InfoHub Logo

Poves

I

General I. V. Panfılov atyndaǵy Segizinshi gvardıalyq atqyshtar dıvızıasy Uly Otan soǵysynda ózin tamasha dańqqa bólegen, sóıtip Uly Otan soǵysy tarıhynan keleli oryn alǵan ásker bólimderiniń biri. Onyń týyna úsh birdeı orden taǵylǵan. Moskva túbindegi shaıqasta kórsetken erligi úshin oǵan «Gvardıa» ataǵy jáne Qyzyl Tý ordeni berildi. 1942 jyldyń qysynda Demánovsk túbinde jaýdyń on altynshy armıasyn qorshaýǵa alýda kórsetken erligi úshin Lenın ordenimen nagradtaldy. Al, Baltyq jaǵalaýyn, Rezekne, Rıga qalalaryn jaýdan azat etýde kórsetken erligine Sývorov ordenin alǵan. Mine, úsh ordendi dıvızıanyń ótken jaýyngerlik joly zor da uzaq.

Sol dıvızıanyń burynǵy ofıserleriniń biri retinde joryq jolymen júrip ótýdi kópten armandap edim. Sol arman oryndaldy. Bir aıdan asa ýaqyt boıy Pskov, Novgorod, Kalının, Staraıa Rýssa — Holm, Podolsk qalalarynda, Moskva túbinde boldym. Bul qalalardy qalaýdyń da óz tarıhy bar. 1941 jyldyń kúzinde on birinshi armıaǵa qarasty eki júz elý ekinshi atqyshtar dıvızıasy, toǵyz júz elýinshi polkynda moskvalyq komsomoldar batalónynyń quramynda Staraıa Rýssa, Demánovsk túbinde urystarǵa qatystym. Sol jyldyń qysyńda elý birinshi shańǵyshylar brıgadasymen Kalının, Lıhoslavl, Toropes túbinde, al, 1942 jyldan bas¬tap Segizinshi gvardıalyq dıvızıa, jıyrma úshinshi polktyń quramynda soǵystym. Jıyrma bir men jıyrma bestiń arasyndaǵy jastyq kúnderdi, joryq jyldaryn ótkizgen jerler sondaı ystyq kórindi. Tanys qala, belgili orman, kógildir kólder, tunyq ózender, Pýshkın taýlary, Lovat, Velıkaıa, Daýgava, Sorot kózge jyly, júrekke jaqyn tartyp, týǵan jerdi saǵynyp kórgendeı áser etti. Er júrek dostar, Otannyń batyr uldary osy aımaqta sovet qarýly kúshin máńgi óshpes erlik dańqyna bóledi. Kóbiniń erlik izderi áli óshpegen. Eskertkishter tur.

İİ

1942 jyldyń qysynda dıvızıanyń úsh atqyshtar polky Ilmen kóliniń jaǵasynan jaýdyń aldyńǵy shebin buzyp ótti. Sonaý Staraıa Rýssa túbinen qystyń kúni, aq qar, kók muzda eki júz kılometrlik joryq jasap, jaýdyń Demánovsk túbindegi general-feldmarshal fon Býsh basqarǵan on altynshy armıasyn qorshaý kezinde eń aldyńǵy sapta boldy. Bul kezde Segizinshi gvardıalyq dıvızıa general-maıor P. M. Kýtýzov basqaratyn ekinshi gvardıalyq korpýsqa baǵynatyn. Al dıvızıanyń komandıri general-maıor I. M. Chıstákov edi. Atyn maqtanyshpen ataýǵa turatyn dańqty qolbasshylar. Sońǵysy qazir general-polkovnık.

Jaý tylynan tyń jol salǵan teńdesi joq, asa zor joryqta dıvızıa jaýyngerleri tamasha erlik jasady, shydamdylyq kórsetti. Staraıa Rýssa men Holm arasyndaǵy tas joldyń soltústik jaǵalaýymen júre otyryp, jaýdan eldi mekenderdi azat etti. Osy kúngi Novgorod, Pskov oblystarynyń Vılno, Nagatkıno, Sokolovo, Mavrıno, Gorýshka, Babe, Voskresenskıı, taǵy basqa úlken-úlken eldi mekenderiniń turǵyndary panfılovshylardyń asqan erligin umytqan joq. Bul mańda bizdiń jaýyngerler jaýdyń bir myń tórt júz soldaty men ofıserin tutqynǵa aldy. Sóıtip, Lovat jáne Polıstózenderiniń ortasynan ashyq korıdor jasady. Bul jerdi nemister «Ólim korıdory» dep atady. Osy mańda jaýdyń júz seksen myńdaı soldaty opat boldy. Nemis armıasy qorshaýǵa alyndy. Jaý tylyndaǵy Novgorod, Pskov partızandarynyń qımylyna kóp erkindik týdy. Osy korıdormen 1942 — 1943 jyldyń qysynda partızandar Lenıngradqa qorshaýda, ash-jalańash jatqan halyqqa eki júz elý at-arbamen azyq-túlik, kıim-keshek jóneltti. Bir ǵana Sokolovo derevnásy úshin bolǵan urysta dıvızıanyń jıyrma úshinshi gvardıa polky jaýdyń myńnan asa soldaty men ofıserin qatardan shyǵaryp, bes júzden asa avtomashına, alty tank, on eki zeńbiregin qolǵa túsirdi.

Panfılovshylardyń osy joryǵy jaıynda A. V. Frýnze atyndaǵy áskerı Akademıa 1967 jyly shyǵarǵan «Soltústik-Batys maıdany» degen jınaqta bylaı dep jazǵan: «Staraıa Rýssa túbindegi urystarda Segizinshi gvardıalyq panfılovshylardyń atqyshtar dıvızıasy (komandıri general-maıor I. M. Chıstákov) erekshe erlik kórsetti, 1942 jyldyń ıanvarynan bastap, sol jyldyń apreline deıin jaý tylymen 200 kılometrlik erlik reıd jasap ótti».

Al panfılovshylardyń jaýyngerlik shejiresinde bylaı jazylǵan: «Joǵarǵy Bas qolbasshylyqtyń tapsyrmasyn erekshe jaqsy oryndaǵany úshin Segizinshi gvardıalyq Qyzyl Tý ordendi dıvızıa 1942 jyldyń martynda Otannyń eń úlken qasıetti ordeni Lenın ordenimen nagradtaldy» delingen.

Meırimsiz jaýmen aıaýsyz aıqastar boldy. Osy urystarda bizdiń bir soldat jaýdyń ólgen leıtenanty Gýstav Sıgoldiń planshetinen mynadaı eskertpe taýyp aldy: «Sende júrek te, júıke de joq. Onyń soǵysta qajeti de az. Boıyndaǵy aıaýshylyq sezim men esirkeýdi múlde qurt! Aldyńnan shyqqandy óltire ber, kim bolsa ol bolsyn, bala ma, áıel me, toqtama, áıteýir orys bolsa bolǵany, óltire ber!»

Bul leıtenant Gýstav Sıgoldiń soldattaryna kúnde aıtatyn ýaǵyzy bolsa kerek, álgi ofıserdiń óliginen onsha qashyq jatpaǵan soldat Emıl Gelstyń qaltasynan úıine jazǵan, biraq jiberip úlgermegen hat tabyldy. Onda ol: «Biz sovet adamdary degenmen, tek, bir tilde, pýlemet tilinde sóılesemiz. Derevná degender aıqaı-shý, qan, kózdiń jasy, kómilmegen ólik, asyp qoıǵan óli dene. Bizde aıaý joq. Álgilerdiń baspanasyn, úıin, saraıyn, otynyn, tamaǵyn, kıim-keshegimen órteımiz de júre beremiz», — dep jazǵan.

Mine, kórdińiz be, sol shaqta biz osyndaı qatal jaýmen aıqasqanbyz. Osy aıqastarda panfılovshy árbir jaýynger, ofıser erlik joldan, qıyn joldan ótti. Ásirese, qatardaǵy gvardıashy Tólegen Toqtarov, serjant Ivan Sygankov, polıtrýk Málik Ǵabdýllın, komsorg Vladımır Belov, barlaýshylar Petr Tolpeko men Áshirbaı Qoıankózovter asqan erlikter kórsetti. Bul jasaǵan batyrlyq, tapqyshtyq basqa jaýyngerlerge úlgi-ónege boldy, asa zor rýh berdi, erlikke bastady. Munyń, bári aıta berse taýsylmaıtyn tamasha tarıh. Biraq men sonaý Pskov, Novgorod, Staraıa Rýssa, Pýshkınogorskıı, Novosokolnıkı, Holm, odan qala berdi búkil Otan soǵysynyń arhıvi saqtaýly turǵan, ózim áskerı ýchılıshe bitirgen Podolskıı qalalaryna barǵanda burynnan aty málim batyrlardyń izine túskim kelgen joq. Tarıhta aty bolǵanmen erligi beımálim bop kelgen keıbir qarýlastardy anyqtaı túskim kep edi. Bul salada izdep tapqanym da az emes. Biraq onyń bárin tizbektep aıta bergim kelmeıdi.

Eki ǵana erliktiń tarıhyn baıandaıyn. Biri baılanysty qyz — Masha Makarova. Nebary on bes jastaǵy qyz balanyń 1942 jylǵy panfılovshylar joryǵy kezindegi erligi umytylýǵa tıis emes.

Masha Makarova bizdiń dıvızıaǵa sol joryqtyń aldynda bir-eki aı buryn ǵana Peno, Ostashkov túbinde óz ótinishimen, áreń degende kelgen. Jasyna qarap, baılanysshylar bastyǵy maıor Ahmeneev Mashany jaýyngerler sabyna alǵysy kelmegen. Sonda Masha óziniń Olımpıada Gavrılova, Toná Andreevna tárizdi jasy úlkendeý qurbylarynan qalǵysy kelmeı jylap ta alǵan. Eń bolmasa telefonıstka bolar dep, aq kóńil, qaba saqal, uzyn maıor aqyrynda Mashany da topqa qosa sapty. Mine, osy Masha qatarǵa qosylǵan soń eki aıdan keıin tamasha erlik jasady.

Oqıǵa bylaı boldy: dıvızıa joryq sap kele jatqan shaqta, Staraıa Rýssa — Holm tas jolynyń boıynda kórshi polkpen baılanys úzildi. Bul zor qaýip týǵyzdy. Úzilgen symdy taýyp jalǵaýǵa arnaýly tapsyrmamen ketken jaýynger qaıtyp oralmady. Jaý ony mert etti. Ekinshi adam jiberildi. Ol da osyndaı ólimge ushyrady. Baılanysty qaıtkende de jalǵaý kerek. Daıyn turǵan jaýynger de bolmady. Mashanyń ózi tilendi. «Men kishkentaımyn. Kózge túspeımin. Baraıyn», — dedi ol. Masha bútin lınıa boıy eńbektep jyljydy da otyrdy. Bomba túsken, snarád jarylǵan shuqyrlarǵa panalady. Sym úzilgen jerdi tapqansha eńbekteı berdi. Aldyndaǵy eńisten ol úzilgen symdy tapty. Qalyń qardyń astynan, jaı kózge kórinbeıtin jerden úzilipti. Symdy ol tez jalǵady. Kórshi polkpen baılanys qaıta bastaldy. Eki júz kılometrlik joryq jolynda ol osyndaı ádispen úzilgen symdy tórt ret jalǵady. Úzilgen symdy tabýdyń, ony jalǵaýdyń sheberi bop ketti. Birde ol tipti, jańbyrsha tógip turǵan oqtyn, astymen eńbektep baryp, úzilgen baılanysty qalpyna keltirdi. Urys kezindegi osyndaı erligi, tapqyrlyǵy úshin Masha Makarova, on bes jasar ýyzdaı qyz bala Qyzyl Juldyz ordenimen nagradtaldy. Bul shaqta ol shynyqqan zerdeli jaýynger edi.

Masha Makarovanyń soǵystan keıingi taǵdyry bizge belgisiz. Maıor Ahmeneev bolsa, 1944 jyly Novosokolnıkı túbinde qaza bop ketti. Basqa panfılovshy baılanysshylardan Masha Makarovany biletinder bar ma eken? Bul da bilýge turatyn jaqsy jandardyń biri.

Masha — óz eńbeginiń jemisin kórgen jaýynger. Al, asqan erlikter jasaý ústinde qazaǵa ushyraǵan qaharmandar qansha! Solardyń biri — Rashıt Janǵojın bastaǵan jaýyngerler toby.

Budan baıqaǵanymyz, jaýyngerler on úsh emes, on alty eken. Ekinshi — Janǵojınnan basqa taǵy bir basshy — kishi leıtenant D. Volgapkın bar eken. Al, qalǵandary kimder?

Bular jaıynda kezinde maıdan baspa sózinde jazylǵanmen, tarıhı kitaptarǵa oqıǵa tolyq engenmen, batyrlardyń erlik isteri elenbeı qalǵan. Ekinshiden, eń bolmasa erlerdiń aty-jóni de esh jerde tutas jarıalanbapty. Osynsha asqan erlik jasaǵandardy aty-jónimen jarıa etse, týǵan mekeni, týystary, keıingi urpaqtary maqtan eter edi-aý! Otanǵa astyq bergen, et-maı bergen eńbekkerler tárizdi týǵan respýblıkasynyń gazet - jýrnaldarynda, kitaptarynda bulardyń da aty-jóni, famılıasy basylmaı ma, ony kóp bilmeı me! Kókeıdi tesken bir maqsat, basty nysana osy edi. Qaıtkende, eń bolmasa osy on úsh, nemese, on alty adamnyń tizimin tabý edi. Saparǵa shyǵýdaǵy basty maqsattyń ózi osy desem, artyq emes. Tizim tabyldy. Biraq onyń ishinde, erlikpen ólgen on úshtiń ishinde topqa basshy bolǵannyń biri — kishi leıtenant D. Volgapkınniń esimi joq eken. Demek, ólgenderden Janǵojın, tirilerden Volgapkın esimi ǵana belgili. Al, qalǵan on tórt adam kimder? Eń bolmasa, Janǵojınmen birge ólgen on eki adam kim?

Bolǵan oqıǵa, Rashıt Janǵojın esimi, tipti tiri qalǵan D. Volgapkın de tarıhı kitaptarǵa enip ketti. Al, qalǵandarynyń jazyǵy ne? Eń bolmasa kimder ekenin bileıik, halyq bilsin. Bulardyń esimi de qısyndy jerinde atala júrsin degen ıgi nıettiń izimen talaı qaǵazdy, talaı papkalardy aqtardyq. Jazysqan hattar, kezinde jazylǵan habarlar, sońǵy jazǵan ótinishter de múlde nazardan tys qalǵan joq. Sovettiń asa kórnekti aqyny Semen Kırsanovtyń «Gvardıashy Janǵojnn» degen uzaq óleńin jattap ta aldyq. Biraq munda da basqalardyń esimi atalmaǵan. Alpysynshy jyldary podpolkovnık Fedúnın Sovet Odaǵynyń marshaly Golıkovke osy on úsh batyr jaıynda arnaýly hat jazyp, erligin baıandapty. Sońynda osylarǵa eskertkish ornatylsa, oǵan Qorǵanys Mınıstrligi aqsha bólse depti. Báribir, bul dokýmentte de adamdardyń tizimi joq. Tizim qaıda? Bular kimder? Basty másele osy.

1974 jyly, sonaý Novgorod oblysyndaǵy Holm kalashnaıa Rashıt Janǵojınniń Almatyda turatyn týystaryna úlken paket kepti. Muny jibergen Holm qalasyndaǵy orta mekteptiń toǵyzynshy klass oqýshysy Lıda Varshavskaıa. Ol hatynda: «Bizdiń Holm qalasynyń túbinde, Holm — Lokná tas jolynyń boıynda panfılovshy Segizinshi gvardıa jaýyngerlerine úlken eskertkish qoıylǵan. Eskertkishte bizdiń bolashaǵymyz úshin, bizdiń qalamyzdyń azattyǵy jolynda osy jerde qaza bolǵan jaýyngerlerdiń tizimi bar. Ol tasqa altynmen jazylǵan. Bul tizimniń eń basynda, sizderdiń týystaryńyz Rashıt Janǵojınniń esimi tur. Mine, men sizderge Otanymyzdyń bostandyǵy men táýelsizdigi jolynda qurban bolǵan erjúrek týysyńyzdyń qabyrynan bir ýys topyraq, basynda esken aǵashtyń gúl japyraǵyn, eskertkishtiń fotosýretin jiberip otyrmyn»... — degen. Bul — jańalyq. Maqsatqa jetermin degen qýanyshty oıda boldym.

Mine, kórdińiz be, bularǵa qoıylǵan eskertkish bar. Onda erlerdiń aty-jóni jazylǵan. Demek, on úsh batyrdyń kimder ekenin bilý op-ońaı. Solaı oıladym.

Al is júzinde op-ońaı bolmaı shyqty. Men Holmda eskertkishte boldym. Eskertkish «obadaǵy tas» dep atalady. Eskertkish shyn máninde ásem. Lovat ózeniniń sol jaq jaǵalaýynda eski qorǵan, obalardyń orny kóp. Bul jerlerde atam zamanynda bıik qorǵandy bekinis bolǵan. Sol eski qorǵandardyń ústinen jańa qorǵan, tórt qyrly, kádimgi Egıpet obalary tárizdi qorǵan-oba jasalǵan. Sol obanyń basyna tas qoıylǵan. Tastyń eń bıigine Uly Otan soǵysy ordeniniń keskini qadalǵan. Al odan tómenirek: «Bizdiń Otanymyzdyń bostandyǵy men táýelsizdigi úshin qurban bolǵan batyrlardyń danqy máńgi óshpesin!» dep altyn árippen jazylǵan. Al, budan tómendeý, álgi obanyń bel ortasyna jalpaq aq tas ornatylǵan. Bul aq tas jaýynger dıvızıa — panfılovshylardyń qyzyl týymen kómkerilgen. Aq tasty ádiptegen osy týda úsh ordenniń beınesi tur. Bul Segizinshi gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń keshegi soǵysta alǵan úsh ordeni. Al, budan tómendeý: «Bul jerde 1942 jyldyń fevralinde Holm ólkesin jaýdan azat etýde erlikpen qaza bolǵan jaýyngerler — Lenın, Qyzyl Tý, Sývorov ordendi, Sovet Odaǵynyń Batyry general-maıor Panfılov atyndaǵy dıvızıa batyrlary jerlengen», dep jazylǵan. Budan soń tizim bastalady. Ol tizimniń eń basynda Rashıt Janǵojınniń esimi tur. Demek izdegenim tabylǵan sıaqty.

Taǵy da dittep shyqpady biraq. Mundaǵy tizim on úsh te, on alty da emes, tup-týra qyryq alty adamnyń aty-jóni jazylǵan uzyn tizim. Mine, jumbaq. Ún-túnsiz, máńgi uıyqtap jatqan qyryq alty adamnyń ishinen Janǵojın bastaǵan, onyń tobyna enetin erlerdi qalaı ajyratyp alý qajet?

Qaıran erlerdiń tizimi jazylǵan tas-taqtaıdy baspasóz betinde túgeldeı jarıalap jiberse artyq bolmas edi. Týǵan respýblıkasynyń jerinen shyǵatyn gazet-jýrnaldyń betinde bulardyń da esimi júrsin! Kim biledi, bul azamattardyń ata-anasy, týǵan-týysy, aǵa-inisi, apa-qaryndasy, nemere-shóbereleri bar shyǵar. Solar kózimen kórse «mynaý meniń baýyrym» dese, kimniń bolsa da, júregi dirilder edi-aý! Bizdiń keshegi erlerdiń týystary baýyrlaryn umytar ma sirá. Qaıta kóptegen jandar jyl ótken saıyn olardy saǵynyp, kózine jas alady. Al, analar men jesirler, aq shashty qalyńdyqtar áli kútip júr. Olarsha súıgen jar, adal ul, ýáde bergen jas jigit áli kúnge deıin bir jerde tiri júrgen sıaqty. Kúnderdiń kúninde «Sálem berdim!» dep, sol baıaǵy jas qyrshyn qalpynda esikti aıqara ashyp kirip keletindeı bolady da turady. Óz basym, Holm qalasynda bolǵan segiz kún ishinde kún aralatyp, bul eskertkishtiń basyna tórt ret bardym. Eń sońǵy barǵanda, mashınany jolǵa tastap, bes shaqyrym jerge jaıaý baryp, jaıaý qaıttym. Holm qalalyq komıtetiniń qyzmetkeri Vasıl Vasılıch Karpov buǵan tańdanyp, maǵan suraq berdi. Men, árıne oǵan qarýlas dostardyń, ózimmen taǵdyrlas bop, bir aıaqtan as jegen, bir úzim nandy bólip jegen adamdardyń basynda jeke otyryp, kóz jasymdy eshkimge kórsetpeı jylaımyn dep edim degendi aıtpadym. Munyń ornyna: «Bizdiń halqymyzdyń ejelden kele jatqan, esh jerde jazylmaǵan, hatqa túspegen kóptegen saltynyń, ádetiniń biri — qasıeti mol jerge atpen, túıemen, áıteýir kólikpen barmaıdy. Demek, mashınamen barý bosa-bolmasa, jaraspaıdy. Sol saltpen eli úshin qurban bolǵan erlerge jaıaý baryp bas ıdim, jaıaý baryp qoshtastym!» dedim.

Vasıl Vasılıch ateızmmen kóp aınalysady eken.

Ólke tarıhyn kóp biledi. Ózi ańshy. Men aıtqan saltty qalaı uqqanyn kim bilsin, úndegen joq.

Álgi únsiz jatqan qyryq alty azamatqa qaıta oralaıyq. Naq qazir mynaý batyr, mynaý batyr emes dep jikteýdiń ózi ári obal, ári kúná. Kim biledi, shyn batyrdyń kim ekenin, qaısysy ekenin? Menińshe, osy jatqan qyryq alty adamnyń batyr emesi joq. Bular naǵyz qıyn kúnderde, 1942 jyldyń qysynda erlik kórsetkender. Bári de 1942 jyldyń 19 — 20 fevral kúnderi, eki kún ishinde Sýtokı selosynyń túbinde, sol Rashıt Janǵojın tobymen qatar qurban bolǵandar. Kimniń qandaı erlik jasaǵanyn dál aıta qoıatyn kýá joq. Jaı tizim. Kimniń qaıda, qaı jerde týyp-óskeni de belgisiz. Osy bir jaı tizimniń ózi talaı-talaı oı tastady.

Maǵan bir ana aıtyp edi: «Qatarym sıredi. Qurbylarymnyń kóbi kóz jumdy. Men ólmeı júrmin. Óletin de emespin. Óıtkeni men jalǵyzym Ǵamzatty kútip júrmin» dep. Bul ne? Muny ne dep aıtar ediń? Til jete bermeıdi. Qıalyńnyń jetýi de neǵaıbyl.

Ómirde árbir pendeniń ıgi tilegi, talap-maqsaty, oıǵa alǵan mejeli, nysanaly úmiti bolady. Sol adamdy qoldaıdy. Maqsat, murat jolynda ol kóp umtylady. Ynta, yntyqtyq, asyl murat adamdy kóteredi, rýh beredi. Kútken de, kúte bilý de murat. Kúte-kúte kóp jasaǵan asyl jar basyna qara salyp aldyńnan qarsy shyqsa aldyn kesip ótpe, oǵan jol ber! Bul ıgi úmit, asyl maqsat, qasıetti murat jolynda júrgen kıeli adam. Kıeli jannyń aldyn kesip ótpe! Onyń sonaý Holm túbinde, Pýshkın taýlarynyń bókterinde jatqan er júrek, batyr jaryn esińe túsir!

Endigi maqsat Rashıt Janǵojın tobyn, olardyń tizimin tabý. Dálirek aıtsam, álgi qyryq altynyń ishinen Janǵojınniń qarýlas, birge bolǵan dostaryn anyqtaý úshin áskerı arhıvke júginýden basqa eshteńe qalmaǵan.

Otyz kúndeı izge túsýden soń bul top ta anyqtaldy. Endi bulardyń qaıdan ekenin bilgim keldi. Óıtkeni erlerdiń qaıda oqyp, qaıda, qandaı semáda tárbıelengenin bilý de qajet boldy. Menińshe bul batyrlardyń kim ekenine qosa, qaıdan ekenin aıtý artyq bolmas.

Janǵojın R. (Omby)
Ábilev J. (Shymkent)
Aralbaev S. (Frýnze. Qyrǵyzstannan)
Bozaev O. (Taldyqorǵan)
Bozaev E. (Taldyqorǵan)
Golodeskıı D. (Kıev)
Korchagın I. (Iaroslavl)
Mamyrov S. (Jambyl)
Naýryzbaev K. (Jambyl)
Proshkın V. (Kalının oblysy)
Trofımov K. (?)
Fedorov A. (Qostanaı)
Frolov I. (?)

Jaqshada týǵan jeri kórsetilgen.

Bul on úsh adamnyń ishinde, ólgender ishinde kishi leıtenant D. Volgapkınniń esimi joq. Demek, on altynyń on tórti belgili boldy. Qalǵan ekeýi — belgisiz. Baılanysty O. Gavrılovanyń aıtýynsha on besinshi — baılanysty qyz. Múmkin Masha Makarova bolar deıdi. Al sonda on altynshy kim? Bul belgisiz soldattyń kim ekenin bilýdiń máni zor. Onyń bul oqıǵadan keıin de talaı-talaı erlikter jasaýy ǵajap ta emes. Qazirshe bilý qıyn. Sodan, sen kimsiń, on altynshy degennen basqa saýal joq. On altynshy, sen kimsiń?

Segizinshi gvardıalyq dıvızıanyń Staraıa Rýssa túbinen shyqqanda alǵan baǵyty Holm bolatyn. Bul myń jyldan asa tarıhy bar, ejelgi Pskov pen Novgorod jerindegi kóne qala. Lovat pen Kýná ózeniniń túıisken jerindegi bıikten, soǵys bola qalsa strategıalyq máni zor, jan-jaqty kórip turatyn dóńesten salynǵan. Bul qalaǵa temir jol kelmegeni bolmasa basqa úlken joldar, Novgorodke, Staraıa Rýssaǵa, Loknáǵa, Toropeske, Ostashkovoǵa, Novosokolnıkıge ketetin joldardyń torabynda turǵan qala. Tóńiregi kil batpaq. Joldarǵa aǵash tóseledi. Jaý da qalanyń osy bir soǵystyq mánin túsine qoıyp, bul jerge asa kúshti bekinis qurdy.

Rashıt Janǵojın bastaǵan top osy qalaǵa jaqyn jerdegi Sýtokıdegi erligin jasaǵanǵa deıin bul jerde asa úlken urystar bolǵan. Ony biz maıdan qolbasshysy, general-leıtenant M. A. Pýrkaevtyń buıryǵynan kórdik. Bul buıryq boıynsha 19 ıanvar kúni Holmdy azat etý aıtylǵan. Bul shabýyl aldynda jaýdyń nazaryn basqa jaqqa aýdarý úshin 17 — 18 ıanvar kúnder! Pskov pen Novgorod partızandary tyldan shabýyl jasaýǵa kelisken. Partızandar belgilengen kúni Holmǵa shabýyl jasap qalaǵa engen. Kóptegen mashına, azyq-túlik, áskerı jaraqtardy alyp, keri shegingen. Bulardan keıin otyz úshinshi dıvızıa men qyryq besinshi brıgada shabýyl bastaǵan. Qalanyń ishinde segiz saǵatqa sozylǵan keskilesken urys bolǵan. Jaý qaladaǵy tórt shirkeýge bekingen. Onyń qabyrǵalaryn aınaldyra tesip, pýlemet ornatqan. Kópke sozylǵan urystan soń qalany eki bólip turǵan kópirden óte almaı, otyz úshinshi dıvızıa m shegingen. Mine, osyndaı urystardan soń fevral aıynda bul aımaqqa Segizinshi dıvızıa keldi. Ol jaýdyń tylynan, tý syrtynan shyqty da, jaý bekinisi tóńiregindegi qatynas joldardy úzip tastady. Holm qalasy qorshaýda qaldy. Jaý sonyń ózinde ońaılyqpen berispedi. Eki júz shaqyrym uzaq jolda sharshap ta, shaldyǵyp ta, kileń uryspen, kútpegen jerden shyǵa kelgen jaýmen shaıqasýmen kelgen Segizinshi gvardıalyq dıvızıa qalaǵa shabýyl jasamaı, tý syrtynan aınalyp ótti. Sonyń ózinde jaý bul dıvızıanyń basqa maıdan jaýyngerlerimen qosylýyna, ózimiz jaqtaǵy shepke shyǵýyna qarsylyq kórsetti. Lovat pen Kýná ózenderiniń boıynda, ótkel úshin qyrǵyn urystar boldy. Jaý bizdiń dıvızıa jaýyngerlerine jyly oryn qaldyrmaýdyń aılasyn jasap, jolymyzdaǵy selolar men derevnálardy jappaı órtep jatty. Maksımovka degen derevnányń barlyq turǵyny alpys adamdy bir kúnde atyp derevnány órtep jibergen. Bizdiń jıyrma úshinshi atqyshtar polkiniń soldattary fashıser atyp tastaǵan elikterdiń arasynan tiri jatqan on eki jasar balany taýyp aldy. Bul Baná Mıhalenkov tórtinshi klass oqýshysy eken. Bútin bir derevná turǵyndarynyń tiri qalǵan jalǵyzy, solardyń kózi sıaqty Vaná polk balasy bop, jıyrma úshinshi atqyshtar polkinde soǵys bitkenshe, ózi azamat bolǵansha tárbıelendi.

III

Jaý Holm túbinde qorshaýda qalǵan soldattaryna tamaqty, kıimdi, oq-dárini samoletpen tasydy. Bizdiń soldattar jaý aerodromyn taýyp ap, oǵan oqtyn-oqtyn shabýyl jasaýmen boldy. Tankke qarsy atatyn zeńbirekten jaýdyń tórt samoletin aerodromda otyrǵan jerinde jaǵyp jiberdi. Budan soń olar qonýdy qoıyp, azyq-túlik, qarý-jaraqty parashútpen tastaıtyn boldy. Birde jaýdyń óz soldattaryna tastaǵan lıstovkalary bizdiń shepke ushyp túskeni bar. Onda fashıser: «Holm qorǵanysyndaǵy jaýyngerler! Az shydaı tursańdar, kóktemde jappaı shabýyl bastalady. Sonda sender qorshaýdan shyǵyp qana qoımaı, bizdiń qaharmandar tobymen birge, alǵa shyǵysqa qaraı júretin bolasyńdar!» dep jazǵan. Munymen qatar «Holmdy qorǵaǵany úshin» medalin shyǵarǵan. Al Holm bekinisindegi áskerlerdiń komandıri general Sherer Emen kres ordenimen nagradtalǵan. Mine, bizdiń jaýyngerler osyndaı dandaısyǵan, jeńisten úmitin úzbegen fanatıktermen shaıqasty. Rashıt Janǵojın bastaǵan on úsh batyr «kóktemde shabýylǵa» ázirlenip jatqandardyń eki júzdeıin jer jastandyryp jiberdi.

Osy shaqta asa kórnekti Sovet aqyny Semen Kırsanov Batys maıdanynyń shtabyna kelip, «Gvardıashy Janǵojın» degen óleń jazdy. Aqyndy erjúrek jigittiń batyrlyǵy, erlik ólimi qatty tolǵantty. Kópke onsha tanys emes, buryn qazaq tiline aýdarylyp shyqpaǵan óleńnen úzindi keltirsek artyq bolmas.

JANǴOJIN BATYR

Órt jatyr laýlap shatyrda...
Ómirin dańqqa bólegen,
Ajaldy jeńgen batyrǵa
Otyrmyn arnap men óleń,
Ketkenmen jaýyp qan kózin,
Alqymnan tútin qysqanmen,
Shatyrda batyr Janǵojın
Alysyp jatyr dushpanmen.
Barady ysyp úı de tym,
Barady semip nur kózde.
Syǵymdap qyzyl bıletin
Talyqsı berdi bir kezde.
Salar el qaıta shatyrdy
Qulaǵan kúl bop jalynda,
Umytpas biraq batyrdy,
Máńgige saqtar jadynda.

Rashıt Janǵojınǵa bul da zor eskertkish. Aqyn júreginiń asyl sózderi erlikti madaqtaýǵa kelgende irkilmegen, tógilgen, asyl tasqa altynmen aptap, kúmispen qaptaǵandaı máńgi óshpesteı bop jazylǵan.

Osy jaqynda batyr jigittiń erligine baılanysty taǵy bir jan terberlik is boldy. Holm qalasynan oqýshy qyz Lıda Varshavskaıa jazǵan hatty aıtqanym bar, Sol hatqa Rashıttiń inisi Naıl Janǵojın jaýap hat, alǵys aıtqan hat jazypty.

«Súıkimdi Lıdochka!

Mynaý kórsetken yqylasyńa ne dep alǵys aıtýǵa til jetpeıdi, sóz taba almaımyn. Sen meniń jalǵyz týysym, jalǵyz aǵam, týǵan úıden alysta, qatal jaýmen shaıqasta, teńdesi joq urysta erlikpen qaıtys bolǵan baýyrymnyń zıratynan bir ýys topyraq, onyń basyndaǵy eskertkishtiń fotosýretin jiberdiń! Men saǵan alǵys aıtamyn. Sen jibergen bir ýys topyraq maǵan jalǵyz baýyrymnyń súıeginiń janǵan kúli tárizdi bop kórindi jáne ótken soǵystyń, ózim de qatysqan soǵystyń aýyr kúnderin esime túsirdi. Árıne, men aǵammen birge, sizdiń aımaqta soǵysa almadym. Men bolsam, osy jaqynda Batyr qala atanǵan Novorosıısk túbinde, sondaǵy «Kishi jerde» soǵystym.

Súıikti Lıdochka, seniń sabaqty jaqsy oqýyńa, Otanyn súıetin adal adam bolýyńa, babalarynyń erligin maqtan etetin, elin solarsha súıetin batyl bolýyńa tilektespin.

Bizge kórsetken yqylasyńa myń da bir raqmet! Seniń bolashaǵyńnyń bultsyz, aıdaı ashyq bolýyna shyn júrekten tilektespin!

Almaty kórinisterin jiberip otyrmyn.

Zor qurmetpen Naıl Shaımerdenuly Janǵojın.

10 sentábr, 1974 jyl».

Mine, taǵdyrdyń qupıaly syry. Aǵasy Rashıt Janǵojın Soltústik-Batys maıdanynda erlikpen qaza tapqan shaqta onyń ózinen eki jas qana kishi, týǵan inisi Naıl Janǵojın Kavkazda, Otannyń eń ystyq, Ońtústiginde soǵysyp júrgen. Ol Kavkazdy jaýdan azat etý urystaryna qatysty. Naıl Janǵojın de aǵasy tárizdi dańqy álemge ketken on segizinshi desanttyq armıada, Uly Otan soǵysy jyldarynda Leonıd Ilıch Brejnev pen Konstantın Leselıdze basqarǵan jaýynger sapta, Novorossııskidegi «Kishi jerde» soǵysqan. Kapıtan N. Janǵojın birneshe jaýyngerlik orden jáne medaldarmen nagradtalǵan. Ol qazir Almatyda qyzmet isteıdi. Lıda Varshavskaıa hat jazyp otyrǵan Rashıt Janǵojınniń osy inisi. Kishi Janǵojın sapynda bolǵan on segizinshi armıa jaýdan azat etken Novorossıısk men Kerch qalalaryna Batyr-qaharman ataǵy berildi. Osynyń ózi-aq talaı-talaı ólmes erlikterdi baıandap turǵan tárizdi-aý! 1974 jyldyń 6 sentábri kúni Leonıd Ilıch Brejnev joldas qaharman qala Novorossııskıe Lenın ordeni men «Altyn Juldyz» medalin tapsyryp, tarıhı sóz sóıledi. 1943 jyldyń 4 fevralinde Novorossıısk túbine desant túsirilgen. On segizinshi armıa jaýyngerleri ne bary otyz sharshy kılometrlik jerdi jeńip ap, eki júz jıyrma bes kún boıy erlikpen ustap turǵan. Al, 1943 jyldyń 16 sentábrinde osy jerden bastalǵan shabýyldyń nátıjesinde qalany azat etken.

Mine, aǵaıyndy Janǵojınder maıdanda, Otan úshin shaıqasta osyndaı jerlerde soǵysqan.

IV

Osy saparda sonaý 1941 jyldyń jazynda Otan úshin erlikpen qurban bolǵan sol kezdegi batalón komandıri maıor Nıkolaı Antonovtyń jubaıy men qyzyn kezdestirdim. Bir sózdiń retinde, sheshesiniń kózin ala bere qyzynyń bylaı degeni bar:

— Mamam qazir elý beste, jaqynda pensıaǵa shyqty. Bul eki balasymen jesir qalǵanda jıyrma eki jasta eken. Sodan beri otyz úsh jyl ótti. Ákemdi umytpaıdy. Basqaǵa shyqqan joq. Oǵan sol ákem búgin-erteń qaıtyp oralatyndaı bolady da turady. Kózimen kómip, qolymen topyraǵyn salmaǵansyn, úmit degen sonyńnan qalmaıdy eken. Mine, mamam beıbaq ákemdi otyz úsh jyl boıy kútip keledi. Ózi de kúte-kúte qartaıdy. Aıanmyn. Kóp jylǵy úmitin úzer me eken dep, soǵys bolǵan, ákem soǵysqan jerge ádeıi alyp keldim. Munym da sátsiz bop shyqty. Ákemniń zıratyn taba almadym. Osy jerge jerlengen degen tóńirekten tabylmady... Mynaý sizderdiń jaýyngerlerge qoıylǵan eskertkish tárizdi belgi, aty-jóni jazylǵan qulpytas bolmaǵansyn qıyn eken. İzdep kelip taba almaǵan soń, mamam burynǵydan beter kútetin shyǵar...

— Kútse kútsin, kútken adam kóp jasaıdy! — dedim.

Árıne, jaı sóz. Shyndyǵy da joq emes. Vera Nıkolaevnanyń (Antonovtyń qyzy) áńgimesinen soń ózim de oıǵa ketip, osy aımaqqa ádeıi izdep kelgen batyrlardyń semásyn, jaryn, anasyn, apa-qaryndasyn, balasy men qyzyn kóz aldyma alyp edim. Olar da osy Antonovtyń jesiri sıaqty áli kúnge deıin kútip te júrgen shyǵar. Kútsin! Rashıt Janǵojın qasynda bolǵan erjúrek, batyr jigitter qansha jyl kútse de, kútýge turatyn erler.

Holm turǵyny, partıa qyzmetkeri Vasıl Vasılevıch Karpovqa Janǵojın tobynyń erliginen baıandadym.

— Osynsha uzaq jol júrip, joryqpen, uryspen kelip, Sýtokıde bylaı aıqasýyna qaraǵanda bul jigitter óte kúshti, boıynda qýaty, qaıraty mol naǵyz batyrlar bolsa kerek! — dedi ol.

Al, bulardyń, on úsh jigittiń elin, jerin, Otanyn súıgen batyrlar ekenine eshkim shek keltirgen emes. Bular qandaı da bolmasyn, shekten, kúdikten áldeqaıda joǵary turǵan qasıetti jandar! On altydan tiri qalǵan úsheýdiń biri, belgisiz soldattyń da er jigit ekenine kúdiktengiń kelmeıdi. Ókinishi sol — bul kim edi? Ol qaıda júr? Tiri me? Budan soń da talaı-talaı erlikpen kózge túsip, batyrlyq jasady ma? Bul qazirgi bas saýaldyń biri. Qaıda júrip, qandaı eskertkish kórsem de basymnan osy bir belgisiz soldat shyqpaı qoıǵanyn jasyra almaımyn. On altynshy, sen kimsiń?

V

Mine, orys jeriniń taǵy bir tarıhqa baı, kári óńiri Pskov qalasyna keldim. Osy qalany, bútin Pskov óńirin jaýdan azat etýdiń otyz jyldyq merekesine qatystym. Tórt kún boıy ulan-asyr mereke ótti. Oǵan osy óńirdegi maıdanda aty shyqqan belgili qolbasshylar, batyrlar qatysty. Mereke belgisiz soldattyń denesin uzyndyǵy toǵyz shaqyrymǵa sozylǵan, Moskva Kremlinen jasy úlken Pskov bekinisiniń ishinde jerleýden bastaldy. Bul uly jeńistiń otyz jyldyq merekesiniń bastamasy tárizdi zor meıram bop ketti.

Tarıhsyz eshkim joq. Ári-beriden soń árbir belgisiz soldattyń ózine laıyq ómirbaıany bar. Máselen Kreml túbine jerlengen soldat bizdiń aty ańyzǵa aınalǵan dıvızıa soǵysqan Dýbosekovo túbinen alyndy. Onyń basyna «esimiń seniń beımálim, erligiń bar ólmeıtin» dep jazylǵan. Munyń ózi maǵan onyń óte qysqa jazylǵan ómir tarıhy tárizdi áser etedi. Al, Pskovke jerlengen belgisiz soldattyń tarıhy she? Bul 1944 jyly, 19 ıýl kúni, Velıkaıa ózeninen óterde qaıtys bopty. Shamasy, bizdiń bólimder shegingen kezde, solardyń ótkelden aman ótýin qamtamasyz etý úshin tosqaýylǵa qaldyrǵan kórinedi. Qarýlastaryn ótkizip, endi ózennen ózi ótpek bolǵanda jaý ony qatty jaralapty. Sóıtip, ol Batkovıch selosynyń turǵyny Grısha shaldyń, úsh balasy maıdanda júrgen kolhozshynyń úıinde ólgen. Tosqaýylǵa ádeıi qaldyrǵan soldattyń qaltasynda dokýmenti bolmaǵan. Joldastaryn ólimnen qutqaryp, ózi qaza bolǵan belgisiz soldat Pskov Kremliniń ishindegi jeńis alańyna jerlendi.

Osy jıynda pedagog K. Gromova sóıledi.

— Meniń analyq júregim kóp azap shekken júrek, — dedi ol. — Sol bir muńǵa toly júregim qazir erekshe tolqyp tur. Mynaý jatqan belgisiz soldattyń zıratyn qaıtpaı qalǵan, kóp jyl kútken óz balamnyń zıraty degim keledi. Meniń júregim sonda ǵana tolqýyn, kútýin basatyn tárizdi. Bul meniń balamnyń zıraty.

Ustaz ananyń bul sózi kópke qatty áser etti. Oılap kettim. Rashıt Janǵojın tobynda bolǵan on altynshy jigit osy emes pe eken degen saýal basyma birden tústi. Onyń tiri júrip, osy shaqta taǵy bir erlik jasaýy ǵajap nárse emes. On altynshy osy emes pe eken?

Bul merekeden Pýshkın taýlaryna keldim. Segizinshi gvardıa dıvızıasy bul aımaqty, onyń ishinde Ibragım Gannıbaldyń mekeni Petrovskııdi jaýdan azat etýge qatysqan. Kóretin, estıtin nárse bul ǵana emes-ti. Soǵys jyldarynda buzylǵan, qıraǵan aqyn mekeni qazir qandaı kúıde ekenin bilý maqsaty da bar edi. Jaý ony múlde qıratyp ketken. Pýshkınniń Mıhaılovskııdegi úıi, Svátogor monastyry, Petrovskıı, Trıgorskııdiń bári búlingen edi. Jaý aqyn mazarynyń astyna mına qoıyp ketken. Sodan beri otyz jyl ótti.

Aqyn mekenin qalpyna keltirý soǵys bitken kúni bastalǵan edi. Qazir burynǵy qalpyna kelip qana qoımaǵan, budan otyz jyl buryn otyrǵyzylǵan qaıyń, qaraǵaı, shyrsha, jeke aǵashtarynyń aralas ormany ný tartyp, záýlim bop ketken. Ol jerdegi Males, Kýchan kólderi men Sorot ózeni burynǵysha móldirep aǵady, kóz tartady.

Pýshkın mýzeı-qoryǵyna Pýshkınogorskıı, Mıhaılovskıı, Petrovskıı, Trıgorskıı, Savkıngora, Voronıch tárizdi ádemi el mekenderi kiredi. Mýzeı-qoryqtyń jalpy kólemi mıllıonnan asa sharshy metr.

Bul mekendi memlekettik qoryqqa aınaldyrý jaıynda Sovet ókimeti 1922 jyldyń ózinde arnaýly qarar qabyldaǵan. Mine, sodan beri qaraı bizdiń elimizdegi qasıetti jerge aınalǵan aqyn mekeni bul kúnde qalyń kópshiliktiń qurmettep bas ıetin, alystan izdep keletin jańa mekenderiniń birine aınaldy. Qazir bul jerde jyl saıyn eki ret poezıa merekesi ótedi. Biri aqynnyń týǵan kúnine, biri aqynnyń ólgen kúnine arnalady. Munyń ústine Aleksandr Sergeevıchtiń mekenin kórýge, aqynǵa shabyt bergen, oı salǵan, qıalyn tasytqan jerlerdi tamashalaýǵa jylyna myńdaǵan saıahatshylar keledi eken.

Pýshkın taýlary aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary Anna Fedorovna Vasıleva aqyn atyndaǵy aýdannyń bolashaǵy, ekonomıkasy, qazirgi jaıy haqynda baısaldy áńgime aıtty. Sońǵy jyldary tórt qabat záýlim qonaq úıi, Sovetter úıi, týrbazdar salynǵan. Onnan asa kóp qabatty turǵyn úıler paıdalanýǵa berilgen. Qazir Pýshkınogorskıı men Mıhaılovskıı arasyndaǵy ný orman ishinen tórt qabat, alty júz adamdyq qonaq úıi men týrbaza salynyp jatyr. Sonda Pýshkın mýzeı qoryǵy jylyna myńdaǵan qonaq, saıahatshylar qabyldap, attandyra alady.

— Aqyn mekenine kelgen árbir adam, ol ádebıetshi bolsyn, ánshi, artıs, akademık bolsyn, júmysshy, sharýa bolsyn sol aqynnyń ózi rahattanǵandaı rahatqa, qýanyshqa, shabytqa bólensin deımiz. Sol úshin qoldan kelgen jaqsylyqty aıaǵamyz joq. Biz bul maqsatymyzǵa birte-birte jetip te kelemiz. Bizge A. S. Pýshkın atyna baılanysty árbir zat, kitap, buıym, tipti aǵashtar, sol aǵash basyna uıa salyp, balapan ósirip jatqan láılekterdiń ózi qymbat.

Anna Fedorovna aıtqan árbir sózden aqyn atyn qurmetteýdiń ystyq lebi esedi. Buǵan qosymsha Pýshkın qoryǵynyń saqtaýshysy Semen Stepanovıch Geıchenkonyń eńbegin, onyń mýzeı qoryq dırektory retinde etken eńbegin erekshe aıtýǵa bolar edi. Ol aqyn tarıhyna baılanysty birneshe kórkem áńgime, ǵylymı kitap jazǵan adam. Ol — tarıhshy ári jazýshy. SSSR Jazýshylar odaǵynyń múshesi. Bul adamnyń eń bir tamasha qasıeti sol jasynyń jetpis tórtke kelgenine qaramaı ete jas, shıraq, ózine senip tapsyrylǵan iske berilýinde shek joq. Onyń asa baı kitaphanasynda Pýshkın jaıynda jazylǵan, aıtylǵan ańyz, ertegi, alyp qashpa sózder, ázil-qaljyńdar túgel jınalǵan. Bulardyń kóbi basylmaǵan. Ne degenmen, bul kisiniń eńbegi alaqanǵa salǵandaı kórinip tur. Mynaý ne dep suraýǵa oryn joq. Sonda da bolsa, ol kisige bir saýal berdim.

— Revolúsıaǵa deıin A. S. Pýshkındi óte jaqsy kórgen, ony súıip aýdarǵan shyǵys aqyndarynan kimdi bilesiz? — dedim.

— Kim bolǵanda da, Abaıdan asqany joq. Ol Pýshkındi súıip aýdarǵan. Sóıtip, áıteýir Pýshkındi qalyń elge jetkizýge jol izdegen, ony tapqan adam túrki tildes halyqtardan Abaı ǵana desem artyq ta, kem de bolmaıdy.

Osyny aıtyp otyrǵan Semen Stepanovıchtiń ózi de soldat. Ol Volhov túbinde, 1943 jyldyń qysynda bir qolynan aıryldy. Bul da Pýshkın mekenin jaýdan azat etýdi armandaǵan kóptiń biri edi. Ol sonaý Lenıngradtan únemi aqyn turaǵyna qaraı jasalǵan shabýyldarǵa qatysty. Jaraly bolyp, bir qolynan aırylsa da, osy aımaqqa eń birinshi bop jetkenderdiń biri — Geıchenko.

Mundaıda Geıchenkonyń bilimdarlyǵyna tańdanýǵa bolady. Ol oqyǵan adam. Ózine senip tapsyrylǵan úlken istiń mánin, aqyn muralaryn saqtaýdyń mańyzyn, onyń qasıetin tereń uǵatyn jan.

— 1945 jyly osynda kelsem Mıhaılovskıı mýzeı qoryǵyna kire beriste belgisiz soldattyń jerlengen orny bar eken. Bul kim de bolsa, qasıetti jerdi, uly aqyn mekenin jaýdan azat etý nıetimen kele jatyp, az ǵana jer jetpeı ketken sabaz eken, muny qasıetteý kerek degen nıetpen baqtyń ishine aldyryp, qaıta jerlettim, — deıdi ol.

Baqtyń ishinde, úlken joldyń ústinde sol belgisiz soldattyń eskertkishi tur. Qyzyl shubar tasty qashap, oǵan altynmen: «Eı, jolaýshy, mynaý jatqan belgisiz soldat seniń bolashaǵyń, ómiriń úshin qurban bolǵan, qasyna toqtamaı ótpe, basyńdy ı!» — dep jazylǵan. Pýshkın taýlaryna jylyna myńdaǵan saıahatshy, qonaqtar, aqyn-jazýshylar keledi. Solardyń birde-biri bul zıratqa, Pýshkın mekeninde jatqan belgisiz soldattyń zıratyna toqtamaı, bas ımeı etpeıdi.

Men de bas ıdim. Bas ıe turyp oıǵa kettim. Bizdiń Segizinshi gvardıa dıvızıasynyń jaýyngerleri naq osy aradan tórt shaqyrym jerden, Petrovskıı derevnásynyń ústimen ótti. Al, Petrovskıı bolsa Uly Petrdiń araby, aqynnyń úlken atasy Ibragım Gannıbaldyń mekeni. Sonda, mynaý tórt shaqyrym jerde jatqan belgisiz soldatty kim deýge bolady? Eń aldymen osy bizdiń panfılovshylardyń biri emes pe? Men izdep júrgen on altynshy batyr osy ma dep taǵy oıladym.

Bul beker oı emes, Panfılovshylar Pýshkın taýlaryn jaýdan azat etýge kóp úles qosty. Sorot pen Velıkaıa ózenderin basyp ótti. Shaıtan taýdyń (Chertova gora) túbinde keskilesken qyrǵyn urystar boldy, Jaý kópirden bizdi ótkizbeýge, ózenniń arǵy betin bermeýge jantalasyp kúsh saldy. Bul jerde jaýdyń «Pantera» atty qorǵanys shebi boldy. Qorǵanys shebi kileń jýan aǵashtardan, temir betondardan, tereń orlardan, sym qorshaýlardan, mına tóselgen uzaq ta endi alańdardan jasalǵan edi. Mine, panfılovshylar osy «Panterany» buzyp ótýde asqan erlikter jasady. Lokná, Nasva, Novosokolnıkı túbindegi shaıqastarda kóp shyǵynǵa ushyraǵanyna qaramastan, Pýshkın mekeninde taǵy da jaýǵa qahar tógip, aqyn mekenin jaýdan bosatýǵa qatysty.

Pýshkın taýlaryndaǵy qyzyqty da kútpegen kezdesýdiń biri Velevskıı selolyq Sovetiniń predsedateli Olımpıada Isakovamen dıdarlasýym edi. Bul kisi men qyzmet etken jıyrma úshinshi polktyń baılanysshylary rotasynda bolǵan. Ózi osy óńirdiń adamy. Osy kisiniń kómegimen Pýshkın taýlarynda bizdiń dańqty dıvızıanyń qaı jerlerimen ótkenin eske túsirdik. Petrovskııden bastap, aqyn mekeniniń qasyndaǵy Sınúhovo, Mıshıno, Vasılevskıı degen eldi mekenderin bosatqanbyz. Shaıtan taý men osy derevnálar túbinde bizdiń erjúrek panfılovshylardyń birazy máńgilik uıqyda jatyr. Eske túsedi, keıde egilip ketesiń. Bul jerde Otan úshin qurban bolǵan qarýlas dostar, qurdastar, aǵalar men iniler jatyr. Ie, keshegi Uly Otan soǵysynyń jalyny sharpyǵan qaı seloǵa barsańyz da soldattarǵa, erlerge qoıylǵan eskertkishterdi kóresiń! Pýshkın taýlarynda da mundaı eskertkishter kóp.

Halyqqa, saıahatshy qaýymǵa estetıkalyq tárbıe berýdegi erekshe eńbegi úshin Pýshkın mýzeı qoryǵy Eńbek Qyzyl Tý ordenimen nagradtalǵan. Bul aqyn atyna, onyń murasy men mekenine, basyp ketken izderine degen qurmet, izet.

Aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary aqyn mekenin kórkeıtý jaıynda kóp aıtty.

Soǵys jyldarynda gıtlershiler ózderi basyp alǵan jerlerge ózderinshe ıelik etip, bóliske salǵanyn bilesiz. Sol kezde Pýshkın mekenine fraý Shıller qoja bolmaq bop, sonaý Germanıadan osynda kelgen. Ol ózin aqyn Shıllerdiń urpaǵy edim dep tanystyrǵan. Munyń ras-ótirigi belgisiz. Biraq, fraý Shıllerdiń osynda bolǵany ras. Sovet Armıasy osy óńirge jaqyndaı túsken shaqta fraý bul jerden qashyp ketti. Mýzeı zattary joq bop shyqty. Olardy bizdiń áskerler Lıtva jerinen ustap, aqyn mekenine qaıyrdy. Bul aqynǵa keıin suqtanǵan bir áıel deńiz...

Geıchenkonyń aıtýynsha taǵy bir áıel bar. Bul da qyzyq...

1944 jyldyń kókteminde bizdiń áskerler Pýshkın taýlaryna jetti. Aqyn mekeni eki maıdannyń ekinshi jáne úshinshi Baltyq maıdanynyń naq shekarasyna tap keldi. Eki maıdannyń da qolbasshylary arnaıy buıryq jazyp, óte bir qajet, basqa joly qalmaǵan shaqta bolmasa A. S. Pýshkın mekenine qaraı artılerıadan, tipti myltyq pen avtomattan oq atylmasyn dep kórsetti. Bul buıryq Pýshkın taýlaryna jaqyn turǵan eki maıdan bólimderine tez tarady. Shabýyl shebindegi soldattar: «Alda Pýshkın jatyr. Onyń jatqan jerine qaraı oq atylmasyn!» dep, birden-birge habarlap, tez jetkizdi. Soldattar alda turǵan kók ormandy kógildir taýlarǵa kózi talǵansha, júregi dirildep qasıetpen, qurmetpen qaraǵan. «Alda Pýshkın jatyr! Oq atylmasyn!»

Soǵystyń aty soǵys. Kútpegen bir oqıǵa bolǵany bar. Mıhaılovskııdiń naq túbinen, Pýshkın jyrlaǵan Sorot ózeni aǵady. Osy ózenniń Mıhaılovskııge qarsy betinde, nebári bir shaqyrymǵa áreń tolatyn jerde Zımarı derevnásy bar. Bizdiń áskerler Zımarıdi aldy. Mıhaılovskııge shabýyl jasamady. Jaý aqyn úıin shtab etip alǵan. Zımarıden bári kórinip týr. Jaý úıge kirip-shyǵyp beıbit júr. Sovet soldattaryna berilgen buıryqtyń baryn, nemese dolbarmen-aq bul úıge oq atylmasyn bilse kerek. Tym erkin.

«Jaǵdaı álde qandaı bolady?» degen oımen kapıtan Anna Nesterova óziniń qol astyndaǵy batareıadaǵy 76 mıllımetrlik zeńbirektiń tórteýin aqyn úıiniń Zımarıǵa qaraǵan tórt terezesine dáldep qoıǵan edi. Qýaqy soldattyń biri:

— Mynaý ıyǵyna tórt juldyz taqqan sylqym kelinshek júregi shymyrlap, shimirkenbesten-aq áıel súıgen uly júrektiń uıasyn atqaly júr! — dep kúlgen.

— Atsa nesi bar? Onda jaý jatyr.

— Biz aınalyp ótsek, jaý ózi-aq ketedi.

— Arqamyzdan bizdiń ózimizdi atsa qaıtesiń?

«Jaýdy aıaǵan jaraly bolar» degen halyq danyshpandyǵy osyndaı ábes oıdan, pispegen isten shyqty-aý dep túıesiń. Óıtkeni bul eki soldat sózin aıaqtap úlgergen de joq. Jaý Mıhaılovskııden Zımarıdy ata bastady. Jańa ǵana ázildep sóılesip turǵan eki soldattyń birin zeńbirek oǵy murttaı ushyrdy. Jaýdyń naq aqyn úıiniń terezesinen atyp jatqany baıqaldy. Kapıtan Nesterova:

— Terezeni dál kózdep, tórt snarádpen atyńdar! — degen komanda berdi.

Soldattardyń júregi shymyrlap, qoldary dirildep, kúni buryn nysanaǵa dáldep, kózdep qoıǵan zeńbirekten jibergen oqtary terezeden ótip, jaýdyń pýlemetine soqty. Jaý óziniń nysanaǵa kún ilgeri alynǵanyn seze qoıdy da, ketýge asyqty. Jaı ketpeı aqyn úıin órtep ketti. Pýshkınniń «Evgenıı Onegın», «Sygandar», «Borıs Godýnov», «Poltava», «Mys salt atty», «Petrdiń tarıhy» tárizdi danyshpan shyǵarmalaryn jazǵan asyl úıasy alaýlap janyp jatty. Qansha myqty bolǵanmen názik jandy áıel emes pe, munyń ústine ol mektepte, sonaý jas shaǵynan Pýshkın shyǵarmalaryn oqyp, jattap ósken emes pe, Anna Nesterova jalynǵa kózin súze qarap, az ýaqyt oıda turdy da, soldattar kórmesin degendeı, olarǵa óziniń osaldyǵyn sezdirgisi kelmegendeı, qos qoldap betin basty da teris aınalyp ketti.

A. S. Pýshkın qalamynan týǵan osy dúnıelerdi sarsyla oqyp otyrǵanda kitap betterine myńdaǵan, mıllıondaǵan áıel kózderiniń jasy tógilgen-aq shyǵar? Sol kúni aqyn kóp júrgen, izi túsken qasıetti jerdiń topyraǵyna taǵy bir kelinshektiń yp-ystyq jasy tamyp edi.

Bul 1944 jyly maı aıynyń alǵashqy kúnderi bolatyn. Bizdiń áskerler Svátogor monastyryn jaýdan bosatyp. Jaý bar jerdi mınalap ketken. Aqyn eskertkishiniń basyna «Pýshkın zıraty mınalanǵan. Kirýge bolmaıdy. Aǵa leıtenant Starcheýs» degen jazý jazyldy. Ol mınalardy ózi tazartty. Bul da bolsa qıyn kúnderdiń aqynǵa qoıǵan belgisi bolar, osy jazý mýzeıdegi qymbatty zattardyń biri retinde áli saqtaýly tur. Al saperler rotasynyń erjúrek komandıri Grıgorıı Starcheýs sol jyldyń oktábr aıynda óziniń ata mekeni Lıtva jerinde erlikpen qaıtys bopty. Munyń júreginde de aqynǵa degen bir ushqyn jatyr.

Soǵys jyldarynda bizdiń Segizinshi gvardıa dıvızıasy otyz úshinshi atqyshtar dıvızıasymen taǵdyrlas boldy. Ekeýi de general Galıskıı basqarǵan úshinshi ekpindi armıada, general Kýtýzov basqarǵan 2-gvardıa korpýsynda birge boldy. Sóıtip, Kalının; Novgorod, Pskov jerinde talaı-talaı mańyzdy asa úlken shaıqastarǵa qanattasyp birge qatysty. Osy saparda júrgende 22-dıvızıanyń burynǵy barlaýshysy, ataǵy sonaý Soltústik Batys maıdanyna barǵan ofıser Borıs Avramovpen kezdestim.

Borıs Mıhaılovıch kezinde «jaý tylynyń serisi» bolǵan adam. Ol jaıynda jazylǵan kitap ta bar. Soǵys jyldarynda barlaýshylardyń basshysy Avramovty jaý da, partızandar da, biz de jaqsy bilgenbiz. Ózi, de alyp deneli, qara shashty, tunyq kók kózdi, júzi qońyr, kelisti jigit bolatyn. Qazir qara shashy býryl tartqan. Áli qajyrly eken batyr barlaýshy.

Bizdiń Baýyrjan Momyshulynyń ózinde telefonıstka bolǵan Antonına Andreevnany da kútpegen jerden jolyqtyrdym. Nasat kelgen súıkimdi aqsary qyz óte kelisti kelinshek bolǵan. Boıy uzyn, denesi tartqan symdaı túp-túzý, soǵys jalynyn keship ótken áıel ekenin otty kózinen, súıkimdi óńine iz túsirgen ájimnen ǵana kóresiń. Asa meıirimdi, mádenıetti, parasatty adam ekeni sózinen, júris-turysynan, óńinen, tipti kıim kıisinen kórinip tur.

Antonına Andreevna Andreeva qazir Lıtvanyń Kapsýkas, burynǵy Marıampole qalasynda turady. Ol da men sıaqty jastyq shaǵyn soǵyspen ótkizgen jerlerdi kórýge kelgen eken. Birneshe kúnder birge bop, urys bolǵan jerlerdi araladyq. Ajyrasar kezde ol:

— Al, káni, meni qaıdan, qalaı kezdestirgenińizdi gvardıa polkovnıgi Baýyrjanǵa qalaı baıandaısyz? — dedi.

— Soldatsha baıandaımyn.

— Máselen...

— Joldas gvardıa polkovnıgi! — deımin. Mundaı sózdi estigende onyń óńi ózgerip, kózi jaınap, susy ózgere bastaıdy. — Kútpegen jerden ataqty Baldaı qyratynda bir kelinshekpen kezdestim. — Mynaý maǵan ne aıtqaly tur, — deıdi de, ala kózdene qaraıdy. — Kelinshek deımisiń? Seniń kelinshekpen kezdeskenińniń maǵan qandaı qajeti bar? Degenmen aıtyp bitir. Kelinshek deımisiń! — Ie, álgi kelinshek sizdiń burynǵy telefonıstkańyz eken. — Qyzyq eken, sóıle! — deıdi ol. — Siz oǵan soǵys bitken kúni óz qolyńyzben jaýyngerlik eńbegi úshin Qyzyl Juldyz ordenin tapsyrypsyz. — Kim degen? — dep onyń shydamy kete bastaıdy, Sonda men oǵan: Antonına Andreevna, burynǵysha Toná Andreevna! — deımin. Sonda ol: — Raqmet, bilemin! — deıdi.

Soǵystaǵy dostar naǵyz dostar eken. Saǵynyp kórisedi. Kóńilde kirbiń joq. Bir-birin qas-qabaǵynan túsinedi. Osyndaı jaqsy uǵysý Borıs Mıhaılovıchpen ekeýmizdiń aramyzda boldy. Men ózimde bar bir kitaptan onyń fotosyn kórsetip, ol týraly jazylǵan erlik betterin oqı bastadym. Ol qolyn keterdi de: — Jetedi, omy qoı, áńgimeni aıt! — dedi. — Bizdi maqtaýdyń qajeti joq. Biz otyz jyldan beri ne istegenimizdi uqqan sıaqtymyz. Endi ony kerek bolsa jas urpaq oqyp bilip alsyn. Biz oqymaı-aq bilemiz, odan da áńgime aıtalyq.

Oqýdy qoıyp, áńgimege kóshtik. Báribir soǵys jaıynda, otty jyldardyń tarıhy haqynda bolyp ketti. Ol Pýshkın mekenine baılanysty eki qyzyq áńgime aıtty. 1941 jyldyń ıýl aıynda bizdiń áskerler Pýshkın taýlaryn tastady. Al 1944 jyldyń ıýlinde, tup-týra úsh jyldan soń qaıta bosatty.

— 1941 jyldyń jazynda, — deıdi Borıs Mıhaılovıch, — sheginýshilerdiń eń sońynan Svetogorskige keldim. Kelsem, turǵyndar ketip qapty. Bizdiń áskerler de joq. Jaý áli kelip úlgermegen. Men de óz barlaýshylarymmen shyǵysqa qaraı Loknáǵa bet aldym. Terezesi synǵan bir úıdiń qasynan ótip bara jatsam dabyrlaǵan daýys estiledi. Keldim. Qarasam, bir-eki adam aıtysyp tur. Tóńiregi tolǵan qapshyq, jáshik.

— Bul ne? Naǵyp tursyńdar?

— Aqsha. Osyndaǵy banktiń aqshasy. Ne isterimizdi bilmeı turmyz. Kele jatqan mashınany jaý atqylap qıratypty. Endi qaıtemiz?

— Ekeýiń de syrtqa shyǵyńdar! — dedim. Ekeýi de shyǵa keldi, — Jabyńdar esikti!

— Joldas leıtenant, aqshany jaýǵa tastap ketemiz be?

— Jabyńdar esikti!

Esik jabyldy. Bes-on qadam shegine berip, synǵan terezeden qappen jáshiktiń ústine jandyratyn maı quıǵan eki býtylkany laqtyrdym... «Oıbaı, joldas leıtenant, bul aqsha ǵoı!» dep bireýi jylamsyrap qolymnan ustaı aldy. Qaǵyp jiberdim qolyn. Betime sustana qarady. Aqsha, úı janyp jatyr, janyp bolǵansha qarap turdym.

— Siz kimsiz — dedi álgi ekeýdiń biri esin endi jınap alǵandaı.

— Kim ekenimdi kórip turǵan joqsyń ba?

— Joq á, osyndaı da osyndaı myńdaǵan som aqshamen bank úıin órtedik degen akt jasaımyn. Soǵan siz qol qoıasyz.

— Kelesi jyly osy ýaqta osy jerge kelem, sonda aktige qol qoıamyn. Meniń famılıam Avramov, — dedim de, shyǵysqa qaraı júrip kettim. «Kelesi jyly kelem» dep azdap asyra aıtqan ekenmin. Naq úsh jyldan keıin Pýshkın taýlaryna qaıta kelip, Svetogorsk monastyrynyń tórt júzden asa mınadan tazartylǵany, monastyr úıiniń qulap jatqany jaıyndaǵy aktige qol qoıdym. Bul akt Núrenberg prosesindegi iske tirkelgen deıdi. Biraq aıtaıyn degenim bul emes. Aıtaıyn degenim sońǵy aktige qol qoıyp otyrǵanda kóz aldyma janyp jatqan úı, qap-qap aqsha, qasynda ne isterin bilmeı esinen adasqandaı bop turǵan eki adam elestep ketti...

Qazir Pýshkın taýlary qulpyryp tur. Kók orman. Qalyń shabyndyq.

Keshirek, sońynan bolsa da oqýshy qaýymǵa Pýshkın taýlary degendi uǵyndyra ketsem deımin. Orys eliniń eń eski qasıetti qalalary Pskov pen Novgorod turǵan jerge qarańyz, bul jerler geografıada «Uly orys qyraty» nemese «Baldaı jotasy» dep atalady. Pýshkın taýlary osy uly qyrattyń batys jaqqa qaraı sozylǵan eń sońǵy silemi. Bıik-bıik kók shoqylar. Bul shoqylardyń árqaısysynda orys eliniń erlik tarıhyn kórsetetin bekinister, qorǵandar, soǵystyq máni bar áskerı qalashyqtar bolǵan. Demek, uly orys qyratynyń ústinde talaı-talaı zor shaıqastar etken. Bul jerde orystar knáz Vıtovtyń, koról Stefan Batorıdiń, Gýstaf Adolftyń, nemis rysarlarynyń myńdaǵan armıasyna soqqy bergen. 1917 jyldyń fevralinde Nıkolaı II Pskov túbinde Romanovtar urpaǵynyń taqtan túskeni jaıyndaǵy aktige qol qoıdy. Al kelesi jyldyń 23 fevralinde Pskov pen Narva túbindegi jeńiske baılanysty Qyzyl Armıa týǵan kúni dep ataldy. Mine, osyndaı tarıhı jerde 1944 jyldyń jazynda taǵy da úlken shaıqastar, urystar boldy, Sovet Armıasy jeńiske jetti. Jaýdyń bar nıeti bizdi Baltyq jaǵalaýyna qaraı ótkizbeý edi. Ol úshin uzyndyǵy eki júz kılometrden asatyn «Pantera» atty qorǵanys shebin jasady. Bul shep temir-betonnan, qabat-qabat qaraǵaıdan, jerge kómilgen tankter men zeńbirekterden jasalǵan-dy. Pýshkın qoryǵynyń kóp jyldyq qaraǵaılary men shyrshalary, qaıyńdary men jekeleri jappaı kesilip osy bekiniske tóseldi. Mundaı bekinisti buzyp ótý Sovet Armıasynyń soldattaryna ońaıǵa túsken joq. Ot-jalynnyń shetinde, keskilesken qıan-keski urystarda sovet soldattary jappaı erlik kórsetti. Qatardaǵy jaýynger Aleksandr Matrosov óziniń máńgi esten ketpes erligin osy Pskov jerinde jasady. Mánshúk Mámetova, Álıa Moldaǵulova, polkovnık Ábilqaıyr Baımoldınniń, serjant Jamanbaı Qyrǵyzbaevtyń batyrlyqpen qaıtys bolǵan óńiri de osy Pskov jerinde. Alǵashqy atalǵan eki qyzǵa máńgilik eskertkish qoıylǵan. Pskov kolhozshysy, seksenge kelgen Matveı Kýzmın 1812 jylǵy soǵystyń batyry Ivan Sýsanınniń erlik isin qaıta lady.

Pýshkın taýlary burynǵysha, sonaý aqyn tiri kezinde kórgen qalpynda kózdiń nuryn toltyryp, kógildir tartyp, kókjıekpen septesip jatyr. Aqynǵa shabyt bergen, júregin qytyqtap oı salǵan kórkem jerdiń, asyl da qasıetti mekenniń kórkeıe túser shaǵy alda eken. Spátogor monastyrynyń bıigine kóterilgen shaqta tóńirektiń bári gúl shoǵynsha kóz tartqan kókpeńbek shoqylar, kógildir belester bop ketedi.

Mine, osy qasıetti jerdi jaýdan azat eterde erlik kórsetken kóp jigitterdiń biri Jamanbaı Qyrǵyzbaev. Ózi buryn atalmaǵan, osy kúnge deıin erligi kópke tanys bolmaı kele jatqan jigittiń biri eken. Sondyqtan da bul serjanttyń batyrlyǵyn ejiktep aıtýǵa bolar deımin. Maıdan qolbasshysy, Armıa generaly A. P. Kýrochkınniń atyna jazylǵan bir hatta bylaı dep jazylypty: «Sizdiń qaraýyńyzdaǵy bólimderdiń birinde serjant Jamanbaı Qyrǵyzbaev ózin máńgilik dańqqa bóledi. Bul qazaq jigittiń erliginde shek joq. Bul óte tájirıbeli, aılaly jaýynger eken. Ol óziniń bólimshesin san ret atakaǵa kóterdi. Bul atakalardy ol oılap, óte saqtyqpen jasady. Sodan da shyǵyn tym az boldy.

Ol óziniń sońǵy shabýyldaǵy urysyn naq osyndaı ádispen uıymdastyrdy. Jamanbaı Qyrǵyzbaevqa jaýdyń transheıasyn basyp alý buıyrylǵan edi. Ol jaýdyń alǵy shebin jaqsylap, uqypty barlady. Jaýdyń alǵy shebinen ketik tapty da, sol jerden jer baýyrlap ishki jaýdyń eki ortasyna enip ketti. Sóıtip bir oq atpastan jaýdyń transheıasyna kirdi de qolma-qol shaıqasqa kiristi. Granatamen, shtykpen jaýdy joıyp, olardyń shebin basyp aldy. Qyrǵyzbaevtyń ózi jaýdyń on úsh soldatyn shtykpen túırep joq etti. Basqa bólimder qashqandardyń shebine enip, jaýdyń myqty bekinisin aldy.

Sóıtip, serjant Qyrǵyzbaev buıryqty múltiksiz oryndady. Jaýdyń qaıtalap jasaǵan úsh atakasyn toıtardy. Batyr serjant Qyrǵyzbaev osy urysta aýyr jaraly bolǵanyna qaramaı qatardan ketpeı qoıdy. Ol «sheginbeńder, oq jetpese shtyk bar!» dep aıqaılaǵan.

Serjant Jamanbaı Qyrǵyzbaev erlikpen qaza tapqan. Ony maıdan qolbasshysy Birinshi dárejeli Otan soǵysy ordenimen nagradtaǵan. Ózi qyzmet etken polktyń jaýyngerlik tizimine máńgilik tirkelgen. (Osy jerde aıta ketetin bir saýal: Jamanbaı Qyrǵyzbaevtyń maıdandas dostary kimder, ol ózi qaıdan, týystary kimder?) Oqýshy qaýymnan osyny aıtýdy ótiner edim.

VI

Aqyn mekenine qaıta oralaıyn. Pýshkın baǵy, aqyn qoryǵy baıaǵysha, qaz qalpynsha syńsyp tur. Qıraǵan, kesilgen aǵashtardyń ornyna budan otyz jyl buryn otyrǵyzylǵan jas shybyqtar qazir ný orman bolǵan. Muny baq, qoryq dep ataý múlde az. Bul úlken park. Kólemi segiz júz gektar, ıt murny ótpes syńsyǵan orman. Bul jerge egin salýǵa, mal jaıýǵa bolmaıdy. Shóp shabýdyń ózine arnaýly ruqsat kerek.

Burynǵy eski aǵashtarǵa, aqynnyń ózin, áıelin, balalaryn kórgen aǵashtardyń kóbine «operasıa» jasalǵan. Ondaı aǵashtardyń dińgegine engen oqtar, snarád jaryqshaqtary alynǵan. Synǵan aǵashtarǵa kádimgi qolyn, aıaǵyn nemese qabyrǵasyn kesken soldattar tárizdi operasıa jasalǵan. Aqyndy kórgen keıbir kári aǵashtardyń dińgegi shandylǵan, qursaýlap baılanǵan. Pýshkınniń óz sózimen aıtsaq «Anna Kern oryndyǵy», «Tynyshtyq araly», «Oı aleıasy», «Búkir kópir», «Shatyr-shyrsha», «Jel dıirmen», «Aqqutandar uıalaıtyn jóke aǵashy», «Úsh qaraǵaı» — bári de uly jandy, danyshpan aqyn jańa ǵana qasynan ótip ketkendeı qıalda, oıda tur. Al, jazý kabıneti she? Beti ashylyp jatqan qalyń kitap, qaýyrsyn qalam, aq qaǵaz, salynǵan sýret — bári de jazý stolynda jaıýly jatyr. Anadaı jerde aqyn oınaǵan bıllıard sharlary tobyn buzýdy kútip turǵandaı uılyǵa qalǵan. Al aqynnyń ózi bolsa jazýdan sharshap, oqýdan shaldyǵyp álgi bir ázirde syrtqa, Anna Kernmen qoltyqtasyp kóp júrgen aleıaǵa dem alýǵa shyǵyp ketkendeı bop tur...

A. S. Pýshkın mekeniniń bas saqtaýshysy Semen Stepanovıch shyn máninde óte qyzyq adam. Onyń bes-alty bólmeli úıinde eki júz samaýyr, eki júz elý at taǵasy, myń kilt, eki myń qońyraý, júz qulyp, eki júz ıadro, myń úsh júz zerli tostaǵan, qasyq tur. Bul onyń ómir boıy jınaǵan bar baılyǵy. Osy bólmeniń birinde búırekti úlken bolyskeı samaýyrdan shaı iship otyrǵanda Pýshkın jaıynda, onyń bútin dúnıege tarap ketken úsh júz alty urpaq-juraǵaty jaıynda áńgimeledik. Osylardyń bári Aleksandr Sergeevıch pen Natalá Nıkolaevnanyń ózinen, ekeýiniń tórt balasynan (eki qyz, eki ul) taraǵan. Aıtpaqshy eń. úlken qyzy Marıadan, kishi ýly Grıgorııden bala bolmaǵan. Sonda álgi urpaq — úlken balasy Aleksandr men kenje qyzy Nataládan taraǵan bop shyǵady. Qazir bulardyń júz qyryqtaıy tiri júr. Bir qyzyǵy sol uldan taraǵan eń, sońǵy Pýshkın, munyń da aty Aleksandr, bul da Moskvada 1951 jyly týǵan, qyzdan taraǵan eń kishi urpaq — Sergeı Terenkın 1971 jyly Moskvada týǵan.

Bul sandarǵa tańdanýǵa bolmaıdy. Aqynnyń Aleksandr degen balasynan on úsh nemeresi, qyzy Nataládan alty nemeresi bolǵan. Birde-bir nemeresin ózi kóre almaǵan. A. S. Pýshkınniń eki balasynan on toǵyz nemeresi bolǵan. Álgi úsh júzden asatyn urpaq osy on toǵyz nemereden taraǵan.

S. S. Geıchenko aıtady:

— Urpaqtyń aty urpaq, juraǵat. Olardyń bolǵany jaqsy. Sonaý uly da danyshpan atasyn qurmetteı biletin urpaq bolsa odan da jaqsy. Ekinshiden Pýshkın máńgi ólmeıtin, tabıǵattyń ózi tárizdi ári alyp, ári tiri, ári iri danyshpan. Onyń ulylyǵynan, máńgilik rýhynan týǵan árbir shyǵarma orys tabıǵatynyń óz balasy, bel balasy. Onyń jazǵandarynan biz osy taýlardyń, ormandardyń, ózenderdiń, kólderdiń, aǵash japyraǵynyń syldyryn, únin estımiz. Baıyptap qarasańyz osy kúnniń ózinde osyndaǵy tabıǵat úninen aqyn únin estýge bolady...

Men ań-tań bop Geıchenkonyń qarttyqtan juqara bastaǵan aqsary óńine, otty da ótkir kózine qaradym. Ol áńgimesin úzgen joq.

— Bul qupıany bilgińiz kelse, — dedi ol, — erte tur da, Mıhaılovskıı parkine kelip «Aleksandr Sergeevıch!» dep aıqaı sal. Qýlaǵyń salyp tyńda. Qandaı jaýap alar ekensiń. Sosyn ony maǵan aıtarsyń. Jaýabyn alsań aıtpasań da óz erkiń.

Erteńine Pýshkınogorskııdegi «Drýjba» qonaq úıinen shyǵyp, Mıhaılovskıı parkine keldim. Aqyn san ret júrgen «Búkir kópirden» etip, «Bereza» kafesiniń qasyna keldim de, «Aleksandr Sergeevıch!» dep onsha qatty emes, orta daýyspen aıqaı saldym. Parktiń sonaý shetinen, túkpir jaqtan, dálirek aıtsam belgisiz soldattyń zıraty jaqtan «Aý! Aý!» degen jańǵyryq daýys estildi. Bul Aleksandr Sergeevıchtiń daýsy bolar. Múmkin, onyń tabıǵat boıyna sińirip, jaqsy kórgen mekenine tastap ketken óz daýsy da shyǵar!

— Aleksandr Sergeevıch! — dep taǵy daýystadym. Maǵan qyzyq kórindi.

— Ay! Aý! — dedi taǵy da.

VII

Novgorod, Pskov jeri qashannan qasıetti, tarıhı aımaq. Munyń ústine óz zamandas, qurdastarymnyń qany kóp tamǵan jer maǵan odan beter qasıetti, kıeli kórindi. Sarǵaıǵan qaǵazdardy, Rashıt Janǵojın tobyndaǵy jigitterdiń tizimine zer salsańyz, sondaǵylardyń kóbi — 1920 — 1922 jyly týǵan olar erlik jasaǵan kezde jıyrmaǵa jańa kelgen azamattar eken. Jıyrmaǵa tolar-tolmas shaǵynda Staraıa Rýssa túbinde serjant Talǵat Bıgeldınov óziniń eń alǵashqy jaýyngerlik jolyn bastady. Kishi leıtenant Tımýr Frýnze, leıtenant Alekseı Meresev tárizdi ushqyshtar da osynda erlik kórsetti. Sovet aqyny Musa Jalel osy óńirde qapyda tutqynǵa tústi. Ólim qushaǵynda óshpes erlik jyrlaryn jazdy.

Óleń sózdiń paıǵambary Aleksandr Sergeevıchtiń mekeni 1944 jyldyń 12 ıýlinde jaýdan azat etildi. Osynda jatqan belgisiz batyr sol kúnderi qaza tapqan. Bul kim? Bul sol men izdegen on altynshy emes pe eken? Sen kimsiń, belgisiz soldat? Seniń esimiń belgisiz, biraq erligiń máńgi ólmeıdi.

Erte kóktemnen qońyr kúzge deıin Mıhaılovskııdegi Pýshkın baǵy lyqyǵan saıahatshyǵa, aqyn qudiretine tabynýshy poezıa qumarlarǵa, soǵysqan jerine kelgen keshegi erlerge toly bolady. Solardyń ishinen kekse áıel men bir jasty kórdim. Bul ekeýi Talas boıynan, sonaý Qazoty — Qamqalydan kepti. Áıeldiń jary, bala jigittiń ákesi osy ólkede qaıtys bolǵan. Áke basyna týǵan jerden, Kóksheniń qumynan bir ýys topyraq ákep shashqan, Pýshkın taýlarynyń gúlin qoıǵan. Bul ekeýi baqty aralap júrip, belgisiz soldat qabyrynyń basyna kelip toqtady.

Kórip kelemin. Sen qabyr basynda basyńdy tómen sap kep turdyń. Anań tizesin ıdi. Sen áli meni kórgen joqsyń. Men jaqqa qaramadyń da. Sen júrip kettiń. Asyqpaı, mań-mań basasyń. Aıaǵynda qos elideı qalyń taban, bıikteý, dobal óksheli qyzǵylt qońyr jyltyr báteńke. Asyqpaı-aptyqpaı, syrt kózden qysylmaı, qymtyrylmaı emin-erkin júrip kelesiń. Betińde muń, qadamyńda ózine-ózi rıza jannyń birkelki yrǵaǵy bar. Jer basyp, aýa jutyp júrgenińdi jaqsy sezip, sony ózine maqtanysh etetin kisiniń alańsyz júrisi senen de kórinedi. Kórip kelem. Baıaý basyp, ǵaryshtaı adymdap bir sazben kelesiń. Keıde sol bir óziń basyp kele jatqan jerińdi elshep, sony esepke alyp kele jatqandaı bop kórinesiń. Qaıta qaraımyn, kórip kelem, sen áıteýir jer basyp júrgenińdi maqtan, qýanysh sanap, soǵan bola qalbalaqtap kele jatqan jandarǵa uqsamaısyń. Erkindikke qosylǵan erlik bar. Kórip kelemin.

Kórip kelemin. Sen keshegi erjúrek azamattyń ulysyń, qasyndaǵy anań. Sen oǵan jarynyń qabyryn kórsetip, basyna tabynýǵa ákeldiń. Sen aq shashty anańmen birge kelip áke arýaǵyna bas ıdiń. Baýyr eljirep, kózge jas keletin kórinis emes pe? Baıyppen basyp, salmaqpen tastap, aıaqty dál basyp, nyq qoıyp kelesiń! Bul sátte sen basyp kele jatqan jerdi emes, ózińniń adymyńdy, qansha basqanyńdy sanap kele jatqandaı bop kórinesiń. Esep pe?

Bolsa bolsyn, munyń ishinde armanyna jete almaı qyrshyn ketken ákeniń de esebi bolar. Báribir... Eseptiń bári esep. Sen júrip kele jatqan jerińdi ólsheseń de, ákeniń basa almaı ketken jerin ólsheseń de áıteýir esepsiz emes tárizdisiń. Mine, maǵan osy da medeý kórinedi. Esepsiz dúnıe bolmaıdy. Onyń İshinde áke basqan izdi eseptep basqan qandaı jaqsy. Osy jerdegi esep — aqshada, zatta, seniń qansha adym júrgenińde emes, mundaǵy esep — maqsat, nysana, aldaǵy alynbaǵan asý, beles, jol, boljam, endi qansha jer júretiniń bolyp tur-aý!

Sen júrip kelesiń. Basqan izińe burylyp qaramaısyń. Tabanyńnyń astynda sabaǵynan úzilip túsken sarǵaıǵan japyraqtar qalyp barady. Seniń qalyń taban shombal báteńkeń doǵal ókshesimen ózinen temen jatqannyń bárin janshyp, taptap barady. Muny sezip, bilip bara jatqan joqsyń sen. Sen baıaý júrip barasyń. Artyńa burylmaısyń. Sen barar jerińe, betke alǵan nysanańa qaraısyń. Bilem. Sen áıteýir láılip, basyń aýǵan jaqqa ketip bara jatqan joqsyń. Sen sonaý alystan áke aldyndaǵy balalyq paryzyńdy óteýge, ákeniń rýhy jatqan qasıetti jerge kelgensiń. Maqsatsyz qańǵı beretin sen emes. Bul myqty medeý. Qyzyq. Bul izsiz jeleý emes. Bul seniń kókiregińe ornaǵan arman bolatyn. Sen naq qazir sol arman qusynyń qanatynda júrsiń.

Sen emes, qudaı-aý, kim aıtty? Áke balasyn anadaı berilip súıe almaıdy. Ana mahabbaty máńgilik, shynaıy, shyn dedi. Solaı-aq bolsyn. Biraq, áke óz juraǵatyn anadaı súımeıdi degen beker, aǵat sóz. Qaıta áke mahabbaty erge tán, tereńdeý, qupıalaý, salqyndaý bolýy kádik. Onda ustamdylyq basym jatady. Syrt kózge badyraıyp kórine bermeıdi. Shyndap kelsek, óz urpaǵyn, óz balasyn súımeıtin áke múlde az. Men aqyn emespin, áıtpese áke mahabbaty, ákeniń balasyna súıispendigi jaıynda dastan jazar edim. Sen áke súıetin jigit ekensiń. Ondaı dastandy sen jazyp keter ediń. Aqyndyǵyń bar ma edi? Ony suramappyn da.

Men kórip kelem. Júrip kelesiń. Meni baıqamadyń. Jaqyndap qaldyń. Júziń jyly, kózińde oı, qabaǵyńda suraý bar eken. Demek, maqsatty, nysanaly jolda ekensiń. Baıqamadyń. Toqtatpadym. Sen ete berdiń. Kóńilde dittegen oıy bar adamnyń qadamyn bógeýge bolmaıdy. Ony áldekim, áldene kútip tur. Ol soǵan tezirek jetsem dep aldyna aıan nysana, dál baǵdar, aıqyn baǵyt qoıyp keledi. Mundaıda kóldeneń turý, sál de bolsa bóget bolý kúná, aıyp. Sen jan-jaǵyńa zer salmaı, nazar aýdarmaı ete shyqtyń. Qýanyp qaldym. Maqtanysh bıledi. Seniń júzińnen ár kezde-aq aldyna maqsat qoıyp, soǵan qaraı qanatyn jaıyp talpynatyn qyrandaı ójettik kórdim. Maqsaty, talaby bar ejettik, ádette súıe biletin adam da bolady. Maqsatty adam súıe de biledi. Súıe bilgen adam qasıetsiz bolmaıdy.

Men táýirmin degen adamnyń boıyndaǵy eń jaqsy, ádemi, shynaıy qasıettiń kóbi shyn sezine bilýdiń jylylyǵynan, táttiliginen paıda bolýy ǵajap emes. Jardy, ádemilikti, balany, sulýlyqty, urpaqty, kórkemdikti, dostyqty, ásemdikti, gúldi unatý, jaqsy kórý, onyń túrin, túsin, hosh ıisin sezý eń jaqsy qasıet bolýmen qatar, ol adamdy adam etip turatyn ǵajap, negiz, zor qudiret. Boıynda osyndaı qasıeti bar adam ǵana ózin naǵyz baqytty, basyna baq qonǵan adammyn dep aıta alar edi...

Osy jaqqa jolǵa shyǵar aldynda bir qaryndasym meni kóre saldy da, kúle bastady.

— Nege kúlesiń?

— Sizdi kórgende esime túsip ketti.

— Ne túsip ketti?

— Sońǵy jazǵan bir shyǵarmańyzdyń aty.

— Onda turǵan ne bar eken?

— «Men sizdi súıemin» depsiz. Sonda kimdi súıesiz?

— Oı-baı, aınalaıyn, seni súıemin...

Ol eshteńe deı almady.

— Dostoevskıı «Men sizdi súıemin» dese, jarasyp turady. Ol solaı depti dep aıta-aıta júremiz. Fýchık «Men sizdi súıemin» dese, qurannyń aıatyndaı jattap alyp, qaıtalap aıtamyz. «Men sizdi súıemin» dep meniń aıtqanym saǵan nege ersi kórindi?

Ol taǵy úndemeı qaldy. Artynsha kúldi. Kúle berdi, kúle berdi, shamasy «súıemin» degen sózdiń ózi gúldiń ıisi tárizdi bas aınaldyratyn ádemi de, qudiretti de, salmaqty da sóz bolsa kerek. Basqany bilmeımin, buǵan óz basymnyń eshbir shági joq. Óıtkeni, meniń túsinýimshe sózdiń de, gúldiń ıisi sıaqty ıisi, dámi, tatýy bolady. Gúldiń ıisin, onyń bas aınaldyryp, býynǵa túsetin hosh ıisin sezý, odan rahat alatyny sıaqty sózden de rahat tabady. Sózdiń de jany, ıisi, salmaǵy, gúli tárizdi hosh ıisti, tamasha qasıeti bar. «Súıemin» degen sózdi osy oıdy dáleldeý úshin ǵana alyp otyrǵan joqpyn. «Baq», «Baqyt» degen sózderdi «súıemin» degen sózsiz túsindirý múmkin emes. Óıtkeni «baq» ta bir qudiretti, qasıeti mol sóz. Al qasıetti sózderdiń kóbi-aq ámanda sabaqtas keledi.

Mine, sen jańa ǵana qasymnan ete shyqtyń. Asyqpaı adymdap barasyń. Uzaı berdiń. Saǵan tý syrtyńnan qaradym. Bireýdiń saǵan, seniń júrisińe tesile qaraǵanyn seze qoıǵandaı artyńa burylyp, jalt qaradyń. Biraq, kimniń qaraǵanyn ajyrata almadyń. Oǵan seniń ýaqytyń da bolmaǵan shyǵar. Sen uzaı berdiń. Men seniń jastaý kezińdi eske aldym.

Men soǵystan qaıtqan, 1945 jyldyń aıaǵynda seniń elińe bardym. Sen onda múlde jas ediń. Mektepte oqyp júrgenińdi de kórdim. Pysyq, qyzbalaý bala bop óstiń bilem. Seniń ákeńdi jasynan jaqsy biletin qarıalardan estidim: «O, uqsamasań týmaǵyr» degen-aý, ákesiniń aýzynan túsip qalǵandaı. Tipti túri ǵana emes, sóılegeni, júris-turysy, aıaǵyn asyqpaı basatynyna deıin naq ákesi. Ákesi marqum barynsha adal, aq kóńil, qýlyq-sumdyǵy joq, taza adam edi. Shirkin-aı, jigittiń sultany bop ósip kele jatyr edi. Qyrshyn ketti-aý, sabaz...

...Óz úıińe kelgen qonaq kisiniń qolyna sý quıdyń, keterde kebisin qoıdyń. Ol saǵan: «Balam, baqytty bol!» — dep eki ret aıtty. Qudyqta sý alyp kele jatqan keıýananyń qolynan shelegin alyp, úıine ákep berdiń, ol saǵan: «Oı, balam, kóp jasa, baqytty bol!» — dedi. Sóıtip sen jasyńda árkimge jasaǵan qaıyrymyń, kórsetken qolǵabysyń, azdy-kópti qyzmetiń úshin «oı, balam, kóp jasa, baqytty bol!» degen sózdi kóp estidiń. Kóp jasaýdyń mánisi kimge bolsa da túsinikti, al «baqytty bol!» degendi qalaı uqtyń!?

Sen ony aıta almaısyń. Biraq, «baq», «baqyt» degenniń táýir sóz ekenin bilesiń. Mundaı ádemi, júrekke jyly tıetin alǵys sózin jasymda men de kóp estigem. Biraq, onyń ne ekenin, ony maǵan kimniń, qashan beretinin oılaǵan emespin. Shynynda «baq», «baqyt» degenimiz ne? Baılyq pa? Neniń baılyǵy? Aqshanyń ba, aqyldyń ba? Dúnıeniń be, parasattyń ba? Qandaı baılyq? Maldyń ba, bastyń ba? Múmkin, rahat, ıgilik, jan qýanyshy... jar qyzyǵy... bular da baılyqqa jata ma? Baılyqqa jatatyn nárseniń bári baqyt bola bere me? Bulardan basqa jan, tán baılyqtary — tolyp jatqan joq pa? Tolǵap-tolǵap kelip, aldyńa úlken bir maqsat qoısań, oǵan jetseń baqyt pa? Taýdaı talabyń bolsa, sol talaptyń izine tússeń, sol talabyńa jetseń — bul baqyt pa? Demek, maqsat qoıý, talap etý, nysanaǵa dál basý, sarsyla izdeý, sol jolda tabysqa jetý de úlken baqyt... Tipti adamnyń óz-ózi sezinýi, óziniń shama-sharqyn, qolynan keler múmkindigin aıqyn uǵynýy da baqyt... Al ásemdikti, ádemilikti, álgi aıtqan gúldiń ıisin seziný, kórkemdigin uǵý, eńbekti rahat kórý tárizdi qasıetti nárse. «Baq», «baqyt» degenimiz — eńbek, maqsat, óner, talap, sulý án, ádemi gúl, jaqsy jar, ádepti ul, aqyldy qyz, — bylaısha aıtqanda seniń ózińde bar nárseler bolyp júrmesin? Tipti, baq degen seniń óziń, ózińniń ekinshi atyń shyǵar.

Shoqan jaıynda jazǵan bir shaǵyn maqalamda: «Ol óz juldyzyn alaqanyna salyp týǵan» dedim. Oılanbaı aıtqanym joq. Ony ǵalymdardyń aqqan juldyzǵa teńegeni bar ǵoı. Ekinshiden, jer betindegi árbir pendeniń aspanda óz juldyzy bolady degen dinı ańyz bar. Sol juldyz qalaı qaraı qısaısa, adamnyń ómiri, baǵy solaı qaraı aýady eken deıdi. Al Shoqan sıaqty asqan talant ıesi, aqyldy, parasatty adam óz juldyzyn alaqanyna ýystaı týǵany aıǵaq. Demek, bul jerde aqyldy, talantty bolýdyń ezi de baqyt dep otyrmyn. Tipti eńbekqor, qabiletti bolýmen birge izdengishtiktiń ózi baqyt.

Sen de bir nárse izdeısiń. Ol ne? Baǵyń, baqytyń ba? Ol seniń óz alaqanyńda emes pe? Menińshe úlken bolsyn, kishi bolsyn, danyshpan nemese qarapaıym malshy, eginshi, ushqysh, ınjener, sýretshi, ǵalym bolsyn, baqyt dep izdegenderi árkimniń óz qaltasynda tur. «General bolýdy oılamaǵan soldat soldat emes, nemese árbir jaqsy soldattyń qapshyǵynyń túbinde marshaldyq belgi jatyr» degen qaljyń sózderdiń astarynda úlken mán bar. Demek, eńbek, talap, maqsat, nysana seni kózdegen baqytyńa, baqytqa, baqqa jetkizedi.

Dúnıeden ózine laıyq oryn taba bilýdiń ózi zor baqyt. Tapqan orynda eńbek etip, onyń jemisin jep, rahatyna batyp, ıgiligin kórý ekinshi baqyt. Sol jerde abyroıǵa, ataqqa ıe bolý taǵy baq. Biz bul jerde talaptyń jemisin, onyń rahaty men ıgiligin, ónerdiń, sheberliktiń qýanyshyn qosyp ta otyrǵan joqpyz. Jar qushý, urpaq ósirý, óziń tárizdi adamdar tárbıelep, jetildirýge yqylas yntanyń ózi baqqa, baqytqa bergisiz máýletti, qasıetti qylyq.

Men qarap turmyn. Sen ketip barasyń. Kólge qaraı burylyp, kórinbeı ketkenshe qaradym. Sodan keıin de oıǵa talaı nárseler oraldy. Sen maǵan kórinbeı ketken boıda-aq bara salyp, óz baǵyńnyń esigin aıqara ashyp, engendeı bolyp kórindiń. Bul oı ǵoı. Biraq shyndyǵy bolar. Óıtkeni, sen jaman oımen emes, jaqsy, ıgi nıetpen bara jatqan talapker ekenińdi júzińnen baıqaǵam. Óńin jarqyn, júziń jyly. Ózińe-óziń senimdi, jer basyp júrgenińe rıza ekenińdi bilý qıyn emes-ti. Árıne, jer basyp júrýdi ǵana maqtanysh etý, naǵyz azamatqa az. Sol basyp júrgen jerge belgili iz tastaýǵa, sony kórkeıtýge zer salǵan abzal. Azamattyń eń ardaqty, eń basty mindeti osy bolsa, oǵan qosa taýdaı talaby, sol talapqa jetkizetin jigeri, kúsh-qaıraty tutas kelip jatsa, quba-qup. Al jastyq degen zor kúsh. Jastyń boıynda alyp kúsh, qýat, qaırat, jiger bar. Áńgime sol bir mol qýatty qaıda, qashan, qalaı, nege jumsaý qajet? Muny bilgen azamat eshtemeden kem bolmas ta. Baqyt degen ne degendi eshkim de «mynaý» dep aıtqan emes. Biraq, ol árbir jastyń óz qaltasynda, óz alaqanynda, óz júreginde ekenine kúdik keltirýdiń ózi kúnámen para-par.

Biz erteńine kútpegen j.erden betpe-bet kelip qaldyq. Sen Pýshkın eskertkishi túbinde tur ekensiń. Aqynnyń oıly otyrǵan ádemi músinine qarap qapsyń. Óziń de oıda ekensiń. Keshegi oı izderi júzińnen kete qoımaǵan. Amandyqtan soń sen apańdy sharshap qalar dep, meımanhanaǵa, dem alýǵa qaldyryp ketkenińdi aıttyń. Aqyrynda danyshpan aqynnyń tas músinine qaraı turyp:

— Aǵa, bul da bolsa óz zamanynyń soldaty bolǵan adam. Óte mergen, kózdemeı atyp tıgizetin atqysh, dál atatyn, nysana tapqysh bolǵan ǵoı. Ár sózi mirdiń oǵyndaı ótkir ǵoı. Atqysh edi, ózi de oqtan ketti-aý...

Sen osy saryndas taǵy birdeńeler aıttyń. Sen aqynsyń ba dep qaldym. Munyń ústine sen meniń oıymdaǵyny kózimnen oqyp bilgendeı aqynnyń asa syrly, tamasha bir óleńin jatqa oqydyń. Esińde me, umytpasam «Gúl» degen óleń edi. Keıin men ony senen kóshirip aldym.

Qaıda eken sol qyrshyndar osy kúni?

Júr me eken sol ekeýi áli tiri?

Áıtpese, keýip-semip qalǵan shyǵar,

Iissiz mynaý gúldeı bolyp túri.

Men túsine kettim. Bul aqyn oıynda júrgen belgisiz taǵdyrly adamdardyń izi bolatyn. Ol orman arasynda kezdesken eki jastyń etkenin eske túsire otyryp, óziniń jastyq shaǵynyń artta qalǵan sýretin eske alǵan edi.

— Qaıta oqyshy! — dedim.

Sen qaıta oqydyń. Bul joly júregińdi basyp, burynǵydan da oıly oqydyń, shabytpen, kádimgi aqynǵa tán yrǵaqty ádemi daýyspen oqydyń. Maǵan ete qatty eser etti. Árqıly oıǵa kettim. Ásirese, meniń oıymda júrgen belgisiz soldat, belgisiz batyr jigit jaıyndaǵy oıyma qanat bitirdiń. Munyń ústine, óte qyzyq bop kóringeni sol — meniń oıymdaǵy belgisiz er, seniń oıyńa túse qalǵan belgisiz jastyń taǵdyry bir keýdeden shyqqan egiz, bir-birimen tyǵyz baılanysty kórindi. «Qaıda eken sol eki jas osy kúsh?», «Qaıda eken batyr soldat osy kúni?»

Egiz oı! Kitaptyń arasyna gúl sap ketken jas pen men izdegen belgisiz batyr qaıda júr eken? Qaısysy qaıda, qandaı erlik jasady? Taǵdyr olardy qaıda qaldyrdy? Osy oılar meni de, seni de shyrmap tastady. Men saǵan «qaıta oqyshy» degennen basqa eshteńe aıta almadym. Sen uly aqynnyń lebizin qaıtadan oqydyń. Men sonyń tunyǵyna batyp kóp turdym. Kóz aldymnan kádimgideı-aq qoltyqtasqan eki jas ótti. Qoldarynda gúl shoǵy bar. Al, soldat qaıda degendeı álgi eki jastyń kele jatqan jaǵyna, bara jatqan baǵytyna zer saldym. Eshkimdi kóre almadym. Qaıda eken, er jigit?

Biz meımanhananyń ashanasynda otyrǵanda da osy jaıly, belgisiz soldat, onyń taǵdyry jaıynda sóılestik.

Qaıda eken batyr soldat osy kúni? Bul kádimgi óleń jolyna uqsap ketti. Sen osynyń artynsha Moskvada, Otannyń júregi Kreml qabyrǵasyndaǵy belgisiz soldattyń basyndaǵy máńgilik otty, jalyndy eske aldyń. Men tárizdi onyń basynda sen de talaı ret, uzaq-uzaqtan turypsyń. Ásirese, saǵan, jas jigitke sol máńgilik ottyń basyna kún saıyn ondap, júzdep keletin jastar — onyń ishinde jańa qosylǵan, erli-zaıypty bolyp máńgi ómir súrýge anttasqan jastardyń saltanaty qatty unaǵan bolar.

Belgisiz soldat basynda janǵan Máńgilik ottyń aldynda bas ıip, onyń aldynda bir-birine ant berý bizdiń jastardyń saltyna, turmysyna endi. Solardy kórgende dediń sen, esime osy qatar turǵan ekeýiniń qaısysy belgisiz soldattyń óz juraǵaty, óz urpaǵy, tipti, sonyń óz nemeresi eken dep oıǵa batatynyńdy aıttyń. Maǵan unap ketti. Óte kelisti, ádemi oı. Aqyn basyna keletin unamdy óleń joldary sıaqty. Pýshkın, Abaı óleńderin jatqa aıtqanyń unaıdy, basyńa mynadaı súıkimdi, ádemi oı kelgenine súısinemin. Sen aqyn, eń bolmaǵanda aqyn minezdi adamsyn. Taǵy da oıym dál shyqty. Sen biraz otyrǵansyn qoıynyńnan qońyr dápter alyp, odan keıingi kezde jazǵandaryńdy oqı bastadyń. Kóbi osy saparda jazylsa kerek, áke jaıynda eken. Bul meni súısindirdi. Áke súıgen bala jaman bolmas dep oılaımyn. «Áke kórgen oq jonar» dep el aıtqan. Árıne, sen ákeńdi kórmepsiń, biraq, sen onyń sýretin kórdiń, erligin estidiń, munyń ústine sen aınaǵa uzaq qarap, áke men ózińniń uqsastyǵyńdy túgeldeı salystyryp shyqtyń. Sen kóp nárse taptyń, odan da kóp nárseni uqtyń. Áke beınesi seniń kókiregińe ákesin kórip, onyń qoıyny men qoltyǵynda óskenderden góri kóbirek, molyraq eser qaldy. Sen ózińniń júris-turysyńda, isińde, minezińde ákeńdi qaıtalaýǵa, soǵan uqsaýǵa zeıin qoıdyń. Bul da jaqsy qasıet. Basqaǵa emes, ákege uqsaımyn degen talap eń jaqsy talap, asyl, qasıetti talap. Sen muny jaı sózben ǵana emes, qońyr dápterdiń ishindegi jazǵandaryńnan birin oqydyń. Aldymen ony nege jazǵanyńdy túsindirdiń.

— Ákesin kórip óskender «men ákemdi túsimde kórip júrem» deıdi eken. Al, ákesin kórmeı óskender ákesin túsinde emes, óńinde kóretin sıaqty bolady da turady maǵan. Men ásheıin oılap otyramyn da «ol mynadaı adam bolǵan-aý» dep ákemdi kádimgideı kóz aldyma keltiremin. Aqyndyqtan emes, sodan da men ákem jaıynda bylaı dedim.

Men ákemdi óńimde kórip júrem,
Qoldan sýsyn shóldese berip júrem,
At baptaıdy, kúıbeńdep, tynym tappaı,
Alamanǵa qospaq bop qyzylsúreń.
Men ákemdi óńimde kórip júrem,
Jas sábıdeı sońyna erip júrem,
Azdy-kópti mysqaldap erinbesten,
Sol shashqan nesibemdi terip júrem.
Men ákemdi óńimde kórip júrem,
Sol aıtqan dep naqyl sóz terip júrem.
Áke súıgen beıkúná jas baladaı,
Ákemdi kádimgideı kórip júrem.

Óleńiń edáýir uzaq eken. Jalyqpaı tyńdadym. Balanyń ákege degen shynaıy mahabbatyn aıtqan sol óleńinen úsh shýmaq kókeıge uıalap qaldy. Ol meniń jadymda. Seni esime alǵan saıyn joǵarǵy úsh shýmaq óleń esime sap óte túsedi. Qaıran belgisiz batyrdyń urpaǵy-aı, ákeń kóz aldynda tursa, tiri júrse naq osylaı súıe alar ma ediń degen suraý da týady. Ony kim biledi? Múmkin, sen budan da beter súıersiń. Áke degen qasıetti ǵoı. Ákeniń qasıetin bilip ósken bala, kim bolsa da, qasıetsiz bolmasyn uǵamyn.

***

Sen myna adamdardyń tizimine, tasqa jazylǵan tizimge kóz qyryn salyp kór. Bular eline, týǵan jerine, óziniń jerlesterine, tipti óziniń aǵaıyn-týysyna, balalary men súıgen jaryna belgisiz bop kelgen er azamattar. Bular 1942 jyldyń 19 — 20 fevral kúnderi erlikpen qaıtys bolǵan. Bulardyń ishinde meniń ózime de kópten tanys jigitterdiń famılıasy ushyrady. Eskertkishte tek famılıa jazylǵan, al attarynyń bas áripteri kórsetilgen. Kimniń qaıdan ekeni aıtylmaǵan. Bul eskertkishtegi 46 adamnyń famılıasyn alyp, Podolskııdegi áskerı arhıvte jeti kún otyrdym. Báriniń emes, keıbiriniń qaıdan ekenin, atyn anyqtadym. Bárin birdeı anyqtaý múmkin bolmady. Almatyǵa qaıtyp oralǵan boıda keıbir oblystyq, aýdandyq gazetterge hat jazyp, keıbiriniń kimder ekenin anyqtadym. Osy ýaqytqa deıin oqýshylardan eki júzdeı hat aldym. Kóbine hatpen jaýap berý múmkin bolmady. Keıbir hattarda, «Bul meniń ákem», «meniń aǵam», «meniń týysym» degen dolbarlar kóp. Arqalyqtan, Gýrevten jazylǵan hattarda bir adamnyń ózine eki-úsh adam «bizdiki» degen boljamdar aıtady. Menińshe, bul adamdardyń kóbi — Taldyqorǵan, Almaty, Jambyl, Shymkent, Semeı oblysynyń jigitteri sıaqty. Óıtkeni Segizinshi gvardıalyq dıvızıa Almatyda jasaqtaldy, qosymsha adamdardy da Almatydan, Semeıden, Jambyldan, Frýnzeden aldy. Máselen, aǵaıyndy Ospan, Elemes Bozaevtar — Alakól aýdanynyń, Naýryzbaev Qydyrbaı — Merkeniń, Júsipbek Ábilın — Kelestiń, Álderbaı Jaqsylyqov — Kegenniń jigitteri ekeni anyq.

Maǵan arnaıy hat jazǵan gazet oqýshylardyń eń basty tilegi osy tizimdi tasqa jazylǵan kúıinde emes, jaı tekspen qaıta basýdy suraıdy. Oqýshy qaýymnyń bul tilegin qabyldamaý múmkin emes. Sonymen tizim mynaý:

Polıtrýk Janǵojın Rashıt.
Starshına Bychkov I. I.
Serjant Golodeskıı D.
Serjant Kýznesov F.
Kishi serjant Habarov P. A,
Qatardaǵy jaýyngerler:
Býtorın F.
Bekdanov A.
Málikov P. I.
Proshkın V.
Zvágınsev M.
Tileýlesov S.
Iankılevıch A.
Harıtonov V.
Imangalın A.
Glazkov I.
Qonarbaev K.
Rahmadıev A.
Aralbaev S.
Muqashev J.
Fedorov A,
Antonov M.
Tıtov M. A.
Maltaev B.
Rásýnov B,
Pavlov N. A.
Kaplýn A. S.
Bozaev O,
Bozaev E.
Ábilev J.
Mamyrov S.
Frolov I.
Vershının A. G.
Danılın S. A.
Kenjebaev K.
Savınkov P. V.
Matrosov A. T.
Korchagın I.
Trofımov K.
Nurshyryqov E.
Jaqsylyqov Á.
Shkýrlakov P. Ý.
Hlynovskıı A.
Naýryzbaev K.
Shymyrbaev I.
Abdrahmanov K.
Orazǵalıev D. T.

Bul aty atalǵandar qaıtkende batyrlyq kórsetken er jigitter. Bul Demánovsk túbinde jaýdyń on altynshy armıasyn qorshaý kezinde erlik kórsetken, sóıtip Holm qalasyna shabýyl jasaý kezinde qaıtys bolǵandar.

Meniń oılaýymsha, «mynaý bizdiń týys, meniń baýyrym» deý úshin eń aldymen ol kisiniń qaı kezde, qandaı dıvızıada qyzmet etkenin anyq bilgen jón. Osy adamdardyń týystaryn, kimniń qaıdan ekenin anyqtaý ústinde, famılıasy ǵana emes, aty-jóni de bir-birine tup-týra keletinder kóp ekenine kózim jetti.

Týǵan jerinen alysta qalsa da, esimderi tasqa jazylǵan erlerdiń atyn bilgenimizshe, aq qaǵazdyń betine jazyp otyrmyz. Olar: Davıd, Abdrahman, Vasılıı, Serikbaı, Ivan, Qapasbek, Aıtmuhambet, Eleýbek, Borıs, Jýsaǵul, Súgir, Ilıas, Bekbol sıaqty esimder. Al, osy esimder qaı famılıanyń qasynda turýǵa tıistigin, týys, aǵaıyn, áke izdegen azamattardyń ózderi bilýge tıis qoı. Ázirshe, osy tizimniń ózi-aq úlken eskertkish. Er jigitterdiń esimi týǵan jerdiń qaǵazynda jazylyp qalsyn!

Kórgenderimizdi, izdeýimizdi túgel jazdyq. Áli de átteńimiz bar. Ol — on altynshy soldat, belgisiz jaýynger kim edi? Muny bilý qıyn. Áli de úmit kóp. Sen qaıdasyń, belgisiz soldat? Pskovta me, Novgorodta me, Pýshkın taýlarynda ma, álde Shaıtan taýdyń túbinde me, jatyr-aý? Álde tiri júr me eken?
 

---