Bilim berýdi jetildirýdiń jańa paradıgmalary
BQO, Terekti aýdany,
Prırechnyı JOBBM,
İİ sanatty ınformatıka páni
muǵalimi Aıshýakov Merlan Adılovıch
«Paradıgma» - latynnyń mysal degen sózinen shyqqan. Bul bilimniń konseptýaldy modeli retinde paıdalanylady. Bilim paradıgmasynyń kóp taraǵan túrleri az emes. Olarǵa mynalar jatady:
1. Dástúrli-konservatıvtik (bilim paradıgmasy);
2. Fenomenologıalyq (gýmanısik paradıgmasy);
3. Rasıonaldyq (tártiptilik paradıgmasy);
4. Tehnokrattyq;
5. Ezoterıkalyq.
Árbir paradıgma «ne úshin tárbıeleý kerek, oqýshylardy qandaı maqsatqa daıyndaý kerek, ne úshin ómir súremiz» degen suraqtarǵa jaýap beredi.
Máselen, dástúrli bilimdik paradıgmada bilim berýdiń basty maqsaty: «Bilim, bilim, qandaı jaǵdaıda da tek bilim». Munda órkenıet pen mádenıetti urpaqtan-urpaqqa jetkizý negizgi maqsat bolyp sanalady.
Fenomenologıalyq nemese gýmanısik paradıgmada jeke tulǵanyń ishki dúnıesin damytý, ony erikti, rýhanı jeke adam retinde taný jáne adamdarmen til tabysýynda erekshelený qabiletterin jetildirý qarastyrylady. Bilimniń gýmanıtarlyq paradıgmasynyń dińgegi - oqýshy emes, daıyn bilimdi meńgerýdegi aqıqatty túsinýshi adam. Munda oqýshy men muǵalim arasyndaǵy qarym-qatynas:yntymaqtastyq, ózara jaýapkershilik, óz pozısıasyn erkin tańdaý jaǵdaıynda dıalogtik ustanymda órbıdi.
Rasıonaldyq paradıgmaǵa oqýshyǵa bilimniń túrli tásilderiniń tıimdi jaqtaryn, ortaǵa beıimdelý, onyń oıy, sezimi jáne is-áreketterimen sanasý, olardy meńgertý jatady.Mundaǵy basty qaǵıda: «mektep – bul fabrıka, al oqýshy – onyń shıkizaty». Bulaı oqytýdyń negizgi ádisteri – trenıń, testik baqylaý, jekelep oqytý jáne mátindi túzetý. Ǵylymdy tártip tiline aýdarǵan Amerıka pedagogy R.Meıdjer «Munyń bári oqýshyny da, muǵalimdi de damytady. Eger muǵalim bárin ózi atqarsa da, oqýshy enshisine úılestirý men baqylaý qalady» deıdi.
Tehnokrattyq paradıgmanyń negizgi maqsaty – dál ǵylymı bilimder. «Bilim - kúsh» adamdy baǵalaý, onyń bilimi, múmkindikterimen anyqtalady. Adamnyń qasıeti onyń bilimi, tártibi jáne ony tasymaldaýshy retinde tanylady.
Ezoterıkalyq paradıgma – oqýshynyń tabıǵı kúshi. I.Kolesnıkovtyń pikirinshe, adamnyń qorshaǵan álemmen is-áreketiniń joǵary deńgeıi basym kórsetiledi. Munda adamnyńaqıqatqa máńgilik ózgermeıtin qatyngasy kórinýi tıis. Bul jerde oqýshynyń damýyndaǵy muǵalimniń adamgershilik, psıhologıalyq, fızıkalyq fýnksıalary erekshe uǵym bolyp tabylady.
Qabiletsiz oqýshy joq, biraq oqýshylardyń dara qasıetterin tanyp-bilýde múmkindigi shekteýli úılesimsiz ádisteme bar.
Elbasymyz óz halqyna joldaýynda «Bilim berý reformasy – Qazaqstannyń básekege qabilettiligin qamtamasyz etýge múmkindik beretin asa mańyzdy quraldarynyń biri. Bizge ekonomıkalyq jáne qoǵamdyq qajettilikterine saı keletin osy zamanǵy bilim berý júıesi qajet»dep atap kórsetti. Keler urpaqqa qoǵam talabyna saı tárbıe men bilim berýde muǵalimderdiń ınovasıalyq is-áreketiniń ǵylymı pedagogıkalyq negizderin meńgerýi – mańyzdy másele. Bala janynyń baǵbany, jas urpaqqa bilim men tárbıe beretin muǵalim ary taza, ádepti, oı-órisi keń, jan-jaqty bilimdi, ustamdy, óz oıyn shákirtine anyq, dál jetkizetin bolýy tıis. Ol únemi izdenip, bilimin tolyqtyryp otyrsa, onyń ómirlik ustanymy turaqty, kúsh-qýaty, kóńili árdaıym joǵary, sabaq berý sapasy arta túsip, eńbegi elenedi.Bilim berýdegi jańalyq pen qoǵamdaǵy jańalyq bir maqsatty kózdeıdi, olar damý men progrestiń qabiletin arttyrýy qajet.
Bilim berýdi jetildirýdiń jańa paradıgmalaryna modýldik sabaq jatady. Ol mynadaı artyqshylyqtarymen erekshelenedi. Birinshiden, oqýshylarǵa muǵalim aldyn-ala daıyndalǵan sabaqtyń júrý josparyn taratyp beredi.Onda sabaqtyń árbir elementiniń naqty maqsaty kórsetiledi. Sondyqtan oqýshy óziniń ne isteý kerektigin, ıaǵnı sabaq sońynda neni bilip shyǵýy kerektigi jóninde maǵlumat alady. Ekinshiden, ujym bolyp jumys isteý daǵdysy qalyptasady. Onda oqýshy óz pikiriniń durystyǵyn dáleldep, qateligin moıyndap jáne joldasynyń pikiriniń durystyǵyn kórsetip, ujymdyq sheshim qabyldaýǵa úırenedi. Ol óz bilimin ózi baǵalaı alady. Úshinshiden, jeke basynyń qabileti men múmkindikterin eskerip, úlken kólemdegi jazba jumystaryn jasaýdy joaparlaıdy. Tórtinshiden, ár oqýshynyń bilim dárejesine qaraı tapsyrmany da túrli deńgeıde alýǵa bolady.
Sonymen birge modýldik sabaq oqýshynyń bilimin tekserip baǵalaýǵa zor múmkindik beredi.
Qazirgi bilim berý salasyndaǵy basty másele – bilim berý mazmunyna jańalyq engizýdiń tıimdi jańa ádisterin izdestirý jáne olardy júzege asyratyn bolashaq mamandardy daıarlaý. Qazirgi pedagogıkanyń negizgi maqsaty – bilimdi sapaly etý, oqýshynyń tolyqqan jeke tulǵa bolyp qalyptasýyna negiz qalaý. Jalpy bilimniń 3 mindeti bar, olar – balanyń ózindik jalpy damýy, jan-jaqty dúnıetanymyn qamtamasyz etý, ony bolashaq belgili bir kásipke daıarlaý.
Qazaqstan Respýblıkasynda bilim berýdi damytýdyń 2005-2010 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynyń basty maqsaty: jeke tulǵa men qoǵamnyń qajettilikterin qanaǵattandyrý úshin strategıalyq damý josparynyń basymdyqtary negizinde kóp deńgeıli bilim berýdiń ulttyq júıesin jaqsartýdy kózdeıdi. Bul baǵdarlamanyń negizgi mindetteri – sapaly bilimge qol jetkizý, bilim berýdiń ulttyq júıesiniń jumys isteý baǵamyn jetildirý, qazaqstandyq ultjandylyqqa, tózimshildikke, bıik mádenıetke, memlekettik tildi basym damytýǵa baǵyttalǵan otandyq dástúrlerdi álemdik tájirıbe men turaqty damý qaǵıdalary negizinde bilim berýdiń mazmunyn, qurylymyn jańartý.
Jańa qoǵamǵa jańa adam kerek. Mundaı adamdy qalyptastyrý – qazirgi zamanǵy bilim berý júıesiniń aldynda turǵan basty mindet. Muǵalim eńbeginiń búgingi nátıjesi qandaı bolsa, eldiń, qoǵamnyń erteńi, bolashaǵy sondaı bolmaq. Demek, Elbasynyń «HHİ ǵasyrda bilimin damyta almaǵan eldiń tyǵyryqqa tireleri anyq» degen qaǵıdasyna súıensek, qazirgi qoǵamdaǵy damýdyń basty faktorlary: bilim, ǵylym, saıası turaqtylyq ekenin, ıaǵnı zaman ózgergenimen, memlekettiń órkendeýi, halyqtyń ál-aýqatynyń kóterilýi bilim-ilimsiz áste múmkin emes ekenine kóz jetkizemiz.
Daýylpaz aqyn M.Dýlatov aǵamyz aıtqandaı «Jalǵyz súıenish, jalǵyz úmit – oqýda... Nadan jurttyń kúni – qarań, keleshegi - tuman» degendeı, endeshe, egemen elimizdiń erteńine úles qosatyn táýelsiz memlekettiń sanaly, bilimdi urpaǵy sanalatyn shákirt tárbıeleý – bizdiń uly muratymyz.
Qazaqtyń uly aǵartýshysy Y.Altynsarınnyń «Muǵalimniń jumysy – balalar. Endeshe balalar túsinbeıtin bolsa, onda oqytýshy olardyń kókeıine qondyra almaǵany. Ol ózin-ózi kinálaýy tıis. Ol balalarmen sóıleskende ashýlanbaı, jumsaq sóılep, shydamdylyq kórsetýi tıis, mánersiz sóz, orynsyz termınder paıdalanbaý kerek» deýinde mán-maǵyna jatyr. Bul, sóz joq, qazirgi muǵalim boıynan tabylmaǵy lázim.
Prırechnyı JOBBM,
İİ sanatty ınformatıka páni
muǵalimi Aıshýakov Merlan Adılovıch
«Paradıgma» - latynnyń mysal degen sózinen shyqqan. Bul bilimniń konseptýaldy modeli retinde paıdalanylady. Bilim paradıgmasynyń kóp taraǵan túrleri az emes. Olarǵa mynalar jatady:
1. Dástúrli-konservatıvtik (bilim paradıgmasy);
2. Fenomenologıalyq (gýmanısik paradıgmasy);
3. Rasıonaldyq (tártiptilik paradıgmasy);
4. Tehnokrattyq;
5. Ezoterıkalyq.
Árbir paradıgma «ne úshin tárbıeleý kerek, oqýshylardy qandaı maqsatqa daıyndaý kerek, ne úshin ómir súremiz» degen suraqtarǵa jaýap beredi.
Máselen, dástúrli bilimdik paradıgmada bilim berýdiń basty maqsaty: «Bilim, bilim, qandaı jaǵdaıda da tek bilim». Munda órkenıet pen mádenıetti urpaqtan-urpaqqa jetkizý negizgi maqsat bolyp sanalady.
Fenomenologıalyq nemese gýmanısik paradıgmada jeke tulǵanyń ishki dúnıesin damytý, ony erikti, rýhanı jeke adam retinde taný jáne adamdarmen til tabysýynda erekshelený qabiletterin jetildirý qarastyrylady. Bilimniń gýmanıtarlyq paradıgmasynyń dińgegi - oqýshy emes, daıyn bilimdi meńgerýdegi aqıqatty túsinýshi adam. Munda oqýshy men muǵalim arasyndaǵy qarym-qatynas:yntymaqtastyq, ózara jaýapkershilik, óz pozısıasyn erkin tańdaý jaǵdaıynda dıalogtik ustanymda órbıdi.
Rasıonaldyq paradıgmaǵa oqýshyǵa bilimniń túrli tásilderiniń tıimdi jaqtaryn, ortaǵa beıimdelý, onyń oıy, sezimi jáne is-áreketterimen sanasý, olardy meńgertý jatady.Mundaǵy basty qaǵıda: «mektep – bul fabrıka, al oqýshy – onyń shıkizaty». Bulaı oqytýdyń negizgi ádisteri – trenıń, testik baqylaý, jekelep oqytý jáne mátindi túzetý. Ǵylymdy tártip tiline aýdarǵan Amerıka pedagogy R.Meıdjer «Munyń bári oqýshyny da, muǵalimdi de damytady. Eger muǵalim bárin ózi atqarsa da, oqýshy enshisine úılestirý men baqylaý qalady» deıdi.
Tehnokrattyq paradıgmanyń negizgi maqsaty – dál ǵylymı bilimder. «Bilim - kúsh» adamdy baǵalaý, onyń bilimi, múmkindikterimen anyqtalady. Adamnyń qasıeti onyń bilimi, tártibi jáne ony tasymaldaýshy retinde tanylady.
Ezoterıkalyq paradıgma – oqýshynyń tabıǵı kúshi. I.Kolesnıkovtyń pikirinshe, adamnyń qorshaǵan álemmen is-áreketiniń joǵary deńgeıi basym kórsetiledi. Munda adamnyńaqıqatqa máńgilik ózgermeıtin qatyngasy kórinýi tıis. Bul jerde oqýshynyń damýyndaǵy muǵalimniń adamgershilik, psıhologıalyq, fızıkalyq fýnksıalary erekshe uǵym bolyp tabylady.
Qabiletsiz oqýshy joq, biraq oqýshylardyń dara qasıetterin tanyp-bilýde múmkindigi shekteýli úılesimsiz ádisteme bar.
Elbasymyz óz halqyna joldaýynda «Bilim berý reformasy – Qazaqstannyń básekege qabilettiligin qamtamasyz etýge múmkindik beretin asa mańyzdy quraldarynyń biri. Bizge ekonomıkalyq jáne qoǵamdyq qajettilikterine saı keletin osy zamanǵy bilim berý júıesi qajet»dep atap kórsetti. Keler urpaqqa qoǵam talabyna saı tárbıe men bilim berýde muǵalimderdiń ınovasıalyq is-áreketiniń ǵylymı pedagogıkalyq negizderin meńgerýi – mańyzdy másele. Bala janynyń baǵbany, jas urpaqqa bilim men tárbıe beretin muǵalim ary taza, ádepti, oı-órisi keń, jan-jaqty bilimdi, ustamdy, óz oıyn shákirtine anyq, dál jetkizetin bolýy tıis. Ol únemi izdenip, bilimin tolyqtyryp otyrsa, onyń ómirlik ustanymy turaqty, kúsh-qýaty, kóńili árdaıym joǵary, sabaq berý sapasy arta túsip, eńbegi elenedi.Bilim berýdegi jańalyq pen qoǵamdaǵy jańalyq bir maqsatty kózdeıdi, olar damý men progrestiń qabiletin arttyrýy qajet.
Bilim berýdi jetildirýdiń jańa paradıgmalaryna modýldik sabaq jatady. Ol mynadaı artyqshylyqtarymen erekshelenedi. Birinshiden, oqýshylarǵa muǵalim aldyn-ala daıyndalǵan sabaqtyń júrý josparyn taratyp beredi.Onda sabaqtyń árbir elementiniń naqty maqsaty kórsetiledi. Sondyqtan oqýshy óziniń ne isteý kerektigin, ıaǵnı sabaq sońynda neni bilip shyǵýy kerektigi jóninde maǵlumat alady. Ekinshiden, ujym bolyp jumys isteý daǵdysy qalyptasady. Onda oqýshy óz pikiriniń durystyǵyn dáleldep, qateligin moıyndap jáne joldasynyń pikiriniń durystyǵyn kórsetip, ujymdyq sheshim qabyldaýǵa úırenedi. Ol óz bilimin ózi baǵalaı alady. Úshinshiden, jeke basynyń qabileti men múmkindikterin eskerip, úlken kólemdegi jazba jumystaryn jasaýdy joaparlaıdy. Tórtinshiden, ár oqýshynyń bilim dárejesine qaraı tapsyrmany da túrli deńgeıde alýǵa bolady.
Sonymen birge modýldik sabaq oqýshynyń bilimin tekserip baǵalaýǵa zor múmkindik beredi.
Qazirgi bilim berý salasyndaǵy basty másele – bilim berý mazmunyna jańalyq engizýdiń tıimdi jańa ádisterin izdestirý jáne olardy júzege asyratyn bolashaq mamandardy daıarlaý. Qazirgi pedagogıkanyń negizgi maqsaty – bilimdi sapaly etý, oqýshynyń tolyqqan jeke tulǵa bolyp qalyptasýyna negiz qalaý. Jalpy bilimniń 3 mindeti bar, olar – balanyń ózindik jalpy damýy, jan-jaqty dúnıetanymyn qamtamasyz etý, ony bolashaq belgili bir kásipke daıarlaý.
Qazaqstan Respýblıkasynda bilim berýdi damytýdyń 2005-2010 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynyń basty maqsaty: jeke tulǵa men qoǵamnyń qajettilikterin qanaǵattandyrý úshin strategıalyq damý josparynyń basymdyqtary negizinde kóp deńgeıli bilim berýdiń ulttyq júıesin jaqsartýdy kózdeıdi. Bul baǵdarlamanyń negizgi mindetteri – sapaly bilimge qol jetkizý, bilim berýdiń ulttyq júıesiniń jumys isteý baǵamyn jetildirý, qazaqstandyq ultjandylyqqa, tózimshildikke, bıik mádenıetke, memlekettik tildi basym damytýǵa baǵyttalǵan otandyq dástúrlerdi álemdik tájirıbe men turaqty damý qaǵıdalary negizinde bilim berýdiń mazmunyn, qurylymyn jańartý.
Jańa qoǵamǵa jańa adam kerek. Mundaı adamdy qalyptastyrý – qazirgi zamanǵy bilim berý júıesiniń aldynda turǵan basty mindet. Muǵalim eńbeginiń búgingi nátıjesi qandaı bolsa, eldiń, qoǵamnyń erteńi, bolashaǵy sondaı bolmaq. Demek, Elbasynyń «HHİ ǵasyrda bilimin damyta almaǵan eldiń tyǵyryqqa tireleri anyq» degen qaǵıdasyna súıensek, qazirgi qoǵamdaǵy damýdyń basty faktorlary: bilim, ǵylym, saıası turaqtylyq ekenin, ıaǵnı zaman ózgergenimen, memlekettiń órkendeýi, halyqtyń ál-aýqatynyń kóterilýi bilim-ilimsiz áste múmkin emes ekenine kóz jetkizemiz.
Daýylpaz aqyn M.Dýlatov aǵamyz aıtqandaı «Jalǵyz súıenish, jalǵyz úmit – oqýda... Nadan jurttyń kúni – qarań, keleshegi - tuman» degendeı, endeshe, egemen elimizdiń erteńine úles qosatyn táýelsiz memlekettiń sanaly, bilimdi urpaǵy sanalatyn shákirt tárbıeleý – bizdiń uly muratymyz.
Qazaqtyń uly aǵartýshysy Y.Altynsarınnyń «Muǵalimniń jumysy – balalar. Endeshe balalar túsinbeıtin bolsa, onda oqytýshy olardyń kókeıine qondyra almaǵany. Ol ózin-ózi kinálaýy tıis. Ol balalarmen sóıleskende ashýlanbaı, jumsaq sóılep, shydamdylyq kórsetýi tıis, mánersiz sóz, orynsyz termınder paıdalanbaý kerek» deýinde mán-maǵyna jatyr. Bul, sóz joq, qazirgi muǵalim boıynan tabylmaǵy lázim.
You Might Also Like
-
Qazaqstan tarıhynan ENT suraqtary men jaýaptary
-
1. Caǵaqty japyraq bolady
