlde sarǵaıyp ketken. "Maks!" dedi ishteı yshqyna qystyǵyp. "Qudaı-aý, óz úıine kelip turyp, esik qaqqany nesi?!"

— Dollı? — dedi ol aqyryn ǵana. — Dollı?

Quddy ol óz áıelin ózi tanymaı turǵandaı: óńinde de, daýysynda da — "bul senbisiń?" degen suraq bar.

Dollı solqyldap jylap jiberdi de, ony ózine tartyp bólmege kirgizip aldy, sosyn esikti jaýyp kelip, oǵan qadala qaraǵan. Iá, bul Maks, sonyń ózi, tek kózinde bir ózgeris bar ma, qalaı? Baıaǵy meıirimge toly jyly janarynan endi áldebir salqyndyq seziledi. Joq, salqyndyq emes, saǵynyshtyń sary syzy sekildi.

— Dollı, — dedi ol taǵy da. — Dollı.

Bul ony qushaǵyna qysa berdi. Qysyp turyp qystyǵa jylady.

— Men bitken adammyn, Dollı, — dedi ol mińgirlep.

— Árıne qajydyń ǵoı, sharshadyń ǵoı, janym. Biraq kúni erteń-aq qur attaı shabatyn bolasyń. Qudaıǵa shúkir, úıge keldiń, endi meniń janymdasyń. Bári de durys bolady, tek muńaıa bermeshi, janym!

— Men bitken adammyn, — dedi ol taǵy da.

Dollı onyń qolyndaǵy dorbany alyp, bir buryshqa tastaı saldy da, vazadaǵy narsısti sýyryp ákelip, Makstiń omyraýyna qadady.

— Mine, saǵan kóktem gúli, Maks, bul sen istegen parnıkte ósken. Iá, seniń parnıginde, seniń úıińde. Sen endi sol óz úıińde tursyń, mine. Apamyz joǵaryda, qyzdaryń mektepte, sálden soń kelip qalady. Bárimiz birge otyryp tamaq ishemiz qazir.

— Men aýyram... men bitken adammyn, Dollı, — dedi ol Osy bir qaıtalaı bergen jaman sózden qorqyp qalǵan Dollı ony taqtaı tósekke otyrǵyzdy da, ózi kelip tizesine jaıǵasty.

— Sen úıdesiń, Maks, al endi súıseńshi meni! Bergenińe shúkir. Osyǵan da jettik-aý, áıteýir.

Ol ony tas qyp qushaqtap alyp, ary-beri shaıqaı bastady. Biraq qalaıda kózine qaramaýǵa tyrysty, óıtkeni kirtıgen sol kózde bir óship, bir janyp turǵan áldebir ushqyn buny álginde qorqytyp tastap edi.

— Sen mynany bilesiń be?! — dep ol kenet ornynan ushyp turdy. — Men saǵan syra da alyp qoıǵanmyn. İshesiń be? İshem deshi, janym!

Maks erinderin qybyrlatyp, birdeńe degendeı boldy, bul tipti dybys ta emes, dybysqa uqsas áldebir sybyrǵa ǵana uqsaǵan. Dollı tipten qorqa tústi — onyń osy bir dybysynda da, qımyl-qozǵalysynda da tiri adamǵa tán belgi múlde az sıaqty kórindi.

Maks ony qushaqtaǵan boldy da, muryn astynan mińgirleı til qatty.

— Iá, birer kúnnen keıin bári durys bolar. Olar meni aqyry bosatty ǵoı... Biraq... men aýyram, Dollı.

Bar bále myna jerde tur degendeı Maks suq saýsaǵymen basyn túrtti.

Al Dollı ony qushaqtaǵan kúıi ary-beri shaıqaı otyryp, balasyn erkeletken mysyqtaı bolyp, erekshe bir áýenmen ár sózin ádemilep aıta bergen, aıta bergen.

— Bári de jaqsy bolady, janym. Jaqsy bolýǵa tıis te. Jaqsy bola beredi de! Óıtkeni... ár nárseni jaqsy jaǵynan kórý kerek, janym meniń!

Orys tilinen aýdarǵan D. Áshimhanuly

---