InfoHub Logo

(novela)

Munda tynyshtyq, dálireginde tynyshtyqtan góri uıqyda degen durysyraq: áıtpese fermada eshqashan tynyshtyq bolmaıdy da; onyń ústine taban astyndaǵy teńiz jeldi kúnderi tipten qutyra túsip, azynaǵan saryny qoınaý-qolatty basyna kóteredi de jatady. Bul aradan tórt mıldeı jerdegi Brıksemnen de, bes mıldeı Kıngsýeradan da kóńil aýlarlyq eshteńe taba almaısyń. Ferma taý baýraıynan qoldan qazyp jasaǵan uıyq ispetti tasalaý bir ańǵarǵa qonys tepken; fermadan ári bıikke qaraı jazyla túsken jasyl alqap, odan keıin keń betkeı bastalady. Bul tustan kóziń tym jyraqty túgel sholatyndaı dámede bolasyń, alaıda bunyń ózi aldamshy oı ekenin alǵa biraz júrgende bilesiń. Al tabıǵattyń myna kórinisi tek Devonshırge ǵana tán bolar: jotalar, jyralar, jal-jal butalar, birde eńiske quldyraı qulap, birde bıikke órmeleı umtylyp jatqan súrleý-soqpaqtar, ár jerde úıezdegen shoq-shoq aǵashtar, topyraǵy óńdelgen egistik tanaptar men syldyraǵan tas bulaqtar; al sarǵaldaq pen paporotnıkter tutasa bitken jarlaýyt betkeılerge adam balasynyń aıaǵy áli tımegen. Ańǵardyń etegi sonaý tómendegi qum-qaırandy shyǵanaqqa baryp tireledi, onyń bir jaǵy — qara jartastar da, ekinshi jaǵy — múıistiń ózine deıin sozylyp jatqan qyzǵylt tústi bıik quzdar. Sol tusta jaǵalaý kúzetiniń beketi ornalasqan. Qazir, naýqan ýaqyty týǵanda bári de keremet endi: ýyljyp pisken alma da, qoıý jasyl aǵashtar da — ǵajap kóz tartady. Kún ysyp tur, jelsiz: teńiz de, jer de jyly shýaqtan balqyp jatqandaı. Ferma aldynda — jarty dújın maıqaraǵaı ósken, bular áldebir jaqtan kelgen ógeıler sekildi, al jelke tustaǵy jemis baǵy qulpyryp, jaınap tur, budan artyq baptaýdy qıaldaýdyń ózi artyq. Úsh jappaly shatyry tutastaı qońyr teńbildenip alǵan uzyn aq úı jerge tym shógip-aq ketken. Eki jyl buryn shatyryn qamyspen qaıta japqan eken de, sonymen barlyq "jańalaý" jumysy bitken kórinedi: temir tospaly syrtqy emen esikke kemi úsh júz jyl bolǵan desedi. Qolyńdy sozsań tóbesine tıedi, terezelerin de úlkendeý etip jasaýǵa ábden bolatyndaı; biraq qalaı desek te almanyń, tútinniń, ıtmurynnyń, súrlegen shoshqa etiniń ıisi ańqyǵan osy bir kóneden qalǵan kórikti jerge eskiliktiń de bir kóne ıisi kerek qoı.

Qojaıynnyń aty — Djon Ford. Jasy jetpiske taqaǵan, salmaǵy on jeti stoýn1 iri deneli, uzyn sıraqty shoshaıǵan býryl saqaldy, kózi qońyr, moıny qysqa, beti árqashan qyzara bórtip júretin adam; demikpe aýrýy bar. Qarym-qatynasta óte sypaıy ári qatal. Demalys kúnderinen basqa ýaqytta túrli-tústi jibek kostúm kıedi, keıde onyń shymqaı qarasyn da unatady; saýsaǵynan jalpaq júzik, moınynan shynjyrly altyn alqa kóresiz. Onda eshqandaı usaqtyq, pendeshilik degen bolmaıdy, janyna kóp eshkimdi jaqyndata bermese de, júregi jumsaq bolar dep shamalaısyń. Shyqqan tegi soltústikten, alaıda búkil ǵumyryn Jańa Zelandıada ótkizgen. Endigi qolda qalǵany — Devonshırdegi osy ferma. Jańa Zelandıadaǵy Soltústik Aralda onyń úlken qoı fermasy bolǵan, tasy órge domalaǵan kezi de sol ýaqyt, qonaqtar úshin esigi qashanda ashyq, kóppen birge úrip iship, shaıqap tógýge bar jaǵdaıyn jasap alǵan bolatyn. Dál qalaı bolǵanyn bilmeımin, biraq bir qyrsyqqa aıaq asty kezikkeni anyq endi. Estýimizshe, jalǵyz uly torf óndirýde bar baılyǵyn shashyp alyp, ákesiniń betine qaraýǵa bata almaı, tapanshany óz mańdaıyna taqap turyp... basyp salsa kerek; bul qasirettiń qara tańbasyn Djon Fordtyń júzinen anyq kórgendeı bolasyz. Sol jyly áıeli de dúnıe salady. Sodan balasynyń qaryzyn qara tıynyna deıin tólep, óz eline qaıtady da, osy fermaǵa múlde ornyǵyp qalady. Aldyńǵy kúni keshkisin ol maǵan myna jaryq jalǵanda endigi jalǵyz kóz qýanyshy — ózimen birge turyp jatqan nemere qyzy ekenin aǵynan jarylyp aıtqan-dy.

O basta Peısns Voısı, keıin tek Peıshns, al munda Peshens atalyp ketken sol qyz qazir, mine, esigi jemis baǵyna qaraǵan jabyq galereıada menimen birge otyr. Jeńin túrip alyp, shaıǵa salatyn qaraqat tazalaýmen áýre. Ústelge aýyq-aýyq shyntaqtaı súıenip alyp, erinderi shúrtıip, qaraqatty bir-birlep aýyzǵa tastap qoıady.

Ózi kishkentaı ǵana dóńgelek júzdi, uzyn boıly, qyldyryqtaı jińishke, mańdaıy taıqy qyz; dýdyraǵan shashy qyzyl-qońyr, kózderi qara, erinderi qyp-qyzyl ári qalyńdaý; murny sál tańqıǵan, qımyl-qozǵalysy shıraq ta jumsaq. Qyzyl tústi óte jaqsy kóredi. Keıbir jaǵynan onyń mysyqqa uqsaıtyny da bar; birde ózi erkelep jabysa túsedi, endi birde bireý sál jaqyndasa kirpideı jıyryla qalady. Áıteýir qashanda burq-sarq qaınap júretin bir jan, alaıda, rasyn aıtý kerek, sezimin syrtqa shyǵarý onda joq. Men keıde: jalpy osy qyzda sezim degeniń bar ma eken dep kúmándanamyn. Ózi skrıpkada oınaıdy.

Shal ekeýin bir shańyraq astynan kórý qyzyq, qyzyq qana emes, sál kóńilsiz de. Shal ony ólip-óship jaqsy kóredi, endigi qalǵan ómiriniń bar aldanyshy men jubanyshy tek osy qyz edi. Sóıte tura soltústiktik qatal shaldyń óz sezimi aldynda beıshara bolyp qalatynyn da baıqaımyn — ol úshin Peıshnspen birge ómir súrý — taǵdyrdan ózi tilep alǵan azaptaı kórinedi maǵan. Qyz jaratylysynan birbetkeı, naǵyz qyrsyqtyń ózi: bir sát sabyrly, salmaqty bop turady da, endi bir sátte doldanyp, býyrqanyp shyǵa keledi. Biraq qalaı desek te, onyń óz shamasynsha shaldy óte jaqsy kóretini anyq: birde ol uıyqtap jatqan ony erkeleı kelip súıip alǵanyn da kórgenim bar. Jalpy, ol atasynyń yńǵaıymen ǵana júredi, sol úshin de oǵan jyny keletin sekildi. Onyń alǵan bilimi de qyzyq — tarıh, geografıa, matematıka negizderi, bar bolǵany — osy; mektepke múlde barmaǵan; biraz ýaqyt skrıpkada oınaýdy oqypty, biraq bilgeniniń barlyǵy derlik óz betinshe úırengenderi. Oǵan qustar, gúlder, qurt-qumyrsqalar álemi de jaqsy tanys; qaıda júrse sońynan qalmaıtyn úsh mysyǵy bar; qysqasy, odan bárin de kútýge bolady. Birde maǵan: "Sizge bir nárse kórseteıin, qolyńyzdy sozyp, kózińizdi jumyńyzshy" demesi bar ma! Sondaǵysy ne bop shyqty deısiz ǵoı — yljyraǵan ulý! Ol — shaldyń jalǵyz qyzynan týǵan bala eken. Shal qyzyn Torkıde oqytý úshin Jańa Zelandıadan otanyna jiberedi, biraq ol oqýdan qashyp ketip, ań aýlap júrgende tanysqan orta qol fermer Rıchard Voısı degen bireýge turmysqa shyǵyp ketedi. Buǵan Djon Ford qatty ashýlanady; óıtkeni Rıchardtyń atasy Kamberlend shekarasy jaǵyndaǵy qaraqshylar tobynyń basshysy bolǵan kórinedi, sondyqtan da shal "skvaır" Rık Voısıge jekkórinishpen qarasa kerek. Al onyń "skvaır" atalý sebebi: Chort Hokıns atty jergilikti pirádarmen ol kún saıyn keshkilik karta oınaǵan desedi. Alaıda Voısılerdi jek kórýge turarlyq teksiz áýlet deýge bolmaıdy. Bul fermany Rıchard Voısılerdiń biri VIII Genrıh patshalyǵy tusynda, 13-jyldyń 8 qyrkúıegindegi qujatqa sáıkes syıǵa alady da, sodan beri ýysynan shyǵarmaı kele jatqan kórinedi. Bul qujat kúni búginge deıin ferma bastyǵynyń áıeli Hopgýd hanymnyń qolynda eken. Bul ózi Peıshnske sheksiz berilgen, eki beti kepken almadaı, júregi jumsaq ári ápendileý kempir edi.

— Bul qaǵazǵa men ǵana ıe bop kelemin, — deıdi ol. — Ford myrza tym tákappar adam ǵoı. Bul jaǵynan basqalary da qalyspaıdy. Bári de tekti, kóne áýlettiń urpaqtary: áıel zatynyń aty kileń Mardjorı nemese Merı bolyp keledi, al erkekteri — Rıchard, Djon ne Rodjer atalady. Iá, jemisin tógip berer báıterekteı áýlet qoı bular.

Rık Voısı buzyq adam bolǵan, onyń ústine ańshylyqty óte jaqsy kóripti; óziniń eski fermasyn ol qamys shatyrǵa deıin kepildikke ótkizip jiberedi de, qaryzǵa belshesinen bata túsedi. Djon Ford óz qarajatymen ol qaryzdardyń ornyn jaýyp, fermany tutastaı ózine qaratyp alady. Sosyn qyzy men Voısıge aqy-pulsyz-aq osynda tura berýin ótinedi. Buǵan ekeýi de kelisedi, sóıtip budan segiz jyl buryn jol apatynan qaza bolǵansha olar osy jerde turǵan kórinedi. Arada bir jyl ótkende Fordtyń ózi de kedeılenip shyǵa kelip, munda Peıshns ekeýiniń ǵana qara basy qalsa kerek. Meniń baıqaýymsha, qyzdyń atqaqtap turatyn asaýlyǵy men qyzba qandylyǵy — boıyndaǵy eki qannyń bir-birimen tynymsyz kúresip jatýynan bolsa kerek; eger ol tek osy jerdiń tól perzenti bolsa nemese Djon Ford sekildi múlde bóten jaqtan kelip qosylsa, onda ózin qazirgiden áldeqaıda baqytty seziner me edi, kim bilsin. Bul ózi qoldan jasaǵan teorıadaı kórinýi múmkin, alaıda bunyń shyndyqqa jaqyndyǵyna óz basym kámil senemin. Bir mezet ol qolyn omyraýyna basyp, ernin jymqyra tistegen kúıi turǵan ornynda tastaı qatyp qalady; sosyn kenet oıyna áldene túskendeı qas-qaǵym sátte kózi ushqyndap shyǵa keledi de, aldymen kóńildi, sonan soń yzaly, ýly kúlkige basady. Jasy on segizde, qaıyqqa otyrǵanda eshteńeden qoryqpaıdy, esesine atqa súırep jaqyndata almaısyń, buǵan shaldyń kúıip-pisetini bar. Óıtkeni onyń ózi kúni boıy ýaqytynyń kóbin ap-aryq, kip-kishkentaı, sonysyna qaramaı eńgezerdeı shaldy qańbaq qurly kórmeı kóterip júretin býdan-ponı ústinde ótkizýshi edi.

Olar Den Treffıge qurmetpen qaraǵandyqtan maǵan munda jaqsy oryn taýyp bergen; alaıda meniń mıssıs Hopgýdpen jeke kelisimim bar, oǵan azdap aqsha tólep turamyn; óıtkeni úı ıeleri asa baı adamdar emes, okrýgtegi eń úlken fermaǵa ıe bolyp tursa da, odan tabar tabystary shamaly. Al Djon Fordtyń tákappar, zor tulǵasyna qarap turyp, osy kisi aqshadan jarymaı júr-aý dep tipti de oılamaısyń.

Saǵat segizde bárimiz túgel ǵıbadat jasaýǵa mindettimiz, sosyn tańǵy as, odan keıin ne isteseń de eshkimniń sharýasy joq, sodan keshki as pen ǵıbadatqa deıin jazasyń ba, álde basqa birdeńemen aınalysasyń ba, óz erkiń. Al tústik jaıyna kelgende, árkim ózi úshin qam jeýi kerek. Jeksenbi kúnderi úıden eki mıl jerdegi shirkeýge eki ret barýǵa tıissiń, áıtpese Djon Fordtyń nazasyna iligip qalasyń... Den Treffrıdiń ózi Kıngsýerde turady. Onyń sózine qaraǵanda, jıar baılyǵyn ol jıyp alǵan; bul jer oǵan unaıdy, uzaq jylǵy arpalystan keıin naǵyz demalatyn oryndy osy aradan tapqandaı; Jańa Zelandıada ol áldebir ken ornynda ábden baıyp alǵansha bar azapty basynan keshirgen sekildi. Onyń kári naǵashysy Nıkolas Treffrı sizdiń esińizde qalmaǵan shyǵar, Den sol kisige qatty uqsaıdy: ár sózin erine sóıleıtin marǵaýlyǵy, sóılegen kezde sizdiń atyńyzdy atap otyrar ádeti — bári-bári kári Nıkolasty eske salyp turady; ol sıaqty — bul da solaqaı, bunyń da kóz janary jasyqtaý. Qara shoqsha saqaly bar, beti qyzyl-qońyr, samaı shashy azdap aǵara bastaǵan, degenmen kúsh-qýaty áli temirdeı myǵym. Ol kún saıyn derlik sabalaq júndi, keremet ıisshil qara spanıelin alǵa salyp alyp, atpen biraz jerge deıin serýendep qaıtyp júredi. Ol maǵan Djon Fordtyń skvatterlik2 jas kezinen nebir qyzyq jaılardy aıtyp bergen: ásirese onyń shý asaý attardy qalaı úıretkeni, maorı taıpasymen soǵysqa qalaı qatysqany týraly áńgimeleri meni qatty qyzyqtyrýshy edi. Denniń sózine qaraǵanda, ol "Nık naǵashysynyń erekshe baǵalaǵan adamy" bolǵan sekildi.

Olar — bir-birin óte syılaıtyn tamasha dostar; Den shalǵa úlken qurmetpen qaraıtyny ras, deıturǵanmen ol munda negizinen Peıshns úshin keletinin sezetin. Qyz bólmede bolǵanda ol aýyz ashyp, til qatpaıdy, tek kóz qıyǵymen oǵan qyzyǵa qaraıdy da otyrady. Peıshns ony kez kelgen sátte qatal qaıyryp tastaýy múmkin, biraq onyń bar qylyǵyna tózý kerektigin ol da biledi, keıde esikti qattyraq jaýyp shyǵyp ketedi de, artynsha amalsyz, biraq batyl túrde qaıta kire beredi.

Mysaly... keshe keshkilik tamaqtan soń bárimiz galereıada otyrǵanda, Peıshns skrıpkany qolyna alǵany sol, Den kenet odan bir mýzyka oınap berýin ótingen. Bul endi onyń tarapynan bolǵan asqan batyldyq.

— Ne-e? — dedi ol kózi baqyraıyp. — Erkekterdiń aldynda oınaý?.. Joq, raqmet peıilińizge!

— Aý, erkekterde turǵan ne bar?

— Eshteńe de joq, biraq men olardy jek kóremin. Djon Fordtyń judyryǵy aǵash ústelge toq ete qaldy.

— Táýbańdy umytqan ekensiń sen! Jónel bar uıyqtaýǵa!

Qyz Denge alara bir qarady da, kete bardy; artynsha onyń bólmesinen tym oınaqty jeldirme áýen estilgen; ol áýen, shúkirshilik, endi bitti-aý degen kezde, áldebir jan shoshyrlyq kúlkige uqsas taǵy bir mýzyka qulaq etimizdi jep jibere jazdap edi. Djon Ford budan ári shydaı almady-aý deımin, izetpen bizden keshirim surap, ornynan turǵan da qyz bólmesine bet alǵan. Skrıpka tyna qaldy: shaldyń oǵan ursyp jatqany bizge ap-anyq estilip turdy; sosyn ol bizdiń janymyzǵa qaıtyp kelip, otyra bergeni sol — joǵarǵy bólmeden qulaǵan bir zat jolaı alma butaqtaryna soǵylyp, jerge kúmp ete qaldy.

Skrıpka! Sol sáttegi shaldyń túrin kórseńiz! Den skrıpkany alyp kelmekshi bolyp edi, ol ruqsat etpedi. Arada biraz ýaqyt ótkende men óz bólmemniń terezesinen Djon Fordtyń syrtqa shyǵyp, skrıpkaǵa eńkeıip qarap turǵanyn kórdim. Ol bir aıaǵyn kóterip, skrıpkany taptap tastaýǵa oqtalǵandaı boldy da, aqyry ony jerden kóterip, tazalap, úıge alyp kirdi.

Meniń bólmem Peıshnstiń bólmesimen kórshiles edi. Onyń kúlkisi, bólmedegi zattardyń ornyn aýystyryp jatqandaı qaıdaǵy bir tyqyr kópke deıin basylǵan joq. Ne zamatta kózim ilinip ketken eken, biraq áldebir dúmpýden selk etip oıanyp ketkenim. Sosyn taza aýa jutaıyn dep terezeniń aldyna bardym. Tas qarańǵy, meńireý tún! Aǵashtardyń qap-qara buıra butaqtarynan basqa eshteńe kórinbeıdi; jybyr etken japyraq, sybyr etken bir dybys bilinbeıdi, tek shoshqa qora jaqtan keıde ǵana bir bolymsyz qorsyl men aýyq-aýyq jeńil pysyl estiledi. Osyndaı jup-jumsaq maqpal túnde ózimdi bılegen qandaı mazasyzdyq, qandaı úreı ekenine tań qalamyn. Bul tegin emes, munda bir gáp bar — qalaı desem de bir túsiniksiz dúnıege tap bolǵandaımyn. Ómirde meni dál osy qyzdan ótken ańdaýsyz, ańǵyrt jandy da nemese eshbir ymyraǵa kónbes mynadaı qyrsyq shaldy da keziktirgen emespin; onyń skrıpkany qalaı súrtip, tazalap jatqanyn áli umyta almaımyn. Jylt etken ushqynnan jalynnyń laýlap shyǵa kelýi op-ońaı ǵoı. Bárimizdiń tóbemizge áldebir qasiret túnere tónip kele me, álde... bunyń bári Hopgýd shesheı úıip-tógip aldymyzǵa qoıǵan keshki astyń qyzýynan ba — áıteýir, dál qazirgi sáttegi mazasyzdyǵymdy ózim de túsiner emespin.

Seısenbi

II

... Meniń jańa tanysym bar.

Baq ishinde jatyr edim, aıaǵyn tań qalarlyqtaı birqalypty, ári sybdyrsyz jumsaq basqan bireý meni baıqamaı týra janymnan óte berdi: orta boıly, ústine ábden ysylyp, aq jemi shyqqan kók shalbar, galstýksyz flaneldi kóılek, bylǵary kúnqaǵary bar qara kepka kıgen; beti sopaqtaý, at jaqty, óńi kúreńitip kúnge kúıip ketken, mańdaıy bıikteý adam... Murty qyzyl-jıren, saqaly súıirleý, búırek betti... Muryn bitimi túzý, tik; kózi qońyrlaý, janary ashyq; ár betinde túzýinen túsken eki syzyq bar: biri — kóz qıyǵy tusynda, ekinshisi — tanaý túbin jıektegen; jasy — otyz bester shamasynda. Óńinen, keskini men qımylynan jarqyn tirlik, jarasymdy tárbıe, jasandylyqtan aýlaq tabıǵı minez ári qaısarlyq seziledi.

Ol barmaq basyn tistegen kúıi galereıa aldynda bir sát oılanyp turyp qalǵan — ózinshe on toǵyzynshy ǵasyrdyń teńiz qaraqshysyna uqsaǵan bul jigit myna fermadan ne izdep júr dep tańdanamyn. Kent turǵynyn somersetshır turǵynynan aıyrýǵa bolady degen sóz bar; bul jerde, árıne, ıorkshırlikti de taný qıyn emes, endeshe bu jigitińiz tek qana devondyq bolýy múmkin; onyń ózinde sol graftyqtaǵy eń tanymal eki áýlettiń birinen dep bilgen jón. Ol aqyryn ǵana ysqyryp qalyp edi, sol sátte-aq úıden talshybyqtaı maıysyp Peıshns shyǵa kelgen — joq, talshybyq emes-aý, jel úrlegen kóknár gúlin kórgenińiz bar ǵoı, ol da sol jip-jińishke kóknár sabaǵyndaı bolyp jigit aldynda maıysa qalǵan... Rasynda onyń búkil bolmysy adamdar arasyndaǵy kóknárdeı kórinýshi edi, qop-qoıý qara shashynyń ózi kóknár gúliniń ortasyndaǵy úlpildegen júreksheni eske túsiretin kóknár gúlindeı onyń da adamdardy ózine tartyp turatyn bir sıqyry, bir jumbaǵy bar-tuǵyn. Ol álgi jigitke qaraı jaqyndaı túskende, kenet meni kórip qalyp, tastaı qatyp turdy da qaldy.

— Bul — Zeherı Pırs, — dedi ol maǵan. Sosyn meni oǵan tanystyryp: — Al myna kisi — bizdiń turǵyn, — dep bir qoıdy.

Buny ol keremet bir bıazy únmen, biraq yzaly túrde aıtty. Jáne bul sózimen meni shymshyp ótkisi kelip edi, onysy oıyndaǵydaı shyqty da. Jarty saǵattan soń men mal qorada júrgende, jańaǵy Pırstiń ózi maǵan kelip:

— Sizben tanysqanyma qýanyshtymyn, — dedi shoshqalarǵa oılana qarap turyp. — Siz jazýshysyz ǵoı, solaı ma?

— Iá, solaı sıaqty, — dedim men.

— Eger siz materıal izdep júrgen bolsańyz, men sizge bir nárselerdi kórseter edim, — dedi ol kútpegen jerden. — Menimen jaǵaǵa júrińiz, sonda bárin aıtamyn: meniń jelqaıyǵym zákirde tur, asa úlken emes, biraq osy óńirdegi eń ushqyr qaıyǵyńyz sol.

Kún shyjyp tur edi, tómenge túsýge meniń múlde zaýqym soqpaǵan, degenmen júrip kettim. Biz birneshe qadam uzamaı jatyp, súrleý jolda Djon Ford pen Den Treffrıdi keziktirip qaldyq. Jigitimiz sál abyrjyǵandaı boldy da, artynsha tez ózin jınaqtap ala qoıdy. Joldyń týra ortasynda jolyqqanbyz, bir-birimizden burylyp ketýimiz múmkin emes edi. Djon Ford ózin óte tákappar ustaǵan kúıi pensnesin kózine ilip, Perske suqtana qarady.

— Qaıyrly kún! — dedi Pırs. Aýa raıy qandaı keremet! Men Peıshnsti qaıyqpen serýendeýge shaqyra kelgem. Eger kún ashyq bolsa, sársenbi kúni teńizge shyǵamyz; myna kisi de bizben birge bolady. Treffrı myrza, bálkim siz de bizge qosylarsyz. Siz mende esh ýaqytta bolǵan joqsyz ǵoı. Kelińiz, tańerteńgi asty birge ishemiz, ákemmen tanystyramyn. Ol eki saǵat boıy júzýge de shydaıtyn adam.

Buny bir túrli qyzyq aıtqany sondaı, onyń dórekileý qylyǵyna renjýdiń ózi múmkin bolmaı qalyp edi. Djon Ford ashýdan jarylyp keterdeı tútige túsken; tek menen uıalǵannan ǵana ózin áreń ustaǵandaı.

— Siz óte kishipeıilsiz, — dedi ol sýyq pishinde. — Alaıda meniń nemeremniń basqa da jumysy jeterlik. Al siz, myrza qaıda barǵyńyz kelse, sonda baryńyz. — Ol osyny aıtty da, jaı ǵana bas ızep, salmaqtaı basqan kúıi úıine qaraı júre berdi.

Den ekeýmiz bir-birimizge qaradyq.

— Barasyzdar ma? — dep Pırs muńaıa til qatty. Den mińgir-mińgir etip:

— Quzyryńyzǵa quldyq, Pırs myrza, — dedi. — Men qaıyqtan góri erge otyrǵandy jaqsy kórýshi edim, degenmen quzyryńyzǵa quldyq. — Tyǵyryqqa tirelgende ol saýysqandaı saq, ári ıile de biletinin tanytty.

Pırs rızashylyqpen jymıyp qoıdy.

— Endeshe sársenbide, saǵat onda. Ókinbeısizder. Denniń muryn astynan: "Qadalǵan jerinen qan almaı tynbaıdy eken!" dep kúńkildeı sóılegenin estip qaldym. Sóıte tura ol Pırspen qatar jol sorabyna túsken. Men Pırsten:

— Menimen kelispeı-aq "barady" dep aıtýǵa qalaı batylyń jetti, — dep suradym.

— Shal ekeýmizdiń aramyz onsha emes ekenin baıqadyńyz ǵoı, alaıda onyń sizdi syılaıtynyn bildim de, dál osylaı desem tuıyqtan shyǵyp ketermin dep, belden basyp jibergenim ras.

Bireýdiń ashýyn basqa birdeńemen basyp jiberýge kelgende, ol aldyna jan salmaıtyny baıqalǵan.

Biz etekke de jetip úlgergen edik; bul ýaqytta teńiz qum-qaırańdy ózimen birge ilestirip, sý astyndaǵy jartastardy jalańashtap, jaǵadan qaıta bastaǵan. Jaǵalaýdan shırek mıldeı jerde, qyzyl-qońyr jelkenin túsirip qoıǵan shaǵyn jelkendi qaıyq maıda tolqyndarmen besikteı terbeledi. Kún sáýlesi qyzǵylt jartastardy san tústi boıaýmen qubyltyp, teńiz betin de úıir-úıir altyn balyq oınaǵandaı ǵajaıyp bir nurǵa bólep tur. Pırs óziniń eskekti qaıyǵyna túsken de, qoltyq astynan sýǵa úńilgen. Júzinde erekshe masattanǵandyq bar.

— Eh, shirkin, jaltyldaǵan myna kún sáýlesin sý betinen súzip alyp, altynǵa aınaldyrsa ǵoı! — deıdi ol — Sonda alystan jumys izdep ne kerek... Iá, men qazir bir qıal qushaǵynda júrmin. Ol týraly sizderge sársenbide aıtarmyn. Maǵan jýrnalıs kerek.

— Men gazetke materıal jazbaımyn, — dedim men. — Basqa jumyspen aınalysam. Meniń erttep mingenim — arheologıa.

— Eshteńe emes, — dedi ol — Qıal neǵurlym ushqyr bolsa, ol soǵurlym jaqsy. Siz úshin ol sumdyq paıdaly bolady.

Onyń sonshama senimdi sóılegeni tańǵalarlyq edi, alaıda keshki astyń ýaqyty bolyp qalǵan da, meniń tamaqqa degen tábetim basqa birdeńege qyzyqtyrǵannan góri jaǵaǵa qaraı tarta bergen. Artyma moıyn burǵanda, onyń áli sol ornynda turǵanyn kórdim: ózi — qaıyqta, kózi — teńizde. Óte qyzyq jigit, biraq bir nársesimen adamdy tartyp turady.

Sol kúni keshke ol týraly bir aýyz sóz bolǵan joq, tek kári Ford Peıshnske uzaq qaraı otyryp: "Jaqsylyqty bilmeıtin sary aýyzdar!" — dedi jaı ǵana sóz yńǵaıynda aıta salǵandaı. Peıshns ádetten tys salmaqty bola qalǵan; bizdiń áńgimemizdi jaıbaraqat tyńdap qoıyp, ózine nazar aýdarǵan kezde jymıa kúlgen de bolady. Al uıyqtaıtyn kez bolǵanda, atasynyń ádettegi: "Kel, balam, betimnen súı!" degenin kútkizbeı-aq oǵan ózi-aq jaqyndaı bergen.

Den keshki asqa qaramaı ketip qalǵan, sodan beri tóbe kórsetken joq. Búgin tańerteń Hopgýd shesheıden Zeherı Pırs degen kim dep suraǵanmyn. Bul kisi naǵyz devonshırlyq qoı, eger ol ómirde bir nárseni unatpaıtyn bolsa, onysy — ózinen áldekimniń naqty málimet suraýy shyǵar. Bul joly da ár nárseniń basyn shalyp, uzaq aınalshyqtap júrip aldy da aqyry:"... Qara dıirmen jaqta turatyn kári Djon Pırs degen kári kapıtannyń balasy ǵoı. Bular ózi — kezinde Dartmýt pen Plımýttan kelgen kóne áýletten, — dep, sózin sabaqtaı túsken. — Pırsterdiń beseýi Frensıs Dreıkpen birge ıspandarǵa barypty degen sóz — ánsheıin bos sóz. Bul týraly men mıster Zeherıdiń óz aýzynan estigenmin; al siz bir nárse bilgińiz kelse, aldymen He-epgýdtan surasańyzshy!"

Bul kisi osy minezimen beıshara shal Hopgýdty kúnine neshe ret túsinik berýge májbúr etedi deseńizshi! Osyndaı tásilmen ol ózin budan basqa túk bilmeıtindeı kórsetip alǵan da, sosyn taǵy mynany qosyp qoıǵan:

— Kapıtan Djon Pırs ǵumyr boıy saıahat jasaǵan adam. Qazir qartaıdy ǵoı, jasy júzge taqaǵan desedi. Aý, siz buny He-epgýdtan surasańyzshy.

— Al onyń balasy? Sol týraly aıtyńyzshy, mıssıs Hopgýd? — deımin men.

Onyń kózinen áldebir qýlyq ushqyny jylt ete qalǵan. Artynsha meniń sózimdi estimegendeı áńgimeni basqa arnaǵa buryp jiberip edi:

— Búgin tústikke ne ázirleıin sizge? Úırek bar; múmkin nanǵa buqtyrylǵan bıfshteks pen alma bálishin qalarsyz? Nemese basqa birdeńe... Jaraıdy, taǵy bir nárse oılastyryp kórermiz. — Sosyn meniń jaýabymdy kútpesten burylyp júre bergen.

Erteń sársenbi. Álgi bir jas Pırsti taǵy bir kórip qalýǵa óz basym qarsy emespin.

Juma, 29 shilde

III

...Aý, maǵan kól-kósir suraq qoıyp, basty jumysymnan aıyryp, nege sizder meni tek osy adamdar týraly jazýǵa ıtermeleısizder? Eger shynymen bárin bilýge qyzyqsańyzdar, sársenbi kúni ne bolǵanyn aıtyp-aq bereıin.

Sol kúngi tań da tańǵajaıyp nurǵa bólenip tur edi. Kózimdi tyrnap ashysymen qarsy aldymnan Dendi kórgende tańdanyp qalǵanym ras; ol bireýge ýáde berse oryndamaı tynbaıtyny esimnen shyǵyp ketipti. Djon Ford onyń qolyn qysýǵa syrtqa shyqqan, biraq ol ne úshin kelgeni esine túse qaldy ma, tereń bir kúrsinip alyp, eshteńe aıtpastan úıine qaıta kirip ketip edi. Peıshns kórinbedi, sosyn ekeýmiz etektegi qum-qaırańǵa qaraı bettegenbiz.

— Djordj, tyńdańyzshy, maǵan anaý Pırs degenińiz múlde unamaıdy, — dedi jolaı Den. — Ótken joly oǵan barýǵa kelise salǵanyma qatty ókinemin, endi bas tartý yńǵaısyz. Ne úshin kerek boldy eken bul oǵan? Ol eshteńeni oısyz istemeıtinine men kepildik beremin sizge.

Bárin de barǵanda bilersiz degendi aıtyp, men ony tynyshtandyrmaq boldym.

— Áı, qaıdam, tym kúdikti adam sıaqty, men ony kórgen saıyn esime teńiz qaraqshylary túse beredi.

Tender3 kópten beri bir orynda baılanyp qalǵandaı aılaqta marǵaý terbelip tur eken. Zeherı Pırs te ádettegideı eki eskekti qaıyǵynda otyrǵanyn kórdik.

— Jelge qarsy jyldamdyǵym — bes ýzel4. Sizderdi baratyn jerge eki saǵatta jetkizemin, — dedi ol.

Peıshns týraly ol eshteńe suraǵan joq, bizdi óziniń "jelden júırigine" otyrǵyzyp aldy da, tenderge qaraı eskegin ese jóneldi.

Tenderde bizdi kúnge kúıgen, torsyq sheke, teke saqal mynaý ózi naǵyz teńiz kókjaly eken deıtindeı Prol degen bireý qarsy alǵan.

Tenderde muntazdaı tazalyq saltanat qurypty: Brıksemdegi balyq aýlaýshylarǵa arnalyp jabdyqtalǵan bul keme "DHI13" degen nómirine deıin saqtap qalǵan. Biz ala-kóleńkeleý keń kaıýtanyń ishine kirdik; munda eki tósek jáne kishirek ústel qoıylypty; ústel ústinde búıiri bultıǵan shıshalar yzdıady: bir buryshta kıim-keshek iletin ilgishter tur. Bizdi munda alyp kelgen Prol jelkenderdi bý kúshimen kóteretin óz qondyrǵysyna asa maqtanyshpen qaraıtyndaı kórindi. Birneshe mınýttan keıin palýbaǵa biz qaıta kóterilgen kezde, keme japsaryna kóterip baılap qoıǵan qaıyqta... Peıshns otyrǵanyn kórdik.

— Buny bilgende, munda attap baspas edim, — dedi qyzara qalǵan Den kúńkildeı sóılep.

Qyz aldap soǵypty, endi bizge tek alǵa tarta berýden basqa amal joq edi.

Saıahat salǵan jerden janymyzdy jadyratyp jiberdi. Ońtústik-shyǵystan lekı esken salqyn samal. Shýaqty kún. Aýa tap-taza, shynydaı móldirep turdy. Birazdan soń Peıshns kóńildi bir án bastaǵan.

Kolýmb óldi, jatyr uıyqtap molada,

O! Heı-hoý! Jatyr uıyqtap molada;

Otyrǵyzdy basyna onyń alma aǵash,

O! Heı-hoý! Basyna onyń alma aǵash.

Alma pisti — úzilgeli tur, mine,

O! Heı-hoý! Úzilgeli tur, mine;

Ony kelip jınap alar adamdar,

O! Heı-hoý! Jınap alar adamdar.

Jınaldy alma, jatyr áne, ústelde,

O! Heı-hoý! Jatyr áne, ústelde.

Al men qoıdym, án salyńdar ózderiń,

O! Heı-hoý! Án salyńdar ózderiń.

Onyń boztorǵaıdaı shyryldap, aspanda qalyqtap, dirildep turyp alǵan ashyq daýsyn jel áldeqaıda alyp qashyp jatty. Bir mezette Pırs oǵan jaqyndap kelip, qulaǵyna birdeńe dep sybyrlap edi, ol áldeneden shoshynǵan kishkentaı tyshqan sekildi kilt jıyryla qaldy da, artynsha syqylyqtaı kúlip, shashyn artqa silkip tastady. Budan ári án salǵan joq, qolyn jaǵyna taıanǵan kúıi búgile túsip, únsiz otyra berdi. Kún kúıdirgen bir jaq beti shabdalydaı qyzaryp, alaburtyp kóringen.

Biz Dartmýtty janaı ótip, jarty saǵattan soń qalyń aǵash kómkergen kishkentaı bir shyǵanaqqa kelip kirdik. Qyzǵylttaý tústi jataǵan jartastardyń ústinde, qaraǵaı arasynda bir úı turdy. Jartastardyń eteginde ábden mújilip bitken áldebir porttyq qurylystyń jurnaǵy qalǵan eken, tender tumsyǵyn biz soǵan tiredik te, jaǵaǵa qaraı bettedik. Joǵarydan balyqqa uqsas bir shal túsip, qojaıynnyń ornyna turdy. Pırs bizdi úıge bastaǵan, onyń sońynan aıaǵyn ımene basyp Peıshns ilesip edi.

Osy mańaıdaǵy batpaqty jerdiń qamysynan jasalǵan úıdiń shatyry jerge qaraı salbyraı bitipti. Budan basqa kózge uryp turǵan eshteńe baıqaı almadym. Úıdiń ózi eski de emes, jańa da emes, ádemi, ársiz de emes, sondaı-aq keremet kútim kórmese de, tym qaraýsyz da qalmaǵany baıqalady; búkil terezesin teńiz jaqqa qaratyp, taý men tastan túńilgendeı, joǵaryǵa tý syrtyn beripti.

Aýyz úıde, orasan zor dúrbiniń janynda, basyna panama kıip, múıizdi taıaǵyna súıenip otyrǵan óte kári shaldy kórdik. Shaǵaladaı appaq saqal-murty men qoıý qara qasy onyń jyltyńdaǵan kishkentaı kózderine áldebir ótkir nur, qyzyq syr uıalatqandaı edi. Qyzyl shyraıly beti men moınyn tutastaı ájim torlaǵan. Qyzyq! Kózderin syǵyraıtyp alyp, kúnniń jarqyraǵan sáýlesine tik qaraıdy.

— Áke! — dedi Zeherı. — Bul Peıshns Voısı. — Shal kózin qyzǵa buryp, muryn astynan myńq ete qaldy.

— Marhabat, mem. — Budan ári oǵan nazar salǵan joq. Buǵan Peıshns renjip qalsa kerek, sálden keıin aýyz úıden shyqty da, qaraǵaı ishin aralap kete bardy. Áldebir kempir tárelkeler men birneshe shısha ákelip, ústelge qoıdy: biz basymyz aınalyp qalǵandaı lám dep aýyz ashpastan kári kapıtan Pırsti jaǵalaı jaıǵastyq.

As aldymyzǵa kelgende, Zeherı Pırs pen Denniń arasynda azdaǵan qaqtyǵys bop qaldy: áńgime Peıshnsti kim shaqyradydan shyqqan. Aqyry ekeýi birdeı ketip edi... birazdan soń ózderi ǵana qaıtyp keldi: oǵan eshqandaı tamaqtyń keregi joq, qaraǵaı túbinde qala bergisi kelgen eken.

Ústel basynda biz janshyp pisirgen et, jabaıy kógershin, sańyraýqulaq, tut qaınatpasyn jep, qarapaıym staqandarmen sondaı bir tamasha madera ishtik. Men shaldan bul júzim sharabyn qaıdan tapqanyn suradym. Ol maǵan suqtana qarap alyp, basyn sál ıgen kúıi:

— Bunyń bir shıshasyna men eki shılıń jumsadym, mundaı sharap bul jerde eshkimde joq. Otyzynshy jyldardyń basynda... bir shıshaǵa eki shılıń... bundaıdy qazir túsińde kórmeısiń, ol kezdiń adamdary da bólek edi ǵoı, — dep, Zeherıge kóz qıyǵyn tastap qoıdy.

Zeherı jymıdy da:

— Áke, qazir men daıyndalyp jatqan keremetteı isti sen túsińde de kórgen joqsyń, — dedi.

Shaldyń ony jaratpaı qalǵany kózinen baıqalyp úlgerdi.

— Baıqaımyn, Zeh, sen ózińniń "Sıqyrly" qaıyǵyńmen alysqa júzýge jınaldyń-aý deımin.

— Iá, — dedi Zeherı.

— Sonymen jaman "kebisińmen" qaıda barmaqshysyń sen?

— Rokkaǵa.

— Fý, — dedi shal tyjyrynyp. — Onda ne bar saǵan? Ol jerdi men bes saýsaqtaı bilemin, adam qyzyǵatyn eshteńesi de joq. — Ol óziniń túk basqan taramys qolyn alǵa sozdy.

Kenet Zeherı julyp alǵandaı qyzyna sóılep ketken.

— Mogador túbinde bir adam bar... meniń dosym... eki jyldan beri... Konsesıa, kontrabanda, oq-dári... teńiz qaraqshylyǵy, ózara soǵys, aqsha... kósemder, pýlemetter, sultan... qarý-jaraq... kóterilis... altyn... — Ol saýdanyń osyndaı qýlyq-sumdyqtary arqyly qalaı saıası ómir tegershikterin shyr aınaldyrýǵa bolatyny týraly óziniń sumdyq josparlaryn búge-shigesine deıin jaıyp saldy.

— Ol jerge jetpeı jelkeńdi qıyp jiberedi seniń, — dedi kári Pırs.

— Qıyp jiberedi? — Zeherı myrs ete qaldy. — Aıtady-aq ekensiń! Ol eshkimniń qolynan kelmeıdi. Tek osy jerden shyǵyp ketsem bolǵany, sosynǵysy óz qolymda. Bılik aýysqan kezde men shylqyǵan baı bolyp shyǵa kelemin.

— Sen bara almaısyń, — dedi oǵan shal.

Zeherı ár túrli sandarmen shımaılanǵan bir paraq qaǵazdy julyp aldy. Munda barlyǵy eseptelgen eken. Qansha jolǵa shyǵatyny, qansha taýarǵa ketetini, qansha konsesıaǵa beretini, qansha kezdeısoq jaǵdaılarǵa jumsalatyny, bári-bári qaǵazǵa túsken.

— Qara baqyrǵa deıin! — dedi ol nyǵyzdap. — Myńnan bir tıyn da kem emes. Keme saqadaı saı, eger bir aıǵa deıin oǵan jete almasam, onda barlyq istiń kúıregeni.

Munshama ashylyp sóıleýine qaraǵanda, oǵan aqsha kerek sekildi; mundaı jaǵdaıda ne deý kerek bolsa, biz soǵan daıyn otyr edik.

— Essizdik, — dedi shal teńiz jaqqa qaraı otyryp.

— Joq, — dedi Zeherı bir-aq aýyz sózben.

Osy bir aýyz sózdiń ózi manadan bergi aıtylǵannyń bárinen artyq kóringen. Joq, bul jigit jaı ǵana armanshyl jastyń biri emes. Onyń jospary ári táýekelge bas tigý, ári múlde zańsyz bolýy ábden múmkin, biraq ol bul jolda qandaı tabysqa jetetinin biletini anyq.

— Jaraıdy, — dedi kári Pırs. — Men saǵan óz qaltamnan bes júzdi sanap beremin, bolmaǵanda qandaı is qolyńnan keletinin bileıin seniń. Meni endi úıge kirgiz!

Zeherı ony kresloǵa jetkizip saldy da, qaıtyp keldi.

— Bes júz fýntqa chek mine! — dedi ol bir japyraq qaǵazdy kórsetip turyp. — Mıster Treffrı, siz de maǵan dál osyndaı berseńiz, paıdanyń úshten biri sizdiki.

Den budan at-tonyn ala qashatyn shyǵar dep oılaǵam. Alaıda ol:

— Sizdiń jolǵa shyǵýyńyzǵa osy ǵana kedergi bop tur ma? — dedi jaı ǵana.

— Iá. Jeterlik aqsham bolsa, eki aptadan keıin teńizge shyǵyp keter edim, — dedi ol.

— Jaqsy! — dep, Den baıaý til qatty. — Maǵan qolhat berińiz. On tórt kúnnen qalmaı jolǵa shyǵýyńyz úshin jáne meniń úlesimdi adal berýińiz úshin — bes júz fýnt, artyq ta emes, kem de emes.

Pırs mundaı usynysqa birden qulap túsetin shyǵar dep oılaǵam, alaıda ol ıegin ustaǵan qalpy Denge qadala kóz tigip otyryp qalǵan. Den de solaı. Óstip olar bir-birimen arbasyp otyrǵanda, syrttan... mysyqtyń balasyn ustap Peıshns kirip edi.

— Qarańdarshy! — dedi ol. — Qandaı súıkimdi, á? Kip-kishkentaı mysyq tyrnaqtarymen tyrmysyp, onyń moınyna umtylady. Peıshnske burylǵan eki jigittiń osy sáttegi kózqarastarynan men kenet olardyń nemenege dal bolyp júrgenderin túsingendeı boldym. Mysyq Peıshnstiń moınyn tyrmalap turyp, bir sátte tómen syrǵyp ketti de, kóılekti tyrnap baryp, jerge top ete tústi. Peıshns ony kóterip alyp, syrtqa shyǵyp ketti. Dál kim ekenin bilmeımin, eki jigittiń biri kúrsinip qaldy. Sol arada Pırs:

— Ákel, qolyńdy! — degen. Qol alysyldy, is bitti.

— Saý bolyńyz, mıster Pırs, — dedi Den. — Menen bar kútkenińiz osy ǵoı dep oılaımyn. Derevnáda meni atym kútip tur. Siz Peıshnsti úıine ózińiz jetkizip salarsyz, Djordj?

Biz joldan quıyndata shapqan at dúbirin estidik; Pırs kenet keshirim surap, kózden ǵaıyp boldy.

Onyń qolǵa alǵan isi romantıka qýý nemese tipti essizdik bolyp kórinýi múmkin, degenmen ómirden eshqandaı alshaq emes. Ońaı olja úshin janyn salýǵa bar! Dreıkti, Reılıdi, Haýkınsti, Oksenhemdi eske túsirińiz. Biraq is neǵurlym romantıkaǵa súıengen saıyn ol soǵurlym kúmándi de. Eger sol Dreıkter de ońaı olja qýsa, ne bolar edi?..

Men qaraǵaılar ishine aıańdadym. Ondaǵy jer, aranyń jon arqasy sekildi altyn-qońyr jolaqtanyp jatady: tómende teńiz kógildir túspen san qubylady; al arshalardyń basynda aralar gýlep, odan ári appaq bulttar qalyqtaıdy; qaıda qarasań da, áıteýir, erke-sylqym dúnıe. Devonda naǵyz jadyraǵan jaz. Kútpegen jerden men jar basynda turǵan Pırsti kórip qaldym. Jar astyndaǵy úńgirde jigitke qarap Peıshns otyr. Pırs ony shaqyryp tur.

— Peıshns!.. Peıshns!

Onyń daýsy men qyzdyń ári tańyrqaı, shólirkeı qaraǵan kózderi meniń jynymdy oınatqan. Osy jasynda mahabbattan ne túsinedi deseńshi! Bulardyń arasynda ne bar eken osy?

Ol maǵan qyz úıine qaıtýǵa daıyn turǵanyn aıtty da, meni kári kók atqa mingizip, ótkelge deıin ákelip saldy. Jolaı taıaýda aıtqan usynysyn taǵy qaıtalaǵan.

— Menimen birge júrińiz, — dedi ol. — Baspasózdi mensinbeýge bolmaıdy; múmkindigine qaraı ózińiz de talaıdy baıqap kóresiz. Ol degenińiz biz úshin esigi ashyq sanaýly eldiń biri ǵoı. Tek isti bastasam bolǵany, onyń qandaı serpinmen qulash jaıyp keterin siz elestete de almaısyz. Siz qaıda barǵyńyz kelse, sonda bara alasyz, ne isteımin deseńiz de ózińiz bilesiz, árıne tek aqylmen.

Men bul istiń eshqandaı aqylǵa syımaıtynyn shamam jetkenshe batyl (degenmen ózimdi barynsha tejep) aıtyp saldym. Shyndyǵynda ol maǵan óte sergek oıdyń adamyndaı kóringen; degenmen alǵashqy áserde osynaý jospardyń ózin qalaı baǵalasań da onyń máni sony oılap tapqan adamnyń minez-qulqynan habar bergendeı edi.

— Oılanyńyz, — dedi ol meniń oıymdy oqyp turǵandaı qasarysyp. — Qalasańyz, óz múmkindigińizdi paıdalanyp qalýyńyzǵa da bolady. Gazet betinde degenim ǵoı. Árıne, bul óz kásibińizdiń máselesi — tek sol úshin; eger ýaqytym bolsa, onymen ózim de aınalysar edim. Basqa jaǵdaıda... ıá, basqa jaǵdaıda ózińizge ózińiz qojaıynsyz.

Ne deıdi!? "Ózińe-óziń qojaıyn!" Belgili boldy, jas Pırstiń búkil is-tirliginiń máni osy bir úsh aýyz sózde jatqandaı. Munda erkektik namys deıtin uǵymǵa sáıkes eshqandaı tártip, eshbir zań, tipti aqylǵa syımaıtyn qupıa bir túıin de joq. "Ózińe óziń qojaıyn!" Eshqandaı ıdeal; eshbir prınsıp; eshkimge tabyný; eshbir kedergini aınalyp ótý joq! Alaıda aǵylshyn dogynyń qyńyrlyǵy bul jigittiń janynda túkke turmaıdy. "Joq" degen sóz onda joq!

— Mine, meniń "sıqyrlym"! Jyldamdyǵy — on eki ýzel! Jaraıdy, saý bolyńyz! Kelip turyńyz! Jaýabyńyzdy kez kelgen sátte kútemin. Al qazir bortqa asyǵyp baramyn.

Ózennen ótip bara jatyp men onyń kebis ispetti kishkentaı qaıyǵyna qalaı otyrǵanyn, qamys qalpaǵynda kún sáýlesiniń qalaı oınap turǵanyn qyzyqtaı qarap kete bardym.

Jol boıymen jarty mıldeı júrgende, dýal túbinde otyrǵan Peıshnsti keziktirdim. Ekeýmiz paporotnık, qara búldirgen, yrǵaı kómkergen devonshırlik bıik jotalardyń arasymen júre berdik.

— Siz Qudaıǵa senesiz be? — dedi ol kenet. — Atamyzdyń qudaıy óte qorqynyshty. Skrıpkada oınaı bastasam boldy, qudaıdy sezemin: al babalardyń qudaıy tipti qatal... Ne jóninde aıtaıyn degenimdi túsingen shyǵarsyz: teńiz de, jel de, aǵashtar men san túrli boıaýlar da — adamdy sezindirýge májbúr etedi. Degenmen men ómirdiń máni tek izgilikte degenge sengim kelmeıdi. Shynynda bárinen mańyzdysy — izgilikti, meıirimdi bolý ma? Óz basym meıirimdi bolǵan saıyn aldymnan kedergiler kóbeıe túsedi. — Ol jol boıyna uzynnan uzaq dýaldaı sozylyp jatqan gúldi butalardyń bir talyn úzip alyp, gúl qaýyzdaryn bir-birlep jula bastady. — Eger siz bir nárse istegińiz kelip, biraq odan júreksinseńiz ne ister edińiz? — dedi ol sybyrlap. — Biraq siz eshqashan eshteńeden qoryqpaıtyn da shyǵarsyz! — dep, sosyn meni sózben qytyqtaǵysy kelgen.

Men keıde ózimniń de qorqatynymdy, alaıda bárinen buryn qatty shoshýdan qorqatynymdy moıyndadym.

— Qandaı jaqsy! Al men aýrý-syrqaýdan da, atamnan da, qudaıdan da qoryqpaımyn: men bar ǵoı... men eshkimge táýelsiz bolǵym keledi. Sóıte tura áldebir nársege kóńil hoshym shapqan kezde, ol bolmaı qala ma dep óte qorqamyn. Men Zeherı Pırstiń táýelsizdik týraly aıtqan "ózińe óziń qojaıyn!" qaǵıdasyn esime aldym.

— Siz nege maǵan bulaı qaraısyz? — dedi ol.

— Táýelsiz bolý degen ne osy sizder úshin? — dedim men.

— Búgin túnde meniń ne isteıtinimdi siz bilesiz be ? — dep surady ol meniń suraǵyma jaýap qaıtarýdyń ornyna. — Terezeden alma baǵyna túsem de, ormanǵa baryp oınaımyn!

Qylqan japyraqtarynan ylǵı da qyshqyltym ıis ańqyp turatyn qaraǵaıly ormandy jıektep, biz tik jolmen tómen qaraı túsip kele jattyq.

Etekte qalqaıyp turǵan jataǵan lashyq aldynda shańdy burqyratyp, balalar oınap júr.

— Salamatsyń ba, Djonnı, — dedi Peıshns. — Aıaǵyńdy kóterip, qaı jeri aýyryp turǵanyn myna aǵańa kórsetshi!

Bala kir-kir aıaǵyna oralǵan shúberekti sheship, jarasyn maǵan maqtanyshpen kórsete bastady.

— Sumdyq qoı, á! — dep, Peıshns ókinishti til qatty da, shúberekti aıaqqa qaıta oraı berdi. — Beıshara bala! Saǵan ne ákelgenimdi kórdiń be, mine! — Ol qaltasynan shokolad, súrgishten jasaǵan soldatqa uqsas birdeńe, sosyn taǵy alty penstik qara baqyr alyp, balaǵa berdi.

Budan ári men múlde basqa Peıshnsti kórgendeı boldym. Úıge qaıtar jolda ol kishkentaı Djonnı ósken otbasy týraly aıtýdan jalyqqan joq; áńgime onyń sheshesiniń ólimine jetkende tipti qyzyp ketip edi.

— Uıat qoı, masqara ǵoı bul; olar sondaı kedeı turǵanyn qalaı kórmeýge bolady... kim de bolsa basqa bireýdiń ólgeni durys bolatyn edi. Men kedeı adamdardy unatamyn, al baılardy ıttiń etinen jek kóremin. Óz baqtaryna mastanǵan dońyzdar ǵoı olar!

Mıssıs Hopgýd qaqpa aldynda biz jaqqa qarap tur eken; taqıa tárizdi dóńgelek bas kıimi bir jaǵyna qısaıyp ketipti. Peıshnstiń bir kishkentaı mysyǵy onyń kóılek etegin tyrmalap júr. Bizdi kórgende ol qýanyp qaldy.

— Atam qaıda? — dedi Peıshns. (Kári bıkesh basyn shaıqady da qoıdy) — Ashýlanyp otyr ma ol?

Mıssıs Hopgýd maıysyp, báldenip turdy da, aqyry:

— Kógershinim-aý, sen shaı ishtiń be ózi? Joq. Túý, qandaı aıanyshty; tamaq ishpegenniń túri qurysyn... — Peıshns basyn eńkeıtip, mysyqty jerden kóterip aldy da, úıge qaraı júgire jóneldi. Men Mıssıs Hopgýdtan kóz almaı áli bir ornymda turǵanmyn.

— Aınalaıyn-aı deseńshi... — deıdi ol mińgirlep. — Qońyr qozym-aý meniń.Taǵy ne desem eken ózi... — Sóıtip turyp kenet túsi buzyla qalǵan. — Qalshyldap otyr ashýdan, týra qaınap ketken sekildi. Áı, qudaı-aı deseńshi!

Osy keshtegi batyldyǵym meni ózgertip jibergendeı edi. Aldymen kúzet stansasynda boldym; ol jerde maǵan aq irimshik japsyrǵan nan jáne qaıdaǵy bir nashar sýsyn bergen. Sosyn o jaqtan qaıtyp kele jatyp, asúı janynan ótkenmin. Ondaǵy sham áli óleýsireı janyp tur eken, alakóleńke jaryqta eki adamnyń sulbasy quddy arýaqtaı kólbeńdep, eshkim sezip-bilip qoımasyn degendeı aıaq ushymen ǵana qybyrlap júrgeni baıqalǵan. Bular — Peıshns pen mıssıs Hopgýd edi: jumyrtqa men súrlegen shoshqa etiniń ıisi tanaý jaryp, tábetińdi qytyqtaıdy, osy bir túngi bastańǵylaryna olardyń ózi máz sıaqty, al men ishegim shuryldap kelip, tósegime qısaıǵanmyn.

Tún ortasynda oıanyp kettim, áldebir túsiniksiz aıqaı estilgendeı boldy; sosyn aǵashtardy jel shýlatqan sıaqtandy; odan keıin quddy alystan dúrsildete soqqan baraban úni men yshqyna aıqaılaǵan áıel daýysy qulaǵyma talyp jetkendeı sezildi. Artynsha bári typ-tynysh bola qaldy da, tek yńyrsı, syńsı shyqqan eki túrli bir qyzyq ún biraz sozylyp baryp, aqyry ol da tyndy. Budan soń bir saǵattaı tyń tyńdap jatsam da, tyrs etken bógde dybys estı almadym.

IV

Joǵaryda baıan etken jaıdan keıingi úsh kún muǵdarynda eleń etkizer eshqandaı oqıǵa bolǵan joq. Tańerteńgi mezgilde jartas basynda ne kitap oqımyn nemese teńiz betinde jyltyldap oınap jatqan kún sáýlesin qyzyqtap otyramyn. Munda, bıikte qaraǵan butalardyń arasynda, janyńdaǵy jartastar basynda kúnge qyzdyrynyp otyrǵan shaǵalalarmen birge tabıǵatty tamashalaý sondaı raqat; jasańdarda bódene shaqyrady, tóbeńnen keıde juldyzdaı aǵyp qarshyǵa ushyp ótedi. Al tústen keıingi ýaqytymdy jemis aǵashtarynyń arasynda ótkizemin. Fermadaǵy tirlik te baıaǵydaı: bireý sıyr saýyp, bireý nan pisirip jatady; Djon Ford ne anda, ne munda júredi, Peıshns baqta lavanda5 jınaıdy nemese jumysshylarmen áńgime-dúken qurady; tóńirekte jýsannyń, sıyr men shóptiń ıisi ańqıdy; taýyqtar shaqyryp, toraılar qorsyldap, kógershinder pyr-pyr ushady; jaılap, aqyryn sóılegen daýystar estiledi; al almalar kún ótken saıyn pise túskenin baıqaısyz. Degenmen ótken aptada Peıshns tańerteńnen keshke deıin joǵalyp ketkeni bar, qashan shyǵyp ketkenin eshkim kórmegen, qaıda ketkenin jan balasy bilmegen sol kúni kún de tań qalarlyqtaı tosyn minez tanytqan: kúmis-surǵylt aspandy boılap aqsha bulttar asyqpaı kóship jatty, aǵashtar uıańdaý tynys alyp turdy, teńiz betinde maıda tolqyndar birin-biri qýalap kelip, shylp etkizip jaǵany urady; jan-janýar mazasyz, qustar únsiz, tek shaǵalalar ǵana birde shańqyldaı daýystap, endi birde mysyqtaı mıaýlaıdy.

Aýadan sumdyq birdeńe seziledi; quddy túsińnen shoshyp oıatatyndaı gúrildegen bir saryn jotalar men saılardy qýalap kelip, týra úıge umtylǵan. Bul qyzdyń birneshe saǵat joǵalyp ketýiniń ózi bárimizdi osynshama dúrliktiredi dep kim oılaǵan! Bir-aq sátte seń soqqan balyqtaı sendeldik te qaldyq; ánsheıinde almadaı qyzaryp, tompaıyp turatyn mıssıs Hopgýdtyń beti birden qýaryp, sýalyp shyǵa kelgen. Ózim kezdeısoq kezigip qalǵan saýynshy, jumysshy áıelder de bul týraly úreıleri usha áńgimelep turdy. Tipti jaıshylyqta hanǵa sálem bermeıtin taý tulǵaly Hopgýdtyń ózi de arbaǵa atyn jegip jiberip, bunyń bári bos áýreshilik ekenin maǵan aıta turyp, báribir de qyzdy izdeýge júrip ketken. Djon Ford osy bir jaısyzdyqtan habary joq adamdaı kópke deıin abyrjyǵan túr tanytpaǵan, biraq keshke qaraı men onyń eki qolyn tizesine salyp, týra aldyna qaraǵan qalpy tastaı qatyp otyrǵanyn baıqadym. Meni kórgende ol ornynan aýyr turyp, únsiz syrtqa bettegen. Keshke men jartastar mańyn súzip shyǵýǵa ruqsat suraý úshin jaǵalaý kúzetshiligine jınalyp jatqanymda, kútpegen jerde Peıshnstiń de tóbesi kóringen: aıaǵyn eptep basyp, bizge jaqyndaı berdi. Beti kúreńitken, óte sharshaǵan, jylap jibermes úshin ernin jymqyra tistep alypty. Maǵan esik tusynda jolyqqan ol lám demesten janymnan óte shyqty. Qatty tolqyǵannan shaldyń til-aýzy baılanyp qalǵandaı, qyzǵa birer qadam jaqyndap kelip, qos qolymen betinen qaýsyra ustap, mańdaıynan meıirlene ıiskedi de, shyǵyp ketti. Peıshns alakóleńke aýyz úıge basqyshtarmen eptep tústi de, eki qolyna basyn súıep otyra ketken.

— Ketińdershi ári! — Bar aıtqany osy. Birazdan keıin ol óz bólmesine barǵan. Ne zamatta mıssıs Hopgýd maǵan kelip:

— Aýzynan bir sóz shyǵar emes, bir túıir tamaq ta jemedi, oǵan daıyndap qoıǵan pashtetim qandaı dámdi edi! — dedi. — Beıshara balaǵa ne bolǵanyn bir qudaıym ǵana biledi... qazir konák surap jatyr. Sizde ondaı birdeńeńiz bar ma, ser? Meniń Hopgýdym konák ishpeýshi edi, al mıster Ford gúl tunbasynan basqany unatpaıdy. Mende vıskı bar-tuǵyn.

Qamkóńil kempir shıshany alyp, qoınyna tyǵa jóneldi. Keıin onyń jartysyn ǵana qaıtaryp turyp:

— Mysyqtyń balasyndaı sylpyldatyp sordy. Sondaı kúshti dúnıeni... beıshara balaqanym-aı... biraq sodan keıin til bitti ǵoı áıteýir. "Men ony istedim, — dedi ol maǵan. — Ts-s, men istedim ony", sosyn syqylyqtap kúldi esi aýysqandaı; al sodan keıin, ser, ókirip jylap jiberdi de, meni syrtqa qýyp shyqty. O qudaı! Sonda ne istedi eken ol?..

Kelesi kúni damylsyz jańbyr jaýdy, odan keıingi kúni de. Tek keshe bester shamasynda ǵana basyldy; men Hopgýdtyń atyna minip, Kıngsýerdegi Den Treffrımen jolyǵýǵa júrip kettim. Jol boıyndaǵy aǵash, buta japyraqtarynan sý tamshylap turdy; barlyq jerde qaptaǵan qus. Meniń esimnen Peıshns shyǵar emes. Onyń sol kúngi joǵalyp ketý sebebi sol qupıa qalpynda qalǵan; onyń ne istegeni týraly árkim árqalaı bas qatyrǵan. Esh ýaqytta es kirmeıtin bir adamdar bolady ǵoı — solardyń ǵana birdeńe isteýge quqy joq. Árbir istiń artynda qandaı bir saldar bolatynyn biz bilgenmen balalardyń onda shataǵy qansha.

Den úıinde bolmaı shyqty. Men keshki asty qonaq úıden ishtim de, asyqpaı keri qaıttym. Ymyrt qarańǵysynda, eki jaǵy birdeı quz-jartasty uzaq jolda men tek qana Peıshns pen onyń atasy týraly oılaýmen boldym. Alakóleńke ishinde áldeneler eles bop oınap, belgisiz birdeńelerdi kóz aldymda kólbeńdete berip edi. Aqyry mal qorasyna jetkenimde, múlde qarańǵy túsip úlgirgen. Eki jas ógizshe silekeıin aǵyza kelip meni ıiskedi, uıqyly-oıaý taýyq yrshyp túsip, áldeqaıda qyt-qyttaı qashqan. Men atymdy aqyrǵa baıladym da, baq jaqpen úıge qaraı aıańdadym. Almalar túbi kózge túrtse kórgisiz deıtindeı qarańǵy, terezeler jaryǵy óshken, tóńirek jym-jyrt. Jańbyrdan keıin hosh ıisi ańqyǵan baqta biraz turyp qaldym; kenet syrtymnan bireý ańdyp turǵandaı sezilip, boıymdy bir jaısyz sezim bıleı qalǵan. Jeti qarańǵy túnde dál osyndaı jaıǵa tap bolyp kórdińiz be siz?

— Kim bar munda? — dedim aqyry.

Dybys joq. Qaqpaǵa deıin bardym, eshkim joq! Tek japyraqtardan tyrs-tyrs tamǵan tamshy ǵana bilinedi. Eptep basyp úı aldyndaǵy qalqaımaǵa jettim, sosyn jaılap ishke kirdim de, esik ilgegin ilip, tósegime qısaıdym. Biraq uıyqtaı almadym, kópke deıin kózim jumylmaǵan; ne zamatta kirpigim ilinip ketken eken, áldebir tosyn dúbirden oıana keldim. Jap-jaqyn jerden tunshyǵa shyqqan sybyr estildi. Sosyn bári de tyna qaldy. Arada bir mınýttaı ótkende, jerge bir aýyr zat qulap túskendeı gúrs ete tústi. Ornymnan atyp turyp, terezege umtyldym. Eshteńe kórinbedi, tek alystap bara jatqan aıaq dúbiri qulaǵyma talyp jetkendeı. Úki shaqyrdy; sosyn óz bólmesinde Peıshnstiń syzylta án salǵany estildi. Biraq óte baıaý.

Alma pisti — úzilgeli tur, mine,

O! Heı-hoý! Úzilgeli tur, mine...

Men onyń esigine júgirip baryp, tyqyldata bastadym.

— Ne jetti? — dep, ol aıqaı saldy.

— Birnárse bop qaldy ma?

— Birnárse bop?

— Iá, tynyshtyq pa degenim ǵoı?

— Ha-ha-ha! Alańdamaı uıyqtaı berińiz! — Ol óziniń alqynyp, aýyr demalyp turǵanyn qalaıda bildirgisi kelmegeni sezilip turdy. Sodan da bolar, qaıtyp jumǵan aýzyn ashqan joq.

Men tósegime kelip qaıta jattym, biraq kópke deıin kirpigim ilinbegen...

Keshkisin Den keldi; dastarqan basynda ol Peıshnske shıyrshyqtap oralǵan nota berdi; buny ol Torkten satyp alǵan eken. Satýshynyń sózine qaraǵanda, bul bir ǵajap dúnıe sekildi dedi ol.

Bul — Bahtyń "Chakonnasy" bolyp shyqty. Qyzdyń kózi qalaı ottaı jaınap shyǵa kelgenin kórseńiz ǵoı, tipti nota betterin paraqtaǵan kezde qoldaryna deıin dirildep ketken. Ol Bah sazyna berilip ketkeni sondaı — aýyzdyǵymen alysqan asaý attaı basyn shaıqap qoıyp, elire túsken; alaıda bunyń ózi qysqa kúnde qyryq qubylatyn qyzdan biz kútpegen qylyq edi.

— Qudiret! — dep ol sát saıyn qaıtalaı bergen. Djon Ford qolyndaǵy shanyshqy men pyshaqty sart etkizip ústelge qoıa saldy.

— Qandaı ádepsizdik! — dedi ol barq etip. — Peıshns! — Selk ete qalǵan qyz bizge bajyraıa bir qarap aldy da, aldyndaǵy qaǵazdy alyp, shyǵa jóneldi.

Árdaıym keshki astan keıin birden oqylatyn duǵa ústinde qyzdyń óńinen áldenege eleńdep otyrǵany sezilgen. Sodan da bolar, uıyqtaýǵa erterek ketken. Biz shaldyń birinshi ret sheshilip aıtqan skvatterler zamany týraly áńgimesin uzaq tyńdap, kesh tarasqanbyz. Den úıden shyǵa bere birnársege qol nusqaǵan. Dál osy mezette ıt úrip edi.

— Bul Les qoı, — dedi ol — Peıshnsti oıatyp jatyr. It órshelene úre tústi. Den ony qoıdyrmaq bop, qarańǵyǵa súńgip ketti de, sálden soń qaıta oraldy.

— Baq ishinde bireý júrgendeı edi... Múıis jaqqa túsip ketti, — dedi ol Dedi de tómen qaraı júgire jóneldi. Qatty abyrjyp qalǵan men de sońynan tura umtyldym. Aldyńǵy jaqtan, qoıý qarańǵylyq ishinen ıttiń úrgeni estildi; jaǵalaý kúzetiniń bolmashy ǵana jylt-jylt etken jaryǵy bilinedi. Jaǵalaýǵa men birinshi jettim; sol sátte ózin kináli eseptegendeı quıryǵyn butyna qysyp alyp, ıt te janyma júgirip kelgen. Eskektiń sýdy sylp-sylp urǵany estildi; biraq kóbikti tolqyndardan basqa eshteńe kóriner emes. Jelke tusymnan Denniń: "Qaıran joq, qashyp úlgerdi" degen qyryldaǵan daýsy shyǵady, quddy ókinishten kómeıi bitelip qalǵan sıaqty.

— Djordj, — dedi ol múdirip. — Bul sol jeksurynnyń ózi. Atyp tastasa, obaly joq edi!

Kenet tas qarańǵy teńiz ústinen jarq etken jaryq kórindi de, ol biraz jypylyqtap turyp, aqyry joq boldy. Biz bir aýyz til qatpastan qaıtadan jotaǵa kóterildik. Qaqpa aldynda tastaı qatyp, máńgirip Djon Ford turdy — tosyn jaıdan ol áli de beıhabar sekildi.

— Qoıyńyz! — dedim men Denge sybyrlap.

— Joq, — dep ol qarsylyq bildirdi. — Men sizge kórsetkim keledi. — Ol sirińke jaǵyp, dymqyl shóptiń arasynan asyqpaı aıaq izin izdeı bastady.

— Mine, qarańyz!

Peıshns terezesiniń túbine taqaǵan ol taǵy bir tal sirińke jaqqan. Jerde... joǵarydan bireýdiń sekirip túsken, álde qulaǵan izi ap-anyq kórinedi, Den sirińkeni basynan joǵary kóterdi.

— Al endi munda qarańyz!

Jaqtaý tusynda alma aǵashynyń bir butaǵy synyp qalypty. Quddy ashý qysqan jyrtqyshtaı Denniń kózi qantalaı qalǵanyn baıqap qaldym.

— Jetti! Bas aptyǵyńdy, Den! — dedim men. Ol maǵan shuǵyl burylyp, báseń daýyspen:

— Sizdiki jón, — dedi.

Sosyn keri buryla bergende, týra Djon Fordtyń qolyna túsken. Shal terezege súıengen kúıi osy bir qara túnnen ármen túnerip, balbal tastaı sereıip tur eken. Oǵan birdeńe aıtýdyń ózi aǵattyq bolar edi. Jáne ózi de bizdi adam dep eseptep turmaǵan sekildi; sálden soń teris buryldy da, únsiz, júrip ketti.

— Qalmaıyq budan! — dedi Den. — Qudaı úshin, sońynan qalmaıyq bunyń!

Biz onyń izine tústik. Ol búkireıip, zorǵa basyp, basqyshpen joǵary órleı jóneldi. Sosyn Peıshnstiń bólmesine jetkende, judyryǵymen esikti qoıyp qaldy.

— Ash! — dedi ashýly.

Men Dendi óz bólmeme qaraı tarttym. Jaılap kilttiń buralǵany estildi. Qyz bólmesiniń esigi ashyldy. Mine, ózi de kórindi: ústinde jatyn kóılegi, qolynda — maısham, al júzi... shirkin-aı, buıralanǵan qyp-qysqa shashymen, almadaı tompıǵan betimen on ekide bir gúli ashylmaǵan jastyǵyn tanytqandaı. Janynda taýdaı bop turǵan shal onyń ıyǵyna qol salǵan.

— Bul ne ózi? Sen... Seniń janynda erkek adam bolǵan ba? Qyz oǵan tura qaraǵan qalpy:

— Iá, — dedi. Den aýyr demaldy.

— Kim?

— Zeherı Pırs, — dedi qyz qońyraýdaı syńǵyrlaǵan ashyq daýyspen.

Shal bar kúshimen ony silkilep-silkilep jiberdi de, qolyn sylq etkizip tómen túsire saldy, sosyn uryp jyǵýǵa oqtalǵandaı judyryǵyn qaıta kótergen. Ursań ur degendeı qyz oǵan bedireıe qarap turyp aldy; shal qolyn túsirip, aýyr kúrsindi. Qyz sol bedireıgen qalpy:

— Men onyń áıelimin, — dedi. — Estip tursyńdar ma? Men onyń áıelimin! Ketińder meniń bólmemnen!

Qyz qolyndaǵy maıshamdy shal aıaǵyna atyp uryp, esigin tars jaýyp aldy. Shal tóbesine jaı túskendeı bir sát eseńgirep turyp qaldy da, ne zamatta súıretile basyp, basqyshpen tómen túse bastady.

— Den, — deımin men. Myna qyzdyń aıtyp turǵany shyndyq pa?

— O-o, árıne shyndyq. Ótirik bolsa, solaı der me edi jańa.

Men onyń túrin kórip turmaǵanyma shúkir dedim.

— Bul qyzben is bitti, — dedi ol aqyry. — Endi shaldy oılaýymyz kerek.

— Ol ne isteýi múmkin?

— Dál qazir attanady anaý bozókpege, — dedi ol senimdi túrde. Mundaı sátte ózi ne isteıtinin bilgen adam ózgeni de túsinetini ras qoı.

Men bul jerde bóten adam ekenimdi, sondyqtan osy iske aralasýymnyń jóni bar ma ózi degendeı birdeńe aıtqan boldym.

— Iá-á, — dedi ol daýsyn soza túsip. — Dál qazir men de ózimniń bóten ekenimdi sezem, degenmen shal qajet dep tapsa, men onymen birge ketýge tıispin.

Ol osyny aıtty da, tómen túsip ketti. Arada birneshe mınýt ótkende, olar aýladan shyǵyp ta úlgergen. Men olardyń qazdaı tizilgen shómeler tusynan qalaı shaýyp ótip, qap-qarańǵy qaraǵaılar ishine jyldam sińip ketkenin kórip turdym; sosyn qoıý túnniń qoınaýynda at dúbiri birtindep alystaı berdi de, aqyry ol da tynyp edi.

Sodan beri men munda, ózimniń jatyn bólmeme jaıǵasyp alyp, bárin-bárin sizderge jazyp otyrmyn; maıshamnyń da mine, tuqyly ǵana qaldy. Iapyraý, osynyń bári nemen bitedi, ózimniń eshkimge septigim joǵy qalaı dep qınalamyn. Biraq meniń qolymnan ne keledi? Ony aıaıtynym ras, budan artyq aıtar sózim de joq. Typ-tynysh tún, tyrs etken dybys bilinbeıdi. Ol uıyqtap jatyr ma, álde oıaý ma? Jylap otyr ma, álde máz be — bári maǵan belgisiz.

Qazir saǵat — túngi tórt; men uıyqtap turdym.

Olar kelgen. Den meniń tósegimde jatyr. Men endi odan ne estigenimdi, shamam jetkenshe bir sózin ózgertpesten, óz aýzynan sizderge baıandap berýge tyrysaıyn.

"Biz jińishke soqpaqtarǵa soqpaı, joǵarǵy jolmen júrip otyryp, Kıngsýeraǵa jetkenimizde saǵat on eki jarym bolǵan, — dep bastady ol sózin. — Parom toqtap qalǵan. Ótkelden ótkizip jiberýge bireýdi jaldaýymyzǵa týra keldi. Oǵan aqsha tólep, bizdi kúte turýyn ótindik te, "Zamkte" arba jaldadyq. Qara dıirmenge sóıtip kózge túrtse kórgisiz qarańǵyda, saǵat birden asqan shamada kelgenbiz. Meniń jobalaýymsha, qarsydan soqqan eskek jelge sáıkes jigitimiz úıine bir saǵatta, tipti ári ketkende bir jarym saǵatta, jetip qoıýǵa tıis-ti. Shal búkil jol boıy jaq kirisin ashpaǵan; al men bolsam, kózdegen jerge jetkenshe-aq ol jigitti úıinen tabatynymyzdan kúder úze bastaǵam. Arba aıdaýshyny jolda qaldyra turyp, biz kirer esikti tabý úshin úıdi birneshe ret aınalyp shyqtyq. Tek ne zamatta ishten bireýdiń:

— Kim bul? — degen qyryldaǵan daýsy estilgen.

— Djon Ford, — dedi shal.

— Sizge kim kerek? — Bul kári Pırs edi.

— Maǵan Zeherı Pırs kerek.

Biz taıaýda ǵana otyryp ketken aýyz úıdiń ishindegi bıik esik ashyq tur eken, sodan bas suqtyq. Bólme túkpirindegi taǵy bir esikten bolmashy jaryq baıqalǵan. Djon Ford ishke kirdi de, men syrtta, qarańǵyda qala turdym.

— Janyńyzdaǵy kim?

— Mıster Treffrı.

— Kirsin!

Kirdim. Shal tósekte, jastyqqa jantaıyp jatyr eken; janynda maısham. Adam emes, arýaq sekildi, tek jyltyraǵan kózderinen ǵana tirlik belgisi bilinedi. Osy eki shaldyń janynda ózimdi birtúrli sezingendeımin".

Den áldenege kóńil bólgendeı bir sát únsiz qaldy da, artynsha áńgimesin qaıta jalǵady.

— Otyryńdar, myrzalar, — dedi kári Pırs. — Meniń ulymdy kórýge nege yntyǵa qaldyńdar?

Djon Ford aldymen keshirim ótindi de, sosyn Zeherımen qalaıda sóılesýi kerektigin jáne buny keshiktirýge bolmaıtynyn aıtyp ótti.

— Olar múmkindiginshe ózderin sypaıy ustaýǵa tyrysty, — dedi Den jaı ǵana.

— Múmkin siz oǵan men arqyly birdeńe aıtqyńyz keler? — dedi Pırs.

— Joq, men onymen jeke sóılesýim kerek.

— Men onyń ákesimin.

— Al men óz nemeremniń jalǵyz arqa súıer atasymyn.

— A-a! — dep kári Pırs mińgir ete qaldy. — Ol álgi Rık Voısıdiń qyzy ma?

— Men sizdiń ulyńyzdy kórgim keledi.

Kári Pırs ezý tartty. Onyń osy bir bolmashy kúlkisinen áldebir qýlyq pen jymysqylyq sezilgendeı edi.

— Zehtiń qaı ýaqytta qaıda júrgenin bireý bilýshi me edi, táıiri, — dedi ol — Ol úshin men óre turady dep oılaısyzdar ma? Joq, qatelesesizder. Ózin-ózi qorǵaýǵa Zehtiń shamasy bar.

— Men bilip turmyn, sizdiń balańyz osynda, — dedi Djon Ford.

Kári Pırs bizge kúdiktene qarady.

— Sizder meniń úıime urylar sıaqty tún jamylyp kelesizder, — dedi ol. — Sóıte turyp jáne meni ótirikshi qylǵylaryńyz keledi, á?

— Urylar sıaqty tún jamylyp júrgen biz emes, sizdiń ulyńyz. Ol sóıtip meniń nemeremniń bólmesine kirgen. Sondyqtan men ony kórgim keledi.

— Sosyn, — dedi Den. — Ekeýi uzaq únsiz qaldy. Aqyry Pırs:

— Men túsinbeı otyrmyn, — dedi. — Ol sonda qalaı, aıýandyq jasaǵan ba?

— Ol oǵan ne úılenedi, ne men ony óltirem! — dep Djon Ford belinen bir-aq basqan.

Kári Pırs jastyqqa jantaıa jatyp bul sózdi tarazylap kórgendeı boldy.

— Sizder Zehti bilmeısizder, — dedi álden ýaqytta.

— Árıne, sizderdi túsinem, Rık Voısıdiń qyzyna da aıaýshylyqpen qaraımyn. Biraq sizder Zehti bilmeısizder.

— Túsinem deısiz. Sonda neni túsinesiz? — dep Djon Ford býlyǵa sóılegen. — Ol meniń nemeremdi urlady! Osyny túsinesiz be siz? Joq, ol jazasyn tartýǵa tıis!

— Jazasyn tartýǵa! — Kári Pırs aıqaılap jibere jazdady. — Bizdi, bizdiń áýletti eshkim de jazalaı almaıdy.

— Qudaı jazalaıdy sizderdi, kapıtan Pırs, sizdi jáne sizdiń búkil áýletińizdi qarǵys atatyn bolady!

Kári Pırs taǵy da jymıdy.

— Bári de múmkin, mıster Djon Ford; biraq Zehti jónge salatyn siz emes ekeni jáne belgili. Ony jazalaımyn dep ózińizge bále tabasyz, sondyqtan bul oıyńyzdy esh ýaqytta iske asyra almaısyz.

Bul sózdiń de jany bar edi.

Den áńgimesin odan ári jalǵastyrǵan.

— Sonymen ulyńyzdyń qaıda ekenin aıtpaısyz ǵoı? — dedi aqyry Djon Ford.

— Joq, — kári Pırs qatýlana til qatty. — Estip tursyz ba? Joq! Endi kete berińizder. Túni boıy kirpik ilmeı jatqan túrim mynaý. Aıaǵymda jan joq. Esik bolsa, ashyq. Óstip áne-mine ajalymdy kútip jatqan myna men bireýden qorqady dep oılaısyzdar ma?..

Budan soń bizde aıtatyn sóz qalmaǵan; únsiz shyǵyp júre berdik. Alaıda jol boıy álgi shaldyń elesi kóz aldymnan ketpegen. Netken qaısarlyq! Toqsan ekige kelip, bir bólmede japadan-jalǵyz qalý?!. Sumdyq! Biraq ajaldyń ózine kelseń kel dep jatqandaı. Ol týraly kim ne dese, o desin, onyń balasy meıli kim bolsa, ol bolsyn — al shaldyń márttigine sóz bar ma!?. Másele onyń aqylynan jańylmaı, ajalynan qoryqpaı jatqandyǵynda emes — kúndiz-túni janynan ketpeıtin jalǵyzdyq degen ıttiń betine tik qaraýynda edi. Mine, qaıda qaısarlyq! Mundaı erlikti men eshqashan kórgen emespin..."

Áńgime sońynda biz kópke deıin únsiz otyryp qaldyq; qalyń japyraqtar arasynan tań sáýlesi syǵalaı bastady. Tus-tustan syzylta saıraǵan qustar úni estildi. Dúnıe dúr silkinip, oıanyp kele jatyr edi.

Kenet Den:

— Ol meni aldap ketti, — dedi. — Men oǵan aqsha bergende, alysqa attanyp ketip, qyzdy jaıyna qaldyrar dep oılap edim... Qalaı oılaısyń, Peıshns oıaý jatyr ma?

Den osy áńgimesin aıtyp otyrǵanda, meni birde-bir ret sózge tartyp, syr bólisýge yńǵaı tanytqan joq. Mundaı jaǵdaıda meniń kez kelgen bir sózim onyń jan jarasyn tyrnap alýy ábden múmkin edi. Ol onsyz da qajyp, júıkeden tozyp otyrǵan.

— Itteı bop sharshadym, — dep ol aqyr sońynda meniń tósegime baryp jata ketken.

Mine, qazir kún kóterilip te qaldy, men de ıtteı bop sharshadym...

Senbi, 6 tamyz

V

Keshegi áńgimeni odan ári jalǵastyramyn... Mıssıs Hopgýdtyń kofesin qanyp iship alǵan soń Den ekeýmiz jolǵa jınalǵanbyz. Kári ekonomka bul joly ádetten tys kúmánshil, kúdikshil, ár nársege mán bergish bolyp alǵan. Máselen, abyrjı turyp aıtqan myna sózine qarańyz: "He-epgýd qoryldaǵanyn qoıa qoıdy degenshe oıanyp ketti deı ber, sońǵy kúnderi óstip atar tańdy kózimen atqyzyp júrgen ol búgin túnde: "At dúbiri estiledi!" dep aıqaılap jiberdi. Al biz ony estidik pe? Estimesek, qazir qaıda jınalyp jatyrmyz? Tań atqasyn... He-epgýdtyń aıtýynsha, búgin qatty nóser bolatyn kórinedi. Mıss Peıshnstiń skrıpka oınaǵany da estilmeıdi, al mıster Ford áli óz bólmesinen shyqqan joq. Bu qalaı? Ne boldy? Nege bulaı?.. Úıbaı-aý, myna keneni qarańdar. Bular úshin áli erterek edi ǵoı!..

Árbir kúdikti is, kúmándi júristi qalaı ańǵaryp qoıatynyna tań qalasyń, sondaı sátte betine týra qaraı da almaısyń. Endi, mine, keneni shymshı ustap turyp, bizdi de tekserip baǵa bastaǵan. Biraq istiń mán-jaıyna jetip úlgergenshe biz kofemizdi iship bolyp, jolǵa túsip qoıyp edik. Sosyn úıden áýdem jer uzaı bergenimizde, ol kóıleginiń etegin bir qolymen kóterip alyp, sońymyzdan alqyna qýyp jetken de, aınalasyn ájim torlaǵan aqyldy da abyrjýly kózderin bizge tikteı qadap:

— Sender ony aıaısyńdar ǵoı, solaı ma? — degen. Jaýap ornyna ıyǵymyzdy qıqań etkizdik te, júre berdik.

Sodan biz jińishke soqpaq jolǵa túsip, shoshqalar men kir-qoqysqa toly mal qoralardyń, sosyn saqal-murtyn ádemilep túzegen sharýalardyń janynan ótip, boztorǵaılar shyryldap jatqan egis dalasyna shyqqanbyz. Sóıtip Den jatqan qonaqúıge jetkenshe birde órge shyǵyp, birde eńiske túsip, tizgindi bir bosatpaı júrdik te otyrdyq.

Ne zamatta aldymyzdan shuǵylaly munar astynda san túske qubylyp, jarqyrap jatqan ózen shyqqan. Quddy aspan men jer astasyp ketkendeı. Men ǵumyry Devonnan basqa eshbir jerden mundaı tumsa sulýlyqty kórgen emespin. Móp-móldir aıdyn ústinde jaı ǵana terbelip turǵan, eskili-jańaly kez kelgen kemeniń ózi munda ertegiden kelgendeı kóz tartady. Jap-jasyl bıik orman da, qyzyl qumdy jaǵalaý da, aq shaǵaladaı ásem úıler de, bári-bári aq saǵym arasynda tolqyndanyp, úlbirep tur. Betińe iri-iri jańbyr tamshylary tıedi, biraq qazbaýyr bulttar arasynan kún sáýlesi syǵalaıdy. Tóbemizde shańq-shańq etip shaǵalalar ushady.

Biz eki qaıyqshyǵa "Sıqyrlyǵa" jetkizip salýdy ótindik. Olar qaıyqqa oılanbaı-aq otyra berdi de, kenet esterine áldene túskendeı eskekterin qoıa salyp:

— "Sıqyrlyǵa" deısiz be, ser? — dedi tańdanyp. — Ol qandaı keme?

Bizdiń Batys sharýalarynyń turǵan boıy osy! Eshqashan "joq" degendi bilmeıdi, esh ýaqytta nápaqasynan qur qalǵysy kelmeıdi, eshqashan da bir nárseni ıa isteı almaıtynyn, ıa qolynan kelmeıtinin moıyndamaıdy, áıteýir qaı ýaqytta da, óstip óz kúnderi úshin quraq ushyp turǵandary! Biz olarǵa Pırstiń atyn atadyq.

— Kapıtan Zeherı Pırs! — Olar bir-birine ári tańdana, ári kúle qarasty. — Sizder anaý "Kúnbaǵar" týraly aıtyp tur ekensizder ǵoı. Ol solaı atalady. "Kúnbaǵar" onyń aty!

Biz qara qaptal jaqtan qaıyqqa mine bergende, qaıyqshylardyń biri ekinshisine bylaı degenin estip qaldym:

— "Sıqyrly!" Tabylǵan at! Budan artyqty izdeseń de tappassyń!

Buǵan ekeýi de máz bolyp, kúlisip aldy. Bizdi "Kúnbaǵardyń" nemese, álgi "Sıqyrly" deıtin keremettiń kapıtan kómekshisi qarsy aldy. Bul ózi kúnge qap-qara bop kúıip ketken, qaıyńnyń bezindeı shymyr, qolynda kókshil jazýlary bar, uzyn boıly jigit eken.

— Ústinen tústińizder, kapıtan qazir osynda, — dedi ol. — Kórip tursyzdar, jumys bastan asady. Áı, ıttiń balalary, nege qımyldamaısyńdar, eı, sender! — dep, sosyn eki jigitke aıqaılap qoıdy. Palýbanyń ár jerinde shashylyp jatqan júkterdi olar býyp-túıip, jınastyryp jatyr.

— Búgin juma; sársenbi kúni qalaıda júrip ketýimiz kerek. Kánekı, munda júrińizder. — Ol bizdi tómen túsetin basqyshpen kaıýtkompanıa dep atalatyn bir qýysqa qaraı bastady.

— Kim dep aıtaıyn sizderdi?.. Iá, aıtpaqshy, siz mıster Treffrısiz ǵoı? — dep, ol Denge buryldy. — Biz kompanon emespiz be! — Onyń balasha qýanǵany óńinen biline qaldy.

— Qarańyz, men sizge mynalardy kórseteıin, — dep, ol kaıýta esigin aıqara ashyp jiberdi.

Onda joǵarǵy tósekten etegi salbyrap túsip jatqan úlken brezentten basqa eshteńe kórinbeıdi. Ony kóterip jiberip, tómengi tósekti beri jyljytqanda astynan atam zamanǵy eski pýlemettiń stvoly kózge tústi.

— Bizde mundaıdyń altaýy bar, — dedi ol asa bir qupıa máseleniń betin ashqandaı sybyrlaı sóılep. Onyń osy bir qylyǵynan tabıǵı tazalyqtyń ıisi ańqyp turǵandaı edi.

— Kapıtannyń aıtýynsha, bular bizge qazir altynnan qymbat. Besatarlarymyz da jaman emes, oq-dári degen jeterlik. Ol meni de janyna qosyp aldy. Parohod kompanıasynda qyzmet istep, jolaýshylarmen palýbada krıket oınap ýaqyt ótkizgenshe munda júrip aqsha tapqanym artyq qoı. Kapıtanmen kezdesken kúni-aq osy jumystyń oń jambasyma keletinin bilgenmin, sonda erteńgi kúni qant plantasıasyn satyp alýdy da oılastyryp qoıǵanym bar. Nesin aıtasyń, bizdiń kapıtan degen óte aq kóńil adam ǵoı. Já, endi oǵan baryp aıtaıyn kimniń kelgenin. Túni boıy bolǵan joq, ol kelgende saǵat tańǵy tórtti soqqan, qazir kóz shyrymyn alyp jatyr, biraq siz úshin oıatýǵa bolady, renjimes.

Osyny aıtty da, ol shyǵyp ketti. Bul jigitti Zeherı Pırs ne úshin ózine tartty eken dep oıladym. Biraq bir dúnıeni sezgendeımin: osy bir keńpeıil de ańǵal jigit — qaıdaǵy bir aýyldyq pastordyń on eki balasynyń biri — sáti tússe birneshe negrdi atyp tastap júre berýden taıynbaıtyn sekildi.

Artynsha ol bir qushaq shólmek kóterip, qaıtyp keldi.

— Ne ishesizder? Kapıtan qazir keledi. Al men joǵaryǵa baraıyn, jumys bastan asady.

Rasynda, bes mınýttan keıin Zeherı Pırstiń óz tóbesi de kórindi. Ol bizge qol usynyp jalpaqtaǵan joq, sol úshin de oǵan qurmetpen qaraýǵa bolatyndaı edi. Óńinen ári sharshaǵany, ári áldenege qıtyǵyp turǵany bilingen.

— Qulaǵym sizderde, myrzalar, — dedi ol.

— Budan ári siz ne istemekshisiz? Biz osyny bilýge keldik, — dedi Den.

— Túsinbedim. Onda sizderdiń ne sharýalaryńyz bar? — Denniń kishkentaı kózderinen yzaly ushqyn jarq ete qaldy.

— Siz menen bes júz fýnt aqsha aldyńyz, — dedi ol. — Qalaı oılaısyz, men ony sizge ne úshin berdim?

Zeherı saýsaqtaryn sytyrlata otyryp:

— Onda meniń shataǵym joq, — dedi. — Men sársenbi kúni jolǵa shyǵyp ketem. Sizdiń aqshańyz óz ornynda.

— Men siz týraly ne oılaıtynymdy bilesiz be? — dedi Den.

— Bilmeımin, bilgim de kelmeıdi, — dep ol ózine ǵana tán qubylmaly minezben bir túrli jymıyp qoıdy. — Qalaı oılaımyn deseńiz de, negizinen óz erkińizde ǵoı.

Den túnerip ketti.

— Shyndyǵyńyzdy aıtyńyzshy, — dedi ol sosyn. — Ol qyzben osy ne istemekshisiz? Nıetińiz qandaı?

— Eshqandaı. — Zeherı ony kóz astymen bir sholyp ótti.

— Ony áıel etip tastaǵanyńyzdy joqqa shyǵarýǵa qalaı dátińiz barady?

Zeherı oǵan jaıbaraqat qaraǵan qalpy:

— Men eshteńeni de joqqa shyǵarmaımyn, — dep saldy.

— Qudaı úshin, nege óıttińiz siz?

— Sonda onyń kúıeýi bolýǵa ózim ǵana laıyqtymyn dep oılaısyz ba, mıster Treffrı?

— Aýzynan aq súti de keppegen qyz balaǵa qalaısha bulaı isteýge bolady? Qalaı ǵana batylyńyz bardy buǵan? Tún ishinde oǵan urlanyp barý degen ne sumdyq!? Osynyń bári maldyń tirligi ekenin qalaısha túsinbeısiz siz?!.

Qap-qara bop tútigip ketken Zeherı judyryǵyn túıe tústi. Biraq onysyn bildirgisi kelmegendeı:

— Sonda ony sizge qaldyrýym kerek pe edi? — dedi sabyrly pishinmen. — Men ony ózimmen birge alyp ketýge ýáde bergem. Sóıtip biz sársenbide jolǵa shyqpaqshy edik. Endi bári de kesh. Oǵan kináli, myna siz. Itterińizdi ertip kelip, kóringen jerdi timiskilep, bar josparymyzdy kúıretip kettińiz. Endi ony ala ketýdiń eshqandaı jóni joq. Bul sapardan men oǵan óte baı adam bop kelemin nemese múlde kelmeımin de.

— Qashanǵa deıin? — dep, men de sózge aralastym. Ol men jaqqa sypaıy pishinmen burylyp:

— Men ony ý-shýdan qutylý úshin alyp keteıin-aq dep edim; senińiz, kiná menen emes, búıtip syrdyń ashylyp qalatynyn qaıdan bileıin... Men óte qaýipti saparǵa attanyp baramyn. Eger ol menimen birge bolsa, oıǵa alǵanymdy oryndaýym ekitalaı. Óıtkeni men onda ylǵı da júıke tozdyrýmen bolatyn edim. Mundaı jaǵdaıda ol da qaýipsiz bolmas edi.

— Jaraıdy, al siz alysta júrgende, onyń jaıy qalaı bolady? — dedim men. — Eger siz óstip qaldyryp keterińizdi bilse, ol sizdiń áıelińiz bolyp qalatynyna senimińiz bar ma? Menińshe, siz alǵan betińizden qaıtqanyńyz durys. Sonda bar jaǵynan jaqsy bolady. Onyń ómiri sizdiń qolyńyzda. Beıshara, ol áli jap-jas bala ǵoı!

Onyń beti dirildep ketti; budan onyń ýaıym jep júrgeni baıqalǵandaı edi.

— Iá, alǵan betińizden qaıtyńyz! — dedim men tabandap.

— Meniń bolashaǵym osy saparǵa baılanysty bolyp tur ǵoı, — dedi ol kúrsinip. — Odan bas tartsam, bárinen aıyrylǵanym.

Ol erteńgi kúni ne bolaryn birinshi ret oılaǵandaı maǵan ári jalynyshty, ári kúmándi qarady, bul onyń tabıǵı bolmysyna saı kelmeıtini de ras-ty. Osy sátte men ony arty bylqyldap qaldy-aý, endi bárin qoıatyn shyǵar dep oılaǵam, biraq, ókinishke qaraı, Denniń kútpegen jerde:

— Aqymaqtyq jasamańyz! — dep, burq ete qalmasy bar ma? Pırs oǵan shuǵyl burylyp:

— Men sizdiń aqylyńyzǵa zárý emespin, — dedi qatqyldaý daýyspen. — Maǵan jol kórsetetin siz kimsiz?!.

— Sońǵy demińiz taýsylǵansha sol qyz úshin maǵan jaýap beresiz! — dedi Den de taısalmaı.

Zeherı kúldi. Kúldi de:

— Myna shybyndy kórdińiz be? — dedi. — Buǵan qazir ne istesem, erteń sizge de sony isteı salam. — Ol appaq shalbaryna qonyp otyrǵan shybyndy alaqanymen qaǵyp jiberdi. — Saý bolyńyz!

Biz mingen qaıyqtyń eskekshileri sýǵa eskekti salysymen-aq qatty nóser shelektep quıa jóneldi de, artymyzda qalǵan "Sıqyrlynyń" sulbasy ǵana kóringen; meniń esimde qalǵany kapıtan kómekshisiniń keme qaptalyna jabysa turyp, uzap bara jatqan bizge fýrajkasyn qaıta-qaıta bulǵaǵany ǵana.

Biz, árqaısymyz ózimizge de, ózgege de renishti kúımen sýǵa súńgilese otyryp jaǵaǵa da jettik-aý áıteýir. Men eshkimge til qatpastan úıge qaraı bettedim.

Baqtyń janynan óte bergenimde, qatty jelden almalar dúrs-dúrs qulap jatty.

Alma pisti — úzilgeli tur mine,

O! Heı-hoý! Úzilgeli tur mine.

Men júkterimdi jınap alyp, dereý osy jerden ketkim kelgen. Biraq bir sát maǵan osynyń bárinde: kúresseń — jeńe almaıtyn, oılasań — túsine bermeıtin áldebir qyzyq jatqandaı kórindi. Árıne, bul adamdardy bilmeıtin sizder úshin, olardyń biri aqymaq, biri beıshara kórinýi múmkin. Al ómirde, ıa baǵyńa, ıa soryńa qaraı, sizdi tek bári de túsinikti, bári de kelisti jaılar ǵana emes, keıde bir mıyń jetpes túıtkilder men sanańdy san saqqa júgirter jumbaqtardyń ózine tartyp turatyny bolady ǵoı.

Men fermaǵa kelgende, kúnniń kózi ashylyp sala bergen; úılerdiń sary qamysty shatyrlary aǵash arasynan jarqyrap kórinip, meni onda áldebir qýanysh pen jaıly habar kútip turǵandaı sezildi. Maǵan esikti Djon Fordtyń ózi ashqan.

Áý degennen-aq ol sózin keshirim suraýdan bastaýy onsyz da yńǵaısyzdanyp kelgen meni tipten qysyldyra túsip edi. Biraq artynsha osyny seze qoıǵandaı:

— Men nemeremmen áli sóıleskem joq. Den Treffrıdi kútip otyrmyn, — dep ol oıymdy basqa jaqqa bólip jibergen.

Onyń kári júzinen ýaıym jegen adamǵa tán qajyǵan keıip, salqyn syz baıqalyp turdy. Túni boıy kirpik ilmeı shyqqan sekildi; kıimderi myj-myj, soǵan qaraǵanda, sheshinip jatýǵa da zaýqy soqpaǵandaı. Biraq bul ózi aıaýshylyq bildirýdi unatpaıtyn adam edi. Jáne osy oqıǵalardyń bárine aralasyp ketkenim úshin men de ózimdi yńǵaısyz sezinip otyrǵan jaıym bar. Degenmen kibirtikteı turyp qaıda bolǵanymyzdy aıtyp berýge májbúr boldym.

— Biz úshin qam jegenderińizge raqmet. Azamattyq jasadyńyzdar. Bulaı etpeske bolmaıtyn da edi ǵoı. Biraq bári de bolar is bolyp, boıaýy sińgennen keıin...

Onyń qatty qapalanǵany túrinen biline qaldy. Jan shydatpas júrektegi kúızelisi tákapparlyǵymen betpe-bet kelip, beldesýge túskendeı. Tek birazdan keıin ǵana:

— Siz ony kórdik deısiz be? Ol bárin moıyndady ma? Qalaı bolǵanyn da aıtqan shyǵar?

Men oǵan Pırstiń joba-josparyn múmkindiginshe aldyna jaıyp salǵandaı boldym. Paryz, mindet týraly qatyp-semip qalǵan qaǵıdasy bar osy bir shaldyń aldynda men ne desem de ózimdi Pırs jaǵyna shyǵyp otyrǵandaı sezindim.

— Buny qalaı túsinýge bolady? — dedi ol aqyry. — Sizdiń aıtýyńyzsha, ol osyny Peıshnsten aıyrylyp qalmas úshin istegen eken, sóıte tura endi eki aptadan keıin ony qaldyryp ketýi qalaı?

— Men ony birge alyp júrgim kelip edi, — deıdi ol...

— Siz soǵan senesiz be?

Osy mezette esikten Peıshnsti kórdim de, jaýap berýge úlgermeı qaldym. O jerde onyń qashannan beri turǵanyn bilmeımin...

— Onyń mensiz ketkeli jatqany ras pa? — dedi ol Men tek basymdy ızedim.

— Buny siz óz aýzynan estidińiz be?

— Iá.

Qyz aıaǵymen jer tepti.

— Ol maǵan ýáde berip edi ǵoı! Ýáde bergen. Ýáde! — Djon Ford oǵan jaqyndaı berdi.

— Qol ushyńdy tıgizbe maǵan, ata! Jek kóremin men senderdi. Ne istese, sony istesin, maǵan endi báribir.

Djon Fordtyń óńi kúreńitip ketti.

— Peıshns, — dedi ol — Shynymen-aq sen menen ketkiń kele me?

Ol bizge tik qarap turyp:

— Ketem be, ketpeımin be, ony bilip qaıtesiń. Júrek aýyrtqannan basqa túk te joq onda! — dedi.

— Sonda sen... ıt ólgen jerden ne tabam dep júrsiń?

Peıshns jyndy adamdaı syqylyqtaı kúldi.

— Ne tabam? Bilmeımin... eshteńe; bolmaǵanda eshkim meniń júıkemdi tozdyrmas edi. Al endi sen meni qamap ustaıtyn shyǵarsyń, óıtkeni men eshkimge kúshi jetpeıtin áıel zatymyn ǵoı, al sender... o-o, kúshtisińder!

— Doǵar! — dedi Djon Ford. — Men ony zorlap turyp seni alǵyzamyn.

— Jo-joq, aýzyńa alma! — dep qyz aıqaılap jiberdi. — Men saǵan óıtkizbeımin. Ne istese de ol ózi biledi. Estısińder me sender, ózi biledi! Bas erki ózinde onyń!

Ol esikke qaraı jylystaı berdi de, aqyry joq boldy, Djon Ford aıaq astynan jer jyljyp bara jatqandaı teńselip ketti. Men de bólmeden shyǵa jóneldim. Sosyn asúıde irimshik pen nan jep otyrǵan Hopgýdtyń janyna keldim. Meni kórgen ol ornynan turyp, óte sypaıy túrde tońazytylǵan shoshqa eti men bir tostaǵan shaı ishýge shaqyrdy.

— Sizdiń munda bas suǵyp shyǵatynyńyzdy bilip edim, ser, — dedi ol shaınańdaı otyryp. — Búgin úıde tamaq jaıyn oılap júrgen bireý joq. Kempir anaý Peıshnspen áýre. Jas qyzdar ábden erkinsip ketti ǵoı. — Ol aýzyn jeńimen súrtip qoıyp qorqoryna temeki tyǵyndaı bastady. — Bular ózi tuqymynan solaı. Skvaır Rık Voısı jigittiń tóresi deıtin naǵyz jentlmen boldy; al mıssıs Voısı týraly tipti sóz joq, kórkine kóz toıatyn hanshanyń týra ózi edi, tek... — dep ol qorqoryn bir ezýinen ekinshisine aýystyra otyryp, bir nárseniń shetin jáne qyltıta tústi. — Tek sál nársege burq-sarq qaınap shyǵa keletin óte ashýshań bolatyn, jaryqtyq. Hopgýd, bylaı qaraǵanda, óte susty adam kóringenmen onyń júregi sonshama jumsaq, názik ekenin bilemin, biraq, sóıte tura onymen mundaı taqyrypta áńgimelesý artyq edi.

Men joǵarydaǵy óz bólmeme keldim de, júkterimdi jınastyra bastadym, artynsha ony da qoıyp, qolyma kitap alyp edim, aqyr sońynda uıyqtap ketippin. Oıanǵan kezde saǵatyma qarasam, bes bolypty. Tórt saǵat boıy qybyr etpeı kóz shyrymyn alyppyn. Qıǵashtaı túsken kún sáýlesi bir terezeden ekinshisine qaraı oıysqan; shelek túbine súttiń shylp-shylp quıylyp jatqany estiledi; sosyn áldebir gúrsildegen tosyn dybys pen qattyraq júrgen aıaq dúrsilin qulaǵym shalyp qaldy.

Esikti aıqara ashyp jiberdim. Hopgýd pen jaǵalaý kúzetshileriniń biri Peıshnsti basqyshpen joǵary kóterip keledi eken. Qyz olardyń qolynda qybyrsyz sulyq jatyr, óńi bózdeı bozaryp ketken, mańdaıy jyrylǵan, betine birneshe tamshy qan qatyp qalypty. Qoldary bolmashy diril qaǵady, saýsaqtaryn aqyryn búgip-jazǵan bolady. Erkekter ony joǵaryǵa kóterip aparyp, endi jatqyza bergende, ol erinderin ázer jybyrlatyp:

— Osylaı jaqsy, meni túsirmeńdershi... Men shydap kóreıin, — dedi aýyrsyna.

Olar janynan ótip bara jatqanda, qyzdyń kózi sál ǵana kúlimsirep, maǵan birdeńe degendeı boldy, biraq men onysyn uqpaı qaldym; esik jabyldy da, tómengi jaqtan taǵy da abyrjyǵan daýystar estile bastady. Men bóten adamdar shyǵyp ketisimen Hopgýdke jetip bardym. Ol mańdaıynan terin súrtip turyp:

— Beıshara bala-aı! — dedi kúrsinip. — Qulaǵan... Jardan ushyp ketipti... Arqasymen tússe kerek... Taýyp alǵan jańaǵy jigitter kórinedi. O, qudaı, jar bola kór! Múmkin qaýipti de bola qoımas... Mıster Ford ázirge estigen joq. Men dárigerge baryp keleıin.

Bir saǵattyń o jaq bu jaǵynda dáriger de kelip jetti; tipti bala deýge bolatyndaı jap-jas jigit eken. Biraq qyz bólmesine kirip shyqqannan keıin óńinen úlken adamdarǵa tán asa baısaldylyq sezilgen.

— Janyndaǵy anaý kári áıel.. oǵan shyn berilgen be? Ony durystap kúte ala ma ol?.. Ol úshin janyn berýge ázir deısizder me? Óte jaqsy!..Bilmeımin, eshteńeden úmittendire almaımyn. Bar bále omyrtqada sekildi, dereý konsılıým kerek! Netken júrek jutqan qyz edi! Mıster Fordqa aıtyńdar, Torkıdegi eń keremet degen dárigerdi shaqyrsyn munda. Onda K... degen dáriger bar. Erteń bar jumysymdy tastap, ózim de osynda kelemin. Aýrýǵa bar jaǵynan tynyshtyq qajet. Men oǵan uıyqtatatyn dári tastap kettim, túnde ystyǵy kóterilýi múmkin.

Aqyry Djon Ford ta keldi. Beıshara shal! Nemeresin mazalaýdan qanshama júreksinse de, úıde otyra berýge sonshama shydamy jetpese kerek. Manadan bergi birneshe saǵatta basqyshtan áldeneshe tómen túsip, qaıta kóterilgenin men onyń aıaq tyqyry men entige dem alǵanyn bilip otyrmyn. On birler shamasynda men endi demalǵaly jatqan kezimde bólmeme mıssıs Hopgýd bas suqqan.

— Siz oǵan baryp shyqpaısyz ba? — dedi ol — Sizdi ol surap jatyr. Eshteńe, eshteńe bilmeımin, tek sizdi ǵana kórgisi keledi; múmkin sandyraqtap jatqan shyǵar, a? — Baıǵus kempirdiń kózinen jas byrs-byrs tamady. — Múmkin, sizdiń kirgenińiz oǵan zıan da bolar, biraq, bilmeımin... al kirmeseńiz, tipti alańdap bite me...

Peıshns jastyq ústinde kózin jartylaı jumyp, aýyr tynystap jatyr eken. Onyń osy jatysynan meni kórgisi kelgeni de, tipti janyna kelgenimdi sezgeni de baıqalmady. Tósek janynda óleýsireı janyp turǵan maıshamnyń qara kómir tuqyly ǵana qalǵan; esik pen terezeler shalqasynan ashyq, biraq syrttan bolmashy taza aýa kirgeni sezilmeıdi. Qarańǵy bólmede sál ǵana qyzarǵan tildeı ot mańaıyna kómeski jaryǵyn bir qalypty shashyp tur. Tóbe tym alasa. Týra eden túbinen bastalatyn keń terezeniń arǵy jaǵynan alma aǵashtarynyń butaqtary qaraýytady. Qoıý qarańǵylyq ishinen bárin de jaqsylap kórip alý múmkin emes edi. Tósektiń tómen jaǵyna qoıylǵan sandyq ústinde erni jybyrlap, birdeńe aıtqandaı bolyp mıssıs Hopgýd otyrdy. Bolmashy kúlimsi ıispen qatar alma aǵashy men áldebir sabynnyń hosh ıisi bilinedi. Edende tósenish joq, bólmede tósek tusynda ilýli turǵan skrıpkadan basqa eshbir kózge birden túser zat kórinbeıdi. Kishkentaı dóńgelek saǵattyń bir qalypty tyqyly estiledi.

— Maǵan ana bir dárini nege bermeısiń, ma? — deıdi Peıshns álsiz ǵana úzip-úzip sóılep. — Meniń uıyqtaǵym keledi.

— Óte aýyrsynyp jatyrsyń ba? — deımin men.

— Iá, barlyq jerim shydatpaı barady, — dep, ol maǵan júzin burǵan. — Buny men ádeıi istedi dep oılaısyz ba?.. Jo-joq. Eger ádeıi istesem, oıymdaǵyǵa ońaı jetken bolar edim, sonda búıtip janym qınalmas ta edi. — Ol kózin alaqanymen jaýyp aldy. — Bireýge muńyn shaqqan jaqsy emes. Biraq shydaı alar emespin. Endi óıtpeımin... men... óıtpeımin endi sizdiń aldyńyzda.

Ol uıyqtatatyn dárini kishkentaı bala sıaqty bet-aýzyn ashyrqana jybyrlatyp, bar peıilimen iship saldy.

— Qalaı oılaısyz, men áli kópke deıin oınaı almaımyn ba?.. Oı, men ne dep kettim, qazir maǵan múlde basqa jaıdy oılaýym kerek qoı. — Ol maǵan qolyn sozdy. — Myna saqınaǵa qarańyzshy. Men kúıeýge shyqqan áıelmin, bul qyzyq emes pe, á? Ha, ha! Buny eshkim eshqashan túsinbeıdi, bul da qyzyq qoı! Beıshara atam! Eshkim kináli emes, eshqandaı sebep te joq, bárin istegen ózim. Sizdi shaqyrǵan sebebim: osyny aıtaıyn dep edim; ma osynda otyr, biraq, eshteńeni túsinbeıdi; nege meni túsinbeısiń, ma?

Denedegi diril uıqymen arpalysqa túskendeı; Peıshns kórpesin syryp, shilbıgen uzyn qolyn sál joǵary kóterdi, sodan ózi jeńildep qalǵan sekildi; osy sátte kózderi úlkeıip, jas baladaı jaýtańdaı qalǵan maısham jaryǵy alaýlap, jaryǵy molaıa túsip edi.

— Oǵan eshkim habar bermesin, eshkim; osy tilegim bolsynshy!.. Eger aıaǵym taıyp ketpese... onda ne bolar edim? Bilmeımin, sizder de bilmeısizder... Qyzyq! Men ony súıdi dep oılaısyzdar ma sizder? Mahabbatsyz kúıeýge shyqpaıdy, solaı emes pe? Múlde súımeı degenim ǵoı. Alaıda, bilesizder me, men eshkimge táýelsiz ómir súrgim keldi; al ol meni ózimen birge ala ketýge ýáde bergen, sóıte tura endi mine, qaldyryp ketýdi oılapty. Al men qalǵym kelmeıdi, múlde qalǵym kelmeıdi! Men álgi bir jerge, tutastaı qyna basqan jar jaqtaýyna kelgenimde, teńiz týra taban astynda jatqan; eger osy tustan sekirsem, barlyq is birden bitedi dep oılaǵam; sosyn ne de bolsa bıigirekten qulaıyn dep taǵy da jar qaptalymen joǵaryǵa kóterile bergenimde... aıaq basqan tasym domalap ketti de, tómen qaraı bir-aq ushtym... Endi mine, bar jerim aýyrady. Al aýyrǵan kezde birdeńe oılaý da múmkin emes.

Onyń esinen tana bastaǵany sezildi.

— Óziń tilegen ólimnen eshkim qutqaryp qala almaıdy. Oǵan aıtýdyń keregi joq... eger tipti... jo-joq, kerek emes, qajeti joq... sizdiń ketkenińiz, óıtkeni... — kózi jumyla berdi de, uıyqtap ketti.

Bul kúni tańerteń onyń beti beri qarady ma, álde burynǵydan da aýyrlaı tústi me, eshkim sezgen emes.

Seısenbi, 9 tamyz

VI

Men osynyń bárin jazǵanyma úsh kún emes, úsh apta bolǵan shyǵar. Úıde aýrý adam jatqanda ýaqyt qalaı baıaý jyljıdy deseńizshi!.. Búgin tańerteń dárigerler kelgen, olardyń aıtýynsha, onyń tatar dáminiń taýsylýyna qyryq saǵattaı qalǵan. Buny estigen sátten bastap ol ne qınalǵanyn, ne qaıǵyrǵanyn tıtteı de bildirgen emes. Túrine qarasań — cap-cay sıaqty; beti solyp, óńi bozarǵany bilinbeıdi. Janyn qatty qınaǵan aýrý da baıqalmaıdy, biraq denesi birtindep qozǵalýdan qala bastaǵan... Onyń bar shyndyqty bilip alǵanyna Djon Ford qatty ókinip edi. Óletinin bilgen sátte ol bar bolǵany qabyrǵaǵa qaraı teris buryla berip, kúrsingen de qoıǵan; sosyn janynda myrs-myrs jylap otyrǵan beıshara Hopgýd kempirge basyn buryp:

— Ma, ma, jylama, maǵan endi báribir, — degen.

Olar janynan ketken kezde, skrıpkasyn surap edi. Ony ózine yńǵaıly etip ustap turýdy ótindi de, ishekti jaılap ysa bastady; odan áldebir óksigen, yńyrsyǵan, yrǵaqsyz dybys shyǵa berdi, soǵan yza boldy ma, ysqyshty tastaı salyp, óksip-óksip jylap jiberdi. Osy mezetten keıin qaıtip tilde qatqan joq, yńqyldaǵanyn da qoıǵan.

Degenmen sál sheginis jasaıyn. Jeksenbi kúni, dálirek aıtqanda, sizderge budan buryn baıan qylǵan oqıǵanyń erteńinde, serýendep qaıtyp kele jatqanymda, syrnaıymen áldebir muńly áýendi syńsytyp júrgen bir balany keziktirgenim bar.

— Aǵaı, júrińizdershi! — dedi ol. — Sizdi mıss shaqyryp jatyr.

Men oǵan bardym. Tańerteń óńi táp-táýir edi, endi múlde álsirep qalypty. Qolynda hat.

— Mynany, — dedi ol, — ózim oqı alar emespin. Bir syr bar sıaqty munda... meniń oılaýǵa da, kórýge de shamam joq. Osyny maǵan oqyp berińizshi, ótinem!

Hat Zeherıden eken. Men ony aqyryn sybyrlap oqı bastadym, óıtkeni janymyzda mıssıs Hopgýd Peıshnsten kóz almaı toqyma toqyp otyr edi. Oqyp bitken kezde, ol maǵan hatty taǵy birneshe ret qaıtalatyp oqytqan. Alǵashynda quddy rıza bolyp jatqandaı kórindi, tipti azdap qýanysh sezimi de jylt bergen, biraq keıin kózine áldebir muń uıalaǵandaı boldy da, onysy birtindep yzaly mysqylǵa uqsaı túsken; sóıtip men hatty úshinshi ret oqyp bitpeı jatyp, onyń kirpigi ilinip ketip edi. Hattyń ǵajap jazylǵany sondaı, onda adamnyń jan dúnıesi qyrtys-qyrtysymen, bar bolmysymen jarqyrap kóringeni ras-ty. Men ony aq jamylǵyǵa oranyp jatqan qyzdyń qol astyna tyqtym da, shyǵyp kettim. Sosyn óz kózimmen kórip qaıtaıynshy degen nıetpen qyz qulaǵan sol bir jarqabaqtyń janyna keldim. Ol aıtqan tutastaı múk basqan tómendegi qıa bet beldeýindegi tar jaqtaýdy da taýyp aldym. Qyz qol sozǵan joǵarydaǵy jaqpar tas meniń sál ǵana oń jaǵymda turdy — buǵan qalaı batyly baryp órmelegenine qaıran qalasyń! Sol sátte onyń boıyn qandaı surapyl sezim bılegenin men endi ǵana túsingendeımin! Art jaqta — qyzǵaldaq kómkergen keń alqap, onda tirshilik qaraketimen qaptaı ushyp júrgen shybyn-shirkeı, odan áride, astyǵy áli orylmaǵan egistik, tańnan shyr-shyr etken torǵaılar úni estiledi. Tóbemde — bir sheti sonaý kókjıekke baryp tirelgen kógildir aspan, al tómende — qara jartas tabanynda san túske boıalyp jatqan teńizdiń bir qoltyǵy. Saı-salaly, qyratty-qyrqaly keń dalanyń ústinen ushqan býdaq-býdaq aqsha bult. Mundaǵy aspan shyǵys jaǵalaýdaǵy sıaqty esh ýaqytta qyzyl sary túske boıalyp jatpaıdy; bul jerde ol árdaıym áldebir jaqqa kóship bara jatqan aq mamyqtaı aqsha bulttarǵa tolady da turady. Zeherı Pırs hatynyń keıbir joldary meniń jadymda áli de jańǵyryp tur edi. Qalaı desek te ol ózi ómir súrgen ortanyń, zamannyń, otbasynda boıǵa sińgen dástúrli salt-sananyń tól perzenti ekeni ras-ty. Tipti aýasyna deıin jupar ıisi ańqyǵan osyndaı jumaq jerden qaıdaǵy bir qıalshyldyń shyǵýy múmkin emes (ondaı adam óz janyna raqatty óz qolymen jasaýǵa tıis ortada ǵana dúnıege kelmek qoı); ata-babalary myńdaǵan jyl boıy kúndiz-túni teńiz degen ǵajaıyp dúnıeden kóz jazbaǵan — sol ǵajaıyp dúnıeniń jumbaq syrlaryn bilýge degen óz qumarlyǵynyń máńgilik qulyna aınalǵandardyń arasynan zań men tártipti moıyndaı qoıar adamdy tabý qıyn-aý. Jalpy adam balasynyń haıýannan aıyrmashylyǵy az bolar...

"Ómir degeniń óz erkińmen qolǵa salǵan buǵaýdan da qıyn dúnıe ǵoı, — dep jazypty ol. — Meni kinálamaı-aq qoıshy. Eger seni tolyp jatqan qaýip-qaterdiń ortasyna tastap jibersem, sen onda baqytty bolar ma ediń? Men ulan-asyr tabys taýyp, seni eń baı áıelderdiń qataryna qoısam deımin; al seni ózimmen birge alyp júrsem, sátsizdikke ushyraýym ábden múmkin. Men saǵan qarasam boldy, jumsara túsemin. Adam dúnıede ózine ne qymbat bolsa, teńizde sony ǵana armandaıdy, ol sonda hosh ıisti arshanyń gúlin de, baldy da ańsaıdy, olar saǵan uqsaıdy; ol sonda baqshadaǵy appaq alma aǵashy men jap-jasyl shópti de ańsaıdy, olar saǵan uqsaıdy; keıde ol shalqasynan jatyp alyp tek armandaýdy ǵana súıedi, sol armandarynyń bári de aldymen saǵan uqsaıdy..."

Men osy joldardy oqyǵan kezde Peıshnstiń júzi tańǵalarlyqtaı jadyrap, bal-bul janyp, kózine náp-názik kúlki oınap shyǵa kelgeni de esimde; artynsha biraq: "Osynyń bári jyndynyń sózi ǵoı, solaı emes pe?" degen.

Ol hatynda budan keıin: eger sátin salyp zor tabysqa jeter bolsa, onda ne isteıtinin, qandaı iske táýekel etetinin, eger barlyq jaǵdaıda sabyrlyq saqtaı alsa, oılaǵan maqsatyna túgel jetetinin sendire, tóndire jazypty.

"Men bul saparda eki aıdan artyq bolmaımyn, — dep jalǵastyrady ol. — Óz úıińde kúte tur, janym nemese meniń ákemniń janyna kelip al. Buǵan ol qýanbasa, renjimeıdi. Onda meniń sheshemniń bólmesi bar. Eshkim de seniń betińdi qaqpaıdy, teńiz jaǵasynda emin-erkin oınaısyń: tas qarańǵy túnderde aspandaǵy juldyzdar teńiz betine túsip, sen úshin myń buralyp bıleıtin bolady. Seni oılaı otyryp, men olarǵa ylǵı da qyzyǵa qaraıtynmyn..."

"Buny oqymaı-aq qoıyńyz", — dep Peıshns aýyr kúrsingen, sosyn kelesi joly bul tusty ádeıi attap ótip otyrdym... Hat budan ári ádemi sezimge qurylǵan edi.

"Senimen osy syrdy bóliskende, ekeýmizdiń aldymyzdan jalpaq álem jarqyrap sala bergendeı bolady. Men seni qaıda aparýdy da oısha elestetemin. Ne asa ystyq emes, ne óte sýyq emes bir keremet jer bar, sen onda kúni boıy kóleńkede otyryp, lıana japyraqtary men kokos pálmasyn qyzyqtaıtyn bolasyń, typ-tynysh, jym-jyrt; eshteńe isteýdiń de, eshteńeden qam jeýdiń de keregi joq; ol jerde jaıshylyqta túsińe ǵana kiretin jemis-jıdektiń bári bar; ol jerde qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq, tek anda-sanda qaıdaǵy bir záńginiń sýǵa júzgen sholpyly ǵana estiledi. Iá, biz dál sol jerge baramyz, Peıshns! Seksen tonna sýdy toltyryp alyp erkin júze beretin ondaı teńiz áste joq. Aǵysqa qarsy alasurǵandarǵa ǵana bul dúnıe ǵajap qoı! Bul dúnıeniń bizge belgisiz jumbaqtary qanshama! Men seni úlde men búldege tegis oraǵanda, ózińdi-óziń tanymaı da qalasyń. Erkek degen úıde otyrý úshin jaralmaǵan ǵoı, jarqynym..."

Hattyń árbir jolynan ondaǵy shyn mánindegi móldir sezimge qaramastan, bul adamnyń óz maqsaty úshin dálireginde, paıda jolynda eshnárseden bas tartpaıtyny ap-anyq sezilip tur edi. Qyzdy jan-tánimen súıe turyp, mahabbatty basty másele dep eseptegisi kelmeıdi; esil-derti aldymen baılyqqa kenelý. Boıy tolǵan kúsh — tipti surapyl kúsh! Onyń alǵan betine qyzdyń nege tosqaýyl bolǵysy kelmegenin men endi ǵana túsingendeımin.

Ol qarasań kóz tundyratyn qandaı sıqyrly sýretterdi qyz aldyna tospaǵan deseńshi! Buǵan, árıne, qyz da qyzyqpaı qoımaǵan, alǵash Qara dıirmenge barǵan kezde-aq men onyń kózqarasynan osyny baıqap qalǵanmyn. Degenmen oǵan berile salýynyń ózi — onyń basqa emes — Peıshns Voısı bolǵandyǵy edi: al Peıshns Voısıge tán qasıet — ylǵı da birdeńeniń basyn qısaıtyp alyp, sosyn ony qaıta túzeýge , umtylýy ǵoı. Mine, ol ólgeli jatyr; endi ony súıgen jigiti de, basqalar da eshqaıda alyp kete almaıdy. Ol óziniń qarańǵylaý kaıýtasynda, qyzdy ólimge dýshar etken osy bir hatty jazý ústinde, onyń qandaı sezim arpalysyn bastan keshkenin oılaýdyń ózi qorqynyshty edi.

"Men bala kúnimnen, — dep jazady ol, — dalada sıyr jaıyp júrgen kezimde-aq ylǵı da asa baı adam bolýdy armandaýshy edim. Endi sony sen úshin isteımin jáne oǵan jetem de, men eki jyl boıy daıyndaldym; maǵan ne bilý kerek bolsa, qazir sonyń bárin bilip aldym... Osy hatty jiberisimen Londonǵa attanamyn. Áli de kóp nárseni oılastyrýym kerek; senen alystamaı, zákirdi kótermeı, budan ári men ózime sene almaımyn. Men óz kememe "Sıqyrly" dep at qoıǵanda, aldymen seni oılaǵam, sen meniń sıqyrlymsyń..."

Hat sońynda ol Peıshnske sársenbi kúni (ıakı erteń) keshki saǵat týra jetide shyǵanaqqa kelip tireletin súrleý jolǵa kel dep jalbarynady — sol jerde ol jaǵaǵa túsip, onymen qoshtasatynyn aıtady. Hatqa: "Seni súıetin kúıeýiń — Zeherı Pırs" dep qol qoıǵan.

Men alqap jıeginde uzaq jattym; tóńirekte tynyshtyq uıyp turdy. Shirkeý qońyraýy soǵyldy. Shómeleler kóleńkesi jaılap uzara bastaǵan; orman kepterleri birinen soń biri uıalarynan pyr-pyr ushady; batys kókjıek qan qyzyl, saı-sala, jyra-jylǵa kúnniń sońǵy sáýlesine bólengen. Astyq jınaýǵa aýa raıy tamasha-aq; biraq barlyq jerdi bir aýyr tynyshtyq basqan — áldeneni kútkendeı tynyshtyq...

Fermadaǵy tirlik ádettegideı: tańerteń jáne keshkisin qudaıǵa qulshylyq etý. Djon Ford ony bar peıilimen oqıdy, quddy qudaı jolynda ólip ketetindeı. Ahylap-úhilep tańerteń, keshke nemeresine kirip shyǵady, odan keıin týra óz bólmesine tartady, tegi taǵy da jaratqanǵa jalbarynatyn bolý kerek. Búginnen bastap men oǵan kezigýden qashatyn bolamyn. Ol myqty shal, degenmen myna qasiretke tótep berýi ekitalaı.

Kıngser, senbi, 13 tamyz

VII

Bári bitti, men erteń bul jerden shetelge attanamyn.

Talmaýsyraǵan tal tús, beıit basynda úp etken jel joq. Men ol jerge bárinen erte, týra jarty saǵat buryn kelgenmin. Birneshe qyzyl sıyr kórshi baqshaǵa túsip shirkeý dýalyna bastaryn qası berdi. Men ol jerde turǵan sátte, bir kempir kelip olardy aýlaqqa aıdap jiberdi de, erte pisip, úzilip túsken almalardy búksheń qaǵyp jınaı bastady.

Alma pisti, úzilgeli tur, mine!

O! Heı-hoý! Úzilgeli tur, mine;

Kelip ony jınap alad adamdar,

O! Heı-hoý! Jınap alad adamdar!

...Peıshnsti óte qarapaıym jerlegen — qudaıǵa shúkir, kórgende júrek muzdatar katafalka degen bolǵan joq, ony ferma jumysshylary kóterip júrdi, al shyǵaryp salǵandar tek Djon Ford, erli-baıly Hopgýdter, men jáne jas dáriger. Beıit basynda duǵa oqyldy. Djon Fordtyń "Ámın!" degeni áli qulaǵymda tur. Bári bitkennen keıin ol jalań bas qalpy shyjyǵan kúnniń astynda únsiz uzap kete barǵan. Keshkisin men beıit basyna taǵy da kelip, múrdeler arasynda uzaq júrdim. "Rıchard Voısı", "Djon, Rıchard balasy jáne Konstans Voısı", "Mardjorı Voısı" — bir buryshta qanshama urpaq! Budan soń... Rıchard Voısı men Agnessa, onyń áıeli, al janynda syzy da áli keppegen jas topyraqty jańa tóbeshik.

Taǵy bir jaıdy baıan etken soń meniń áńgimem de támam bolady...

Sársenbi kúni kúndiz Peıshns meni shaqyrǵan.

— Kóp bolsa saǵat jetige deıin ǵana keshiger, — dedi ol sybyrlap. — Ol mindetti túrde kelýge tıis. Al eger... men oǵan deıin ólip ketsem... ondaı jaǵdaıda siz oǵan... meniń aıanysh bildirgenimdi aıta salyńyz. Olardyń bári maǵan "Sóıleýge bolmaıdy, sóıleýge bolmaıdy!" dep qoımaıdy. Bul aqymaqtyq qoı. Sonda búgin sóılemegende qashan sóıleımin?.. Iá, búgin keshten keıin men esh ýaqytta sóılemeıtin bolamyn. Qazir... bári kelsinshi maǵan, men olardy kórgim keledi. Adam ólgeli jatqanda barlyq kezdegiden de ózin erkin sezinedi eken, mundaı jaǵdaıda ne deseń de seni eshkim kinálamaıdy, olarǵa endi báribir... Maǵan turmysqa shyqqan kezde sen ne istegiń kelse, sony isteısiń dep ýáde bergen ol. Men ondaı erkindikke esh ýaqytta senbegem, al qazir... ne istegim kelse, sony isteımin, ne oılasam — sony aıtamyn.

Ol basyn jastyqqa tastap, únsiz qalǵan; óziniń eń asyl oıyn — ondaı oı bizdiń árqaısymyzda da bar ǵoı — tipti aýyzben aıtyp jetkizý qıyn sondaı qasıetti dúnıesin ol báribir aqtaryp sala almaǵan.

Men ony árdaıym sońǵy bir sátimen eske alamyn: jartylaı jumýly kózimen sál-pál ashyla túsken qan qyzyl erinderine bolmashy kúlki uıalaı qalǵan, onyń joǵary qarap jatqan kishkentaı dóńgelek júzinen ári qýanysh, ári ókinish, ári mysqylǵa uqsas bir qyzyq qubylystyń nyshany seziledi; jaryq bólmede jas gúlderdiń jupar ıisi ańqıdy, alma aǵashynyń náp-názik jasyl búri samal jelmen terbelip, terezeni qytyqtaıdy. Qabyrǵada ilýli turǵan skrıpkany túnde alyp, basqa bólmege áketken; buny ol sezgen de joq... Den kelgende, men oǵan óz ornymdy berdim. Ol bir aýyz til qatpastan qyzdyń kishkentaı qolyn óziniń jalpaq alaqanyna salyp, aıalaı berdi.

— Meniń qolym... mundaıda kip-kishkentaı kórinedi eken ǵoı, — dedi ol. — Óte kishkentaı.

Den onyń qolyn jaılap tósegine jatqyzdy da, óziniń mańdaıyn súrtti. Peıshns birden sybyrlaı til qatqan:

— Munda tym ystyq pa? Men tipti baıqamappyn.

Den eńkeıip, onyń saýsaqtaryna ernin tıgizdi de, bólmeden shyǵyp ketti.

Ashshy ishekteı sozylǵan mundaı uzaq kúndi men ǵumyry kórgen emespin. Bir sát uıyqtap ketkendeı bolady, endi bir sátte aqyryn kúbir-kúbir etip, birde sheshesimen, birde atasymen, mysyqtarymen sóılese bastaıdy — quddy onyń búkil sanasyn qaıdaǵy bir usaq-túıek, túkke turǵysyz, retsiz-júıesiz jaılar jaýlap alǵandaı; biraq Zeherı jóninde bir aýyz sóz aıtqany esimde joq, tek ýaqyt qansha bolǵanyn qaıta-qaıta suraı bergen... Ol saǵat saıyn álsirep bara jatty.

Onyń janynda tastaı qatyp, tereń tynystap Djon Ford otyrdy. "Keıbir sátte qyz onyń qolyn únsiz ǵana sıpap qoıady. Bul — olardyń ekeýara kún keshken búkil ómirleriniń sońǵy túıini, aqyrǵy mınýttary edi. Endi bir mezette shal óziniń qyryldaǵan daýsyn qattyraq sozyp, ol úshin Qudaıǵa jalbaryna bergen; sodan keıin qyz maǵan aıanyshty keıippen shydamsyzdana burylyp:

— Tezirek, — dep kúbirlegen. — Men ony kórgim keledi; boıym... sýyp barady.

Men syrtqa atyp shyǵyp, jalǵyz aıaq soqpaq jolmen shyǵanaqqa qaraı bar pármenimmen júgire jóneldim.

Zeherı qorshaý qaqpasyna súıenip tur eken, belgilengen merzimnen bir saǵat buryn kelipti; ústinde — ádettegideı kónetozdaý kók kostúm, basynda — teri kúnqaǵary bar fýrajka; men onymen alǵash tanysqanda, týra osy kıimderimen kórip edim. Ol bolǵan jaıdan esh habarsyz eken. Biraq jaman oılaǵysy kelmese de, men aýyz ashqansha ol bárin túsine qoıǵany anyq.

— Múmkin emes, múmkin emes... — dep, ol qaıtalaı bergen. — Biraz kúnnen soń táýir bop ketedi. Sińirin qatty sozyp alǵan da. Qalaı oılaısyz, teńizge shyǵýǵa... qazir birden attanyp ketýge shamasy jete me onyń?

Boıyndaǵy bolmashy úmiti jaman oımen jantalasa kúresip jatqan oǵan týra qaraýdyń ózi aýyr-dy. Mańdaıy jipsip, býlana qalǵan. Soqpaq jolmen joǵary kóterilip kele jatqanda, ol artyna burylyp, teńiz jaqty nusqady. Onda onyń jelkendi kemesi maıda tolqyndarmen baıaý yrǵalyp tur edi.

— Men ony qazir-aq bortqa kóterip alyp keter edim. Al siz... "bolmaıdy" deısiz. Nege? Ne bop qaldy so qurly? Omyrtqasy? O, qudaı! Dárigerler... olardyń qolynan bári de kelýshi edi ǵoı keıde!

Shyndyqty qalaıda moıyndaǵysy kelmegen oǵan tek aıaı qaraǵannan basqa amalym qalmaǵan.

— Bulaı bolýy múmkin emes, ol áli jap-jas emes pe! Biz nege aqyryn júrip kelemiz osy.

Men onyń ólgeli jatqanyn aıttym. Sol sátte ol qasha jónelgisi kelgendeı kórindi maǵan. Sosyn basyn silkip tastap, úıge tura umtyldy. Basqysh tusynda meniń ıyǵymnan ustaı alǵan.

— Bári jalǵan! — dedi ol — Oǵan endi jaqsy bolady, men mine, keldim ǵoı. Men endi eshqaıda ketpeımin. Qurysyn bári! Eshqaıda ketpeımin men.

— Ony shyn súıgenińizdi dáleldeıtin sát týdy aqyry, — dedim men. — Berik bolǵanyńyz jón, dostym!

Ol selk ete qaldy.

— Iá!

Onyń bar aıtqany — osy-aq.

Biz onyń bólmesine kirdik. Ol ólgeli jatyr degenge tipti de sengiń kelmeıdi: beti qyzara bórtip, erni dirildep, onysy jańa ǵana súıiskendeı sál isińkirep, kózderi ushqyn atyp, qoıý qara shashy buıralanyp, ýyzdaı beti úlbirep keremetteı bir qulpyryp jatyr eken...

Jarty saǵattan keıin men ol jatqan bólmeniń ashyq esiginen urlana syǵaladym. Ol bózdeı bozaryp, qozǵalyssyz, sulyq jatyr eken. Tósektiń tómen jaǵynda melshıip Djon Ford turdy; janynda, basyn súıep, Zeherı Pırs otyrdy.

Óli tynyshtyq. Tereze syrtyndaǵy japyraqtar da endi sybdyrlaǵanyn qoıa qoıǵan. Eń aýyr sát týǵan kezde adam ne úreı, ne ókinish, ne qaıǵyrý degenderdi birden sezine qoıa ma, ondaıda tek sanańda: oıyn bitti, tezirek endi ketsem degen tilek qana bárinen basym turar edi.

Kenet Zeherı ornynan ushyp turyp, meni baıqamastan janymnan óte shyǵyp, basqyshtan tómen júgire jóneldi.

Arada birneshe saǵat ótkende, men de shyǵanaqqa bastaıtyn soqpaq jolǵa túskenmin. Kózge túrtse kórgisiz qarańǵy; "Sıqyrlynyń" qaltyraǵan jaryǵy áli de óz ornynda jylt-jylt etip tur eken. Quddy jaltyraýyq qońyz sekildi. Sálden keıin aldyńǵy jaqtan óksip jylaǵan erkek daýsy estilgen — budan ótken qorqynyshty úndi buryn-sońdy estigen emespin. Menen nebári on shaqty qadam jerde Zeherı Pırs tóbege qaraı kóterilip bara jatty...

Onyń sońynan erýge batylym jetpedi de, qorshaý túbine otyra kettim. Jerge jańa baýyr basqan maı tońǵysyz osy bir ýyz túnde beıshara qyzdy ár nárse eske túsirgendeı edi: jup-jumsaq qumdy jotalar, ashqyltym yrǵaı ıisi, paporotnıkter men qara búldirgenniń aıaǵyńdy qytyqtaýy — bári, bári de... Ómirde ólmeıtin kim bar, ajal jetken kúni bárimiz de ketermiz, al biraq artta qalǵan aǵaıyn-týys, dostarǵa bul qaı ýaqytta da túısik jetpes, túsiniksiz birdeńe ǵoı.

Biraz ýaqyttan keıin jelkendi keme eki ret ysqyryp jiberip, oń jaq qaptaly túsiniksiz jarq-jurq ete qaldy da, aqyry joq boldy...

Torkı, 30 qyrkúıek

VIII

...Meniń budan úsh jyl buryn Mýedegi fermadan jazǵan hatym esterińizde me? Búgin sol jerge atpen baryp qaıttym. Jolaı tamaqtaný úshin Brıksemge aıaldap, keme toqtaıtyn aılaqqa jaıaý tústim. Meniń aldymda ǵana qatty nóser quıyp ótken eken, biraq endi kúnniń kózi ashylyp, teńiz betin qubyltyp, qyzyl-qońyr jelkender men shıferli shatyrlardy jarqyrata túsken.

Onda úlken bir traýler tur eken, baıqaýymsha, buzylǵan jerin jóndep alý úshin toqtaǵan sıaqty. Ústine jyrtyq kúpáıke, rezeńke etik kıgen, teke saqal, juqa erindi jigit jóndeý jumysyn basqara júrip, maǵan:

— Ońdap jatyrmyz, ser, kórgińiz kele me? — degen, áldebir maqtanyshpen. — Sosyn kókshil kózderin maǵan syǵyraıta qadap turyp: — O-o,siz ekensiz ǵoı, umytqam joq. Ótken joly men osy kemeni aldaryńyzǵa tosqanda, bortta jap-jas bıkesh te boldy ǵoı degendi qosyp qoıdy.

Bul — Zeherı Prıstiń baıaǵy kómekshisi Prol bolyp shyqty.

— Iá, solaı, — dedi ol jalǵastyryp. — Bul sondaǵy keme.

— Al kapıtan Pırs?

Ol keme jaqtaýyna jantaıa turyp, shyrt túkirdi.

— Naǵyz erkek edi ǵoı; ondaı jigitti buryn-sońdy kórgem joq.

— Saparlaryń qalaı, sátti boldy ma?

— Sátti deısiz be? Joq, basynan aıaǵyna deıin attap basqan jerde qyrsyqqa tap boldyq ta otyrdyq. Kapıtan boıyndaǵy bar múmkindigin aıap qalǵan joq. Joly bolmaǵandy "Taǵdyrdyń jazýy" dep jatamyz ǵoı. Onyń bári bos sóz. Al men aıtar edim, bizdiń zamanymyzda tynyshsyz, mazasyz adamdar óte kóp — dúnıe tym tarylyp ketti.

Bul sózder meniń esime bizdiń qazirgi ómirimizge basa kóktep kirip alǵan Dreıkti túsirgen, óıtkeni dúnıe túgel tóńkeristiń topan sýyna batqandaı; al Dreık — búrokratızm tory men elektr júıelerine, sondaı-aq órkenıettiń basqa da nebir ǵajaıyp jetistikterine shyrmatylyp ábden bitken. Adamzat balasy óz zamanynyń osy bir topan sýynan shynymen-aq tunshyqpaı óte ala ma? Ýaqyt ótken saıyn qýsyrylyp bara jatqan myna qý dúnıede, ǵasyrdan ǵasyrǵa endi ǵumyryn jalǵaýy múmkin be? Búgin ómir súre otyryp keıde keshegige umtylady... Bári de qıaldyń oıyny! Solaı emes pe?

— Sonymen jol boıy shashylyp bittińizder me? — dedim men. Prol bas shaıqady.

— Men bulaı demes edim, ser... Sózdiń ózi adam óltiredi ǵoı. Qarǵys atqyr! — Ol sóılep turyp óz etigine tesile qaraǵan. — Árıne, munda meniń de kinám bar. Bizdi dushpandar qorshap alǵan, sonda aıqas ústinde men aıaǵymdy syndyryp aldym. Kapıtan meni tastap ketpedi. "Biz ekeýmiz de Devonnanbyz, — dedi ol maǵan. — Sondyqtan bir-birimizdi tastaýǵa tıis emespiz." Biz onda eki kúnniń ornyna alty kún boldyq; al kemege qaıtyp oralsaq... polısıa ony zańsyz qarý ákele jatqany úshin tárkilep alypty.

— Al kapıtan Pırske ne boldy?

— Ol Qytaıǵa ketti me dep oılaımyn. Biraq dál aıta almaımyn.

— Áıteýir, tiri me ol?

Prol maǵan birtúrli jaratpaı, ashýlana qaraǵan.

— Ony óltirý ońaı emes. Túbinde bárimiz de ólemiz, bul — aqıqat. Biraq kapıtan Zeherı Pırstaı jankeshti jan buryn-sońdy bolǵan emes.

Iá, ony óltirý ońaı emes, buǵan senem. Men ony kóz aldyma ylǵı da asa ustamdy, ótkir kózqarasty, qaıtpas qaısar qalpynda elestetemin; sál buıralaý saqaly men qoıý qara samaı shashy da esimde; ol árdaıym sezim bulqynysyn tejeı biletin, sol sebepti de ony eshqashan eshkimniń jeńýi múmkin emes edi, sondaı-aq ózin-ózi jeńýi de ekitalaı bolatyn.

Men Prolǵa jarty kron tastadym da, kete bardym. Ketip bara jatyp men onyń áldebir bıkeshke: — Kemeni jóndep jatyrmyz, kóresiz be, mem, — degenin de estip qaldym.

Tamaqtanyp alǵannan keıin Mýege júrip kettim. Eski úı eshqandaı ózgermepti: tek alma aǵashtarynda burynǵydaı qyp-qyzyl bop salbyrap turatyn almalar joq, japyraqtary sarǵaıyp jerge túse bastaǵan. Baq arasynda Peıshnstiń bir mysyǵy aldymnan júgirip ótti, moınyndaǵy bantıgi áli júr. Djon Ford maǵan sońǵy ýaqytta istegen árbir jańa jumysyn túp-túgel kórsetip shyqty, biraq burynǵylar jóninde birde-bir ret aýyz ashqan joq. Sóz arasynda Den týraly da jaı ǵana habardar etip ótti, ol qazir taǵy da baıaǵy Jańa Zelandıasynda turatyn kórinedi: shaldyń uıpa-tuıpa shashy men saqaly ábden aǵaryp bitken; baıqaımyn, júrisi de óte aýyrlaı bastaǵan, aıaǵy ár kez ózine baǵyna bermeıtindeı: taıaǵyna súıenip, jıi-jıi toqtap qalady. Ótken qysta qatty aýyryp edi; jurttyń aıtýynsha, ol keıde á degenshe uıyqtap ketetin kórinedi.

Maǵan birneshe mınýt Hopgýdtermen de dıdarlasýdyń sáti týǵan. Biz asúıde ydystar qoıylǵan sóre astynda otyryp, Peıshnsti eske aldyq, bólmede súrlengen shoshqa eti men ashqyltym tútin ıisi ańqyp turdy, al ıis degenińiz qaı-qaıdaǵyny eske túsiredi ǵoı. Meıirban kempirdiń taqıa ispetti dóńgelek bas kıimi astynan mańdaıyna ıirile túsip turǵan eki tutam shashy qyraý shalǵandaı aǵara túsken; betindegi ájimderi de sál-pál kóbeıgeni baıqalady. Óziniń qońyr qozysy týraly áńgime qozǵaǵanda, kózinen jas áli de parlap aǵady.

Zeherı týraly eshteńe estı almadym, biraq kempirden kári Pırstiń ólgenin bildim.

— Ony sol.. kún qaqtap jatqan jerinen taýyp alypty... árıne, óli denesin. Bu jóninde myna He-epgýd jaqsy biledi.

Al Hopgýd ádettegideı aýzyndaǵy múshtigin eki ezýine kezek ysyryp qoıyp, salqyn jymıyspen muryn astynan myńqyldap birdeńe aıtqan boldy.

Bul úımen qoshtasyp, syrtqa shyqqan kezimde, ol meni qaqpaǵa deıin shyǵaryp salǵan.

— Myń jasaıtyn eshkim joq, ser; jumyr basty pendege bir ólim haq, — dedi ol eńgezerdeı denesimen dertege súıene turyp. — Mıster Ford, shúkir, qara nardaı qaıysar emes. Aqsaqaldar áste ajaldan qorqa ma!.. Iá-á! Bárimizdi eseńgiretip ketti ǵoı ol; meniń kempirim áli kúnge es jıa almaı júr, ánekı. Bar jańalyq, mine, osy, tek buny kóp oılaýdyń túkke de qajeti joq.

Jolaı at basyn beıitke burdym. Qoıan jotalanyp jatqan jas qabirdiń tóńiregine neshe túrli gúl ósipti, qaýashaqtary úlbirep, samal jelmen yrǵala tolqıdy; olardyń bas jaǵynda... aq mármárdan jasalǵan eskertkish boı kóteripti. Betinde mynadaı jazý bar:

"Peıshns"

Zeherı Pırstiń áıeli

"Qudaı berdi, Qudaı aldy"

Janynda baıaǵydaı qyzyl qońyr sıyrlar jaıylyp júr; aspanda aqsha bulttar qalqıdy, eki-úsh shymshyq torǵaıdyń sál muńǵa toly shyryly estiledi, aýadan súri shóp pen sary japyraqtardyń ıisi bilinedi.

Orys tilinen aýdarǵan D. Áshimhanuly

---