InfoHub Logo

Birinshi dúnıejúzilik soǵys pozısıalyq shaıqastar damýynyń bastamasy boldy, ony barlyq maıdandardy is júzinde tyǵyryqqa tiredi. Oryn alǵan daǵdarysty jaǵdaıdyń sheshimin tabýda aldyńǵy qatarly áskerıler áskerı is-qımyldardyń jańa tásilderin oılap shyǵarýda oılanýmen boldy. Dál sol Uly soǵysta alǵash tankiler, brondy avtomobılder, sý asty qaıyqtary paıda bolady, qalalardy dırıjablden de, ushaqtardan da áýeden bombalaý bastalady, jaıaý ásker bólimine jappaı pýlemetter kelip túsedi... Alaıda munyń bári soǵystyń sońyna qaraı bolady. Al barlyq osy jańadan engizilgen ózgeristerge deıin «ıesiz jerdiń» naǵyz qojaıyndary mergender boldy. Sonymen qatar olar Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde jappaı taraldy, alaıda, týra sol tankterden aıyrmashylyǵy, olardy jappaı qatarǵa qosýǵa áldeqaıda az ýaqyt talap etildi.

Uly soǵys bastalar aldynda psıhologıalyq naızalasý shabýyly men kenetten jasalatyn aıbarly kavalerıalyq shabýyldar ekinshi orynǵa yǵystyryldy, al barlyq negizgi armıalarda vıntovkamen kózdep atý men joldy bógeıtin pýlement atysy teńinen qoldanyla bastady. Osylaısha,  reseılik bóliginde «Vıntovkadan, karabınnen jáne revolverden atýǵa úıretý» keńinen etek jaıa bastady. Munda soldattarǵa árbir jaýynger jeke ózine nysana tańdaýǵa, kózdeýge alýǵa jáne komandırdiń basqa buıryqtary bolmasa ózdiginen atýǵa tıis ekendigi túsindirildi. Urys júrgizýdiń jańa prınsıpterin jasaý 1914 jyly-aq óziniń artyqshylyqtaryn kórsetti, bul kezde 68-Borodıno jaıaý áskerler polkiniń soldattary, is júzinde qarýmen dál kózdep oq atý arqyly vengr kavalerıalyq dıvızıasynyń bes shabýylyn toıtaryp, dushpandy tolyqtaı talqandaǵan bolatyn.

Mergenderdiń kásibı bólimsheleri alǵash German ımperıasynda paıda boldy, ol kezde soǵystyń birinshi jylynda 20 myńnan astam mergen daıarlyqtan ótken bolatyn. Sol kezdiń ózinde-aq olar erkin «ańshy» retinde paıdalanyldy jáne ózderine ornyǵatyn oryndy da, nysanany da ózdiginen tańdady. Osyǵan uqsas bólimsheler tipten dál sol ýaqytta «qyzyl mýndırlilerde» paıda boldy, alaıda olarda mergenderdi daıarlaýǵa áldeqaıda kóbirek ýaqyt jumsaldy. Bul jerde eki ımperıanyń aqsúıektik dástúrleri baıqaldy – Germanıada, Ulybrıtanıadan aıyrmashylyǵy, ańshylyq baılardyń artyqshylyǵy bolyp tabylǵan joq, jáne ańshylyq mol tájirbeleri bar nemis qoryqshylarynyń kóbisi jańa mamandyqty birshama jyldamyraq ıgerip aldy. Osy sebepten KSRO-nyń kóptegen ulaǵatty mergenderi Qıyr Soltústik jáne Sibirdegi aýdandardan shyqqandar boldy.

Alǵashynda mergender ózderiniń oryndaryn tikeleı okoptarda ornyqtyrdy, bul olarǵa búrkemeleýmen aıryqsha áýrelenbeýge múmkindik beretin. Urystyń mundaı túriniń óziniń utymdy jaqtary da, jaǵymsyz jaqtary boldy – transheıada ornalasqan ornyn ózgertý yńǵaıly, qaýipsiz jáne eleýsiz bolda, alaıda mergen atys jasaǵan sátte-aq, birden ózin taýyp alatyn. Árıne, ol týra sol kezde jaýdyń mergeni úshin nysanaǵa aınalatyn. Mundaı amal mergenderdiń ádis-tásilderi men olardy qarýlandyrýdy odan ári damytý joldarynyń birden úsh tujyrymdamasynyń paıda bolýyna ákeldi.

Mergenniń basy – okoptaǵy mergenniń denesiniń jaýǵa kórinetin jalǵyz ǵana bóligi. Árıne, olardyń osy bastaryn qaýipsiz etý tásilderin izdeý is júzinde birden bastaldy, bul ajaldy urystyń vıntovkasy dep atalǵan – okoptan basyn kótermeı-aq atys jasaýǵa múmkindik beretin perıskopıalyq kózdeýishi bar qarýdyń paıda bolýyna ákelip soqtyrdy. Mergenderdiń qaýipsizdigi joǵary deńgeıde boldy, alaıda bul vıntovkalar dál tıgizýimen erekshelengen joq, bul snaıpıngtiń barlyq tujyrymdamasyn joqqa shyǵardy.

Basqa da nusqalary– mergenderdiń jandy jerlerin brondap tastaý tásili boldy, bul german armıasynda shtalshelmderge arnalǵan broneplatındiń jáne Fransıa men Anglıada pýlemetshiler men mergenderge arnalǵan temir betperdelerdiń paıda bolýyna ákeldi. Bul ádis te áskerıler arasynda uzaq qoldanyla almady – jan-jaǵyn sholýdyń óte nasharlyǵy men shamadan tys aýyrlyq vıntovkalyq oqtyń qýattylyǵy qorǵanysty buzyp ótpeı, soqqysymen qurbandyǵynyń jelkesin syndyrýǵa jetetindigimen kúsheıtildi. Basqa da ózin-ózi óltiretin nusqalary boldy – qozǵaltylatyn brondy bettaqtaılar men jyljymaly brondalǵan baqylaý pýnktteri. Degenmen, uly soǵystyń «aınaly» dalalarynda olardyń baıqalýy birden ózderine artılerıanyń oq jaýdyrýyn týyndatatyn.

Al úshinshi joly asa tyǵyryqqa tireıtin jol emes bolyp shyqty. Barynsha tıimdi jáne eleýsiz urys júrgizý úshin dál kózdep atýdyń sheberleri búrkene bastady. Naq osy Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde brıtan armıasynda alǵash ret gıllıdiń búrkenish kostúmi paıda bolady, ol qazirgi bizdiń kezeńimizde de erekshe tanymal. Alaıda Eýropanyń artılerıamen kúıdirilgen dalalaryna bul tásil únemi sáıkes kele bermeıtin.

Jergilikti jerge qaraı búrkemelenýden basqa, brıtandyqtar jergilikti jerdi ózderine uqsas etip búrkemeleı bastady – skýlpmaketter sol ýaqyttardaǵy mergenderdi naǵyz qutqarýshysy boldy.

Osylaısha, aıryqsha tanymal bolǵan búrkeme «ólgen at» boldy. Óli janýardyń maketi pape-masheden, bylǵarydan, matadan nemese basqa da kúndelikti qoldanystaǵy materıaldardan ázirlenip, ishi mergenniń ornyǵatyn orny retinde jabdyqtaldy. Mundaı búrkemeleý is júzinde barlyq jerde qoldanyldy, óıtkeni óli janýarlar «ıesiz jerde» óte kóp bolatyn. Biraq ta qaıǵyly oqıǵalar da oryn alyp jatatyn. Maıdannyń telimderiniń birinde fransýz soldattary túnde osyǵan uqsas maketti ornatyp, mergen kezekshilikke kirisedi. Biraq mergen birneshe oq atqannan keıin, onyń jasyrynǵan ornyna boraǵan atys oqtary jaýyp ketedi. Nemister shól dalada óli janýardyń paıda bolǵanyna qatty tańyrqaǵan, óıtkeni bul telimde fransýz kavalerıasy eshqashan shabýylǵa shyqpaǵan.

Skýlpmaketterdiń keńinen tanymaldylyǵy, soldattardyń is júzinde únemi jasandy bolyp tabylýy múmkin kez-kelgen nárseni atqylaýyna ákelip soqtyrdy. Bul bolat, shoıyn jáne beton maketterdiń shyǵýyna ákeldi. Brıtan mergenderi ormannyń shetterinde shoıyn «aǵash túbirleri» men «aǵashtar» ornatyp, ózderi sonyń ishinde jasyryndy.

Fransýz armıasynan, beıtarap alqapta iri tastan jasalǵan jol belgisi paıda bolǵany týraly oqıǵa belgili. Bir túnde fransýzdar baıqatpaı túpnusqany betonnan jáne quryshtan jasalǵan ishi qýys kóshirmesine aýystyryp qoıǵan, sodan keıin birneshe kún boıy «belgige» jasyryn jol qazǵan, alaıda barlyq jumsalǵan kúsh ózin aqtady – birneshe aı boıy nemister fransýzdardyń mergendik atysty qaı jerden jasap júrgeninen kúmandanǵan da joq. Osyǵan uqsas basqa bir oqıǵa bavar grenaderiniń óligimen oryn aldy. Birneshe apta boıy qaza tapqan qomaqty kólemdegi nemis soldaty urys júrgizip jatqan qarama-qarsy eki jaqtyń ortasynda jatty, alaıda qarańǵy bir túnde fransýzdar ony shoıynnan jasalǵan kóshirmesimen aıyrbastap, onyń ishinen ózderiniń mergenderine oryn jabdyqtady.

Mergenderdi ázirleý men olardy jaraqtandyrýǵa kóptegen resýrstar jumsaldy, alaıda olardyń tıimdiligi kez-kelgen kútilgen nátıjeden asyp túsetin. Nemis tarapynyń málimetteri boıynsha, tek Batys maıdanynda ǵana mergenniń atqan oǵynan kúndelikti jarty myńǵa deıin soldat qaza tabatyn. Sonymen bir mezette kózi tiri kúshti shyǵyndaı otyryp, mergender jaýlarynyń qatarynda únemi qorqynysh uıalatatyn, tipten naǵyz tynysh kúnderdiń ózinde eshkim ózin qaýipsiz sezinip jáne boıyn erkin ustaı almaıtyn.

---