Ámeńgerlik azaby
(Bolǵan bir oqıǵadan)
1
Jer úı terezesiniń, qaryn jamaǵan synyq tórt kózinen belgi bergen tań, ala-sáýlelenip, qap-qara tunjyraǵan túndi jamylǵan dala bozamyqtaý, qarakóleńke túrge aınala bastady. Soqpa peshtiń túbinde jamaýly jabaǵy bóstekti jamylyp byryldap uıyqtap jatqan Tilegen sol kezde oıandy da:
— Qatyn tur! — dedi áıeli Saqypty oıatyp. — Qapshyqtaryńdy daıarlap pa ediń? Azyn-aýlaq bıdaıdy qalaǵa aparyp úktirip ákeleıin. Atty sýaryp jegeıin. Oǵan sheıin kerek-jaraqty daıarlap qoı!
Saqyp dýdarlanǵan shashyn jıyp, kónetoz kımeshegin basyna ildi de, aıaǵyna másisin kıdi. Ol tura berip edi, nege ekenin bilmedi, basy aınalyp, kózi qaraýytyp ketti. Ornynan shyntaqtap tura bergen Saqyp býyndary dirildep qulap qala jazdady.
— Óı, munyń ne?! — dedi Saqyptyń bul halin sezgen Tilegen.
— Basym aınalyp, júregim órekpip barady, — dedi Saqyp mańdaıyn sıpap, — ter de shyǵyp ketýin qarashy!..
— Nege?! — dep Tilegen Saqyptyń mańdaıyn ustap edi, sýyq ter shypshı qalǵan eken.
— Jaryqtyǵym, munyń qalaı?! — dedi Tilegen. — Sap-saý sıaqty ediń ǵoı, ne pále kep qaldy áp-sátte?!
— Suraǵannyń aǵasy-aı, bilmeımin ne bolǵanymdy! Jańa oıanǵanda da sap-saý sıaqty edim. Júregim áketip barady.
Tilegen sasaıyn dedi. Nege ekenin ózi de bilmeı, esik jaqqa júgire basyp bardy da, qaıta kelip Saqyptyń basyn ustady.
— Qalaısyń? — dedi ol.
Boıym kishkene jadyraıyn dedi. Qusqym kelip edi, basylyńqyrady. Jumysyńnan qalma, atyńdy sýaryp kelip kójeńdi ysytyp qoıaıyn.
Tilegenniń sasqan júregi ornyna túseıin dedi. Ol jyly jún kúpisin kıdi de, belin býyp, basyna tymaǵyn kıip shyqty. Atyn sýardy, ótken kúngi júristen denesine qatqan terin, qyraýyn qyrǵyshpen qyrdy. Kishkene sýyn bassyn dep attyń basyna jarty dorba suly ildi de, shana saımanyn jegerlik qyp daıarlap, qaıtadan úıge kirdi.
— Qatyn, táýirmisiń? — dedi ol.
— Táýirirekpin. Kóje ysydy, qazir ishesiń be, atyńdy jegip alyp ishesiń be?
— Ákel, qazir isheıin.
Sheti ketilgen sary aıaqqa býy burqyraǵan taban aıaq un kójeni Saqyp quıdy da, Tilegenge ustatty. Aldyna maılyq oramal jaıyp, otqa kómgen nandy ákelip týrady. Tilegen kóje men nanǵa tyńqıa toıyp aldy.
— Qashan qaıtasyń? — dedi Saqyp.
Áıeldiń «qansha júresiń?» dep jol jaıyn suraýy el ádetinshe «ersi» jumys, sol ádetpen Tilegen Saqyptyń sózin unatyńqyramady. Degenmen tatý ósken áıeliniń kóńilin jyqpaı:
— Jel bolsa kúndiz úktirermin da, túnde qaıtyp, erteń erte oralarmyn,-dedi.
— Sen túnde júrýdi qoısań qaıtedi? — dedi Saqyp.
— E, maǵan kim tıedi? — dedi Tilegen.
— Kim biledi, «bóri joq deme, bórik astynda», — degen qaıda?
— Seniń túbińe Salıqa jetedi! — dep, Saqyp teris aınalyp jylap jiberdi.
— Saqyp, sen ol sózdi endi qoı! — dedi Tilegen ekilenip. Bar mal degeniń tyrtıǵan kók at pen eki buzaýly sıyr. Jazǵy úıińniń túri anaý, toqym qylarlyq kıizi joq! Qysqy úıiń mynaý! Kór!.. Úıińde bútin bir tósenish te joq. Aq úıimen, qora-qopsysymen, mal -múlkimen jalǵyz jáne jesir otyrǵan Salıqany alsam, qolyń jyly sýǵa malynbaı ma? Sol mal seniki bolmaı ma? Ámeńgerim dep talasyp júrgen Sádenniń jarasy jeńil. Az malmen aýzyn jabam. Kópti alam dese zańǵa barar, Onda utylady, — mal ıesi Salıqa.
— Baıǵus-aý, men seni qyzǵanbaımyn. Retin tap ta al. Biraq, aldy-artyńdy shamala deımin. Keshe Urqıa aıtyp keldi, Sáden: «Salıqany Tilegen alamyn deýin qoıar, ońaılyqpen jesirimdi bermespin. Eger, qoımasa, ol kelimsekti úıretermin!» — depti. Olar jaýyz adamdar. Ana jyly jolaýshy alty orysty óltirip, olja qylǵanyn estip júrsiń. Ózi soıdaýyttaı bes aǵaıyndy jigit. Sen jalǵyzsyń. Óziń bul aýylǵa kirmesiń. Maly qursyn! Baıaǵydan beri jalǵyz at, jalǵyz sıyrdan basqa mal bitip kórgen joq qoı. Sonda da ashtan ólmeı, kóshten qalmaı kelemiz. Tilimdi alsań qoı osyny.
Tilegen birbet, óz degeninen qaıtpaıtyn jigit edi, sondyqtan Saqyptyń sózin qulaqqa aspaı, kójesin iship, murtyn súrtti de, kıinip shyǵyp atyn jegip, úıine keldi. «Al, men júrdim» dep ol esik jaqqa bara berdi de, besikte uıyqtap jatqan Suraǵanyn súıgisi kelip ketti. Besiktiń ústinde jabýly turǵan shapannyń óńirin kóterip, byryldap uıyqtap jatqan Suraǵandy oıatyp alarmyn dedi de, súımeı, murnynyń ushyn ǵana taqap, jeńil ıiskedi. Jybyrlatqan murttan Suraǵany oıanyp ketti. Tilegen boıyn endi tejeı almaı, Suraǵandy shopyldata súıip-súıip aldy. Sol kezde nege ekenin kim bilsin, kóńili qımaǵandaı bolyp, jaıdan jaı jylaǵysy keldi. Eki shekesi torsyqtaı, appaq sazandaı Suraǵan uıqysyn ashyp, tańǵyshtan shyǵyp jatqan kishkene saýsaqtarymen Tilegenniń murtyn ustap, jymıyp kúldi de, kózin ýqalady. Tilegen taǵy da súıip, alaqanynan ıiskep, mańdaıynan bir sıpady da, dalaǵa shyqty.
Kún shyqpaǵan mezgil, úskirik sýyq. Aǵashtyń butaqtaryn jeńdi bilekteı jýandatyp ıip turǵan aq qyraý. Aýyldyń aldy oıanyp, peshke ot jaǵa bastaǵan. Sýyqqa tońǵan sıaqtanyp, qara buıra tútinder buıyǵa ushyp jatyr...
Kók at shıryǵyp tur eken. Shanaǵa Tilegenniń aıaǵy tıgende jele jóneldi, Tilegen appaq kebindeı dalada jylandaı ıirilip, sarǵaıyp jatqan qysqy jińishke jolǵa túsip, aýyldan shyǵa berdi de. art jaǵyna bir qarap: «osy Saqyp nege sonsha renjidi?!» dep oıyn onyń sózderine aýdardy. Kúlgen Suraǵan elestep ketti onyń kózine. «Apyr-aı óz júregim de órekpidi. Tek qaıyrly sapar bolǵaı-aq ta!» dep, atty quntpen bir shyqpyrtyp, moınyndaǵy bókebaıyna tumsyǵyn tyǵyp qalyń oıǵa shomdy...
2
Maqaripkeniń Kúshikpaı aýlyna qaraı sozylǵan sarytap qysqy jolynyń ústinde tún jamylyp bireý kele jatyr. Tún aıaz. Qalyń qyraý. Aı jaryq. Shananyń daýsy syryldaıdy... Qar syqyrlaıdy. Anda-sanda «ishit-aı, no» degen daýys, ara-tura:
— «Bazardan alyp kelgen temir astaý,
Surasań bizdiń qalqa qıǵash qastaý.
Alystan at terletip kelgenimde,
Ázilge jaramaıdy qalqam jastaý». —
dep aıaǵyn baıaýlatyp qaıyrǵan án estiledi.
Bul unyn úktirip alyp, túndeletip qaıtyp kele jatqan Tilegen edi. Qyraýdan ton jamylǵan aǵashtyń butaqtaryn jelpigen álsizdeý azyraq jel bar. Joldassyz túngi júris adamdy jalyqtyrady ǵoı. Shanada otyra berýge jalyqqan Tilegen, birazdan keıin tońazıyn dedi. Ol shanadan túsip, attyń bojysyn qanatqa ildi de, sońynda jaıaý aıańdady. Orta jolda shyrpylaý qalyń aǵash bar edi. Jol kesip ótetin, sonda ıt-qus kez keler dep, Tilegenniń saqtyqqa alǵan joldaǵashy bar.
Jol qyzyldyń ishine kire bergende, Tilegen sekirip shanaǵa mindi de, qolyna joldaǵyshyn aldy. Jaıdan jaı úreılengen ol jan-jaǵyna alaqtap qaraı bastady. Salbyrap tuqyra aıańdap kele jatqan aty bir zamanda qulaǵyn qaıshylandyryp, aǵashtyń aldyńǵy jaqtaǵy qoınaýyna qarady da, kisinep qoıa berdi.
Tilegen selk ete tústi. Júregi dúrsildeı bastady. Aldynda bir káter kútip turǵan adamdaı, joldaǵashyn ońtaılanyp, attyń, bojysyn jınap qolyna aldy. Sóıtkenshe bolǵan joq, aǵashtyń bir qaltarysynan áldeneler qarań ete tústi. Tilegen áýeli aǵash shyǵar dese de, artynan kózin toqyratyp saltty kisiler ekenin kórdi. Á, degenshe bolǵan joq, tórt salt atty Tilegenge lap qoıdy. Tilegen atty aıdaı jóneldi...
Biraq, salt attylar shanalyny jibere me? Qýyp jetisti. Bireýi qabyrǵalasa kelip, Tilegendi soıylmen qaraqustan salyp kep ótti. Tilegenniń kózi jarq ete tústi. Soıylyn sermep, qaırat qylyp edi, salt atty aǵyp ótip, tıgizbedi. Ótkinshi ret bir soıyl emes, tórt soıyl udaıymen kelip tıdi.
— Óltir, ońbaǵan quldy! — degen daýys qulaǵyna sap ete tústi. Sádenniń belgili baryldaq daýsy!..
Tórt salttyǵa shamasy kelmeýin kórgen Tilegen, jalynsam janym qalar ma eken degen kisishe «Aǵataılar-aı, qıyńdar, qasyqtaı qanymdy! Ne aıtqandaryńdy isteıin», — dep jylap qoıa berdi. Talaı qandy urttap, talaı kisini qolynan baýyzdaǵan Sádenniń raqymsyz júregi bul sózderge bosaǵan joq. Tórt soıyl taǵy da tus-tustan udaıymen kelip, Tilegenniń basyna shaq ete tústi. Tilegen shanadan ushyp ketip joldyń jıegindegi qarǵa etbetinen jyǵyldy. Jaýdyń kóńili ósti. Sáden men inisi Báden attan túse qalyp, Tilegenniń tymaǵyn julyp aldy da, qyl shylbyrdy moınyna salyp qylqyndyra bastady. Tilegen jantalasyp alysty. Biraq, kóp qol shydata ma, — shıyrshyqtanǵan qyl shylbyrdyń tuzaǵy moınynan qaıta shyqpady: segiz qolǵa eki qol bóget bola almady, Tilegen sekirtpe bolǵan qoıdaı yshqynyp bir sekirdi de, dirildep baryp sylq ete tústi.
Ólimge úırengen Sádenniń buǵan búıregi búlk etken joq: «atty alyp jónel! — dedi ol serikteriniń bireýine, — ózgemiz mynany aǵashtyń ishine aparyp, qarǵa kómeıik!»
Sádender Tilegendi aq kebindi, qalyń ormannyń ortasyna alyp bardy da, belderindegi qalaqtarymen kúrtikti oıyp, Tilegendi tyǵa sap, betin jaýyp júre berdi.
Uzaq ýaqyt qar astynda jatqannan keıin Tilegenniń tońazyǵan denesine jan kire bastady, azdan keıin yńyrsyp qımyldady. Ústin japqan albasty kúrtik tyrp etýge shamasyn keltirmeı, ózi tunshyǵyp jatqan sorlyny, birazǵa deıin basyp jatty. Sol kezde onyń kózine Saqyp elestedi... Ony da áldekim óltirip jatqan, ol shyńǵyryp jatqan sıaqtandy...
Jan ushyrǵan Tilegen qardy qoparyp túregeldi. Biraq, mas bolǵan adamdaı turyp -jyǵylyp, aıaqtaryn basa almaı-aq qoıdy. Álsizdigine kózi jetken ol, «ýa», kim bar, janymdy saqtaıtyn?» dep daýsy jetkenshe aıǵaı saldy...
Sáden sum «tirilip keter» degen qaýippen mańaıda ańdyp júr edi. Daýysty estigennen keıin júgirip kelse, Tilegen typyrlap jatyr eken. Sáden qonyshyndaǵy sary kezdikti aldy da, Tilegenniń jańa shyqqan shoqsha qara saqalynan ustap, ıegin kóterińkirep, keńirdekten oryp kep jiberdi...
3
İńir bolǵannan-aq Saqyptyń tańerteń qobaljyǵan júregi taǵy da órekpip, qusqysy kelgen adamdaı bir jerde otyra almady. Basy aınalyp, kózi qaraıdy. Domalaqtaý shoıyn qumanǵa shaı qaınatyp, aldyna oramal tósep, nannan bir syndyryp alyp, shaıyn isheıin dep edi, arjaǵynan birdeme ıterip turǵandaı as batpady.
Suraǵan Saqyptyń aldynda otyr edi. Analyq meıirimi ustap ketip, Suraǵandy ol birese qushyrlana súıdi, birese baýyryna basty. Suraǵandy ol kúnde besigine bólep uıyqtatyp edi. Úreılenip otyrǵan Saqyp, segiz aılyq qulynyn es kórip, qoınyna saldy da, qasyna qısaıdy. Jatar aldynda esikten ótkizgen yzba jipke arqan jalǵap, ortadaǵy ashaǵa sirestire baılap qoıdy.
Suraǵan tez uıyqtaǵanmen, Saqyp kópke deıin uıyqtaı almady. Kózin jumaıyn dese aldyna sómpeıip, shashyn jaıǵan qara «albasty» kelip turǵan syqyldandy. Júreginiń dúrsili me, nemene, úıdiń aınalasy dúbirlegen syqyldy bolyp ketti.
Az ýaqytta esik aldyna birdeme tyqyrlap kelgen sıaqtandy. Sıyrlaryn qoraǵa qamaǵan. Shyǵyp ketetin ımes te.
«Tilegen keldi me eken, esik ashsam qaıtedi» dep ornynan tura berdi de, «ol bolsa dybys berer edi ǵoı» dep ashpady. Esikti bireý birer ret julqydy da ketip qalǵandaı boldy. Aýlynda Seıtaq deıtin qyljaqbas jigit bolatyn edi, ońasha qalǵan jas áıeldi áýreleı beretin. Tyqyrlaǵanda Saqyp sol Seıtaq shyǵar dep ornyna otyra bergende tereze saldyr ete tústi, áldekim basyn suǵyp kire bastady. Saqyptyń jan daýsy shyqty. Ushyp esiktiń aldyna bardy; sol kezde sireńke jarq etkende artyna jalt qarasa Tańqy deıtin ózine tanys jigit. Onyń artynda Janabyl! Ekeýiniń qolynda da balta. Bular Sádenniń jan aıaspas dostary jáne jesir daýynda sonyń soıylyn soǵyp júrgender... Halynyń nege aınalǵanyn Saqyp seze bastady... Tańqy Tilegendi qurdasym dep, Saqyppen oınaı beretin.
— «Qurdas-aı, munyń ne!» dep Saqyp jylap qoıa bergende, «má, saǵan qurdas!» dep, Tańqy Saqypty baltamen shaýyp kep qaldy.
Uıyqtap jatqan Suraǵan ý-shý daýystan shoshyp baqyryp túregeldi. Aýyr jaraly Saqyp shyryldaǵan qulynyn bassalyp, «osyny panalasam janym qalar ma eken?» degen kisishe oń qolymen kóterip ala bergende, Janabyl kelip taǵy shapty. Kótere bergen Suraǵan Saqyptyń qolynan ushyp ketti. Saqyp ta qulady...
Odan keıin halynyń ne bolǵanyn Saqyp bilmedi. Tek qana bilgeni, — esi shala-sharpy ene qalǵan bir shaqta tósinde bir nárse jybyrlaǵandaı bolǵanǵa qarasa, Suraǵan mamasyn soryp jatyr eken... Úı ishi ala-kóleńke — tegi tań bilinse kerek...
Saqyptyń kóz jasy irkildep, Suraǵanyn qushaqtaıyn dep edi, shamasy kelmedi. Meıirimdi ananyń qandy sútine qosa, balapany onyń janyn da soryp alǵandaı boldy, — Saqyp tez jan tásilim qyldy.
Tańerteń kórshileri qyzyl josa qan bolyp jatqan Saqypty, tósine jabysyp qan aralas sút aqqan mámásin emip otyrǵan Suraǵandy kórdi. Aýyl sasty. Kimnen bolǵanyn eshkim bile almady. Qastasqan adamyn urpaǵymen qurtpaı tynbaıtyn baı Sádenniń, myqty Sádenniń, batyl Sádenniń, qanisher Sádenniń sol túni eki urysyn jumsap Saqypty jaıratqanyn, ózderi dalada Tilegendi jaıratqanyn eshkim bilgen joq.
Bir úıli jannan bir túnniń ishinde, ómirlik baqytsyzdyqqa ushyrap, qandy sút aqqan mámásin emip Suraǵan-aq qaldy.
Aprel, 1928 j.
You Might Also Like
