Birjasýshaly jándikter nemese qarapaıymdar. Birjasýshaly jándikterdiń tirshiligi
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 30
Taqyryby: İV taraý. Birjasýshaly jándikter nemese qarapaıymdar.
§ 32. Birjasýshaly jándikterdiń tirshiligi.
Sabaqtyń maqsaty: qarapaıymdylardyń tirshilik etý ortasy men ózindik erekshelikterine jalpy sıpattama berý, olardyń keıbir ókilderine toqtalyp, bir - biriniń uqsas jáne erekshe qasıetterin atap kórsetý; túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasyna jaǵymdy ózgeristerge jetý; pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń túri: túsindirmeli
Sabaqtyń ádisi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Janýarlardyń ósimdikterden qandaı aıyrmashylyǵy bar?
Denesi eki jaqty sımmetrıaly janýarlardyń denesi sáýleli sımmetrıaly janýarlardan qandaı artyqshylyǵy bar?
Janýarlardyń tirshilik ortasy men meken ortasynyń arasyndaǵy aıyrmashylyqty mysaldar keltirip túsindirińder (sýretterdi paıdalanýǵa da bolady).
Meken ortasyna beıimdelýdiń janýar tirshiliginde qandaı mańyzy bar? (Mysal keltirińder.)
Baqanyń aıaqtary eki jup. Artqy aıaqtary uzyn, saýsaqtarynyń arasynda jarǵaq bar. Osy beıimdiligine qarap baqanyń meken ortasy týraly áńgimeleńder.
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Jospar:
1. Bir jasýshaly jándikterge tán jalpy sıpattama
2. Meken ortasy jáne qurylysy
Janýarlar dúnıesi birjasýshaly jáne kópjasýshaly bolyp eki tarmaqqa jikteledi.
Birjasýshaly jándikter – denesi bir ǵana jasýshadan (kletkadan) turatyn, kópshiligi mıkroskop arqyly ǵana kórinetin aǵzalar. Olardy qarapaıymdar dep te ataıdy.
Qurylysy qarapaıym sıaqty bolǵanymen, bir jasýshanyń ishinde asqorytý, tynys alý, zat almasý, qozǵalý, kóbeıý, syrtqy áserlerge jaýap berý sıaqty kez kelgen tirshilik ıesine tán tirshilik belgileri úzdiksiz júrip jatady. Qarapaıymdardyń kóptegen túrleri jańbyrdan paıda bolatyn irkindi sý, shalshyqtan bastap, kól, teńiz, muhıtqa deıingi sý qoımalarynda kezdesedi. Topyraqta mekendeıtinderi de az emes. Janýarlar men adamnyń ishki múshelerinde (qanda, ishekte, baýyrda jáne t. b.) parazıttik tirshilik etetinderi de bar.
Jaı kózge kórinbeıtin qarapaıym jándikterdiń bar ekeni HVİİ ǵasyrǵa deıin ǵylymda belgisiz boldy. 1665 jyly ózi jasaǵan mıkroskoppen golandıalyq ǵalym Antonı van Levengýk (1632 - 1723) atalyq jynys jasýshasyn zerttegennen keıin ǵana qarapaıym jándikterdiń túrleri ashyla bastady.
Qazirgi kezeńde qarapaıymdardyń 70 myńǵa jýyq túri belgili.
Meken ortasy jáne qurylysy. Botanıkter birjasýshaly ósimdikterge, al zoologtar birjasýshaly jándikterge jatqyzatyn, ósimdik pen janýarlardyń týystyǵyna dálel bola alatyn birjasýshaly jándik – jasyl evglena. Evglena denesi bir jasýshadan turatynyn «birjasýshaly» degen sózden de ańǵardyńdar. Al jasýshanyń qurylysymen ósimdikter bólimde tanystyńdar. Degenmen, evglena jasýshasynyń ózindik erekshelikteri bar: Jasýsha sıtoplazmasynyń syrtqy shet aımaǵy tyǵyzdaý bolyp óte juqa jarǵaqsha qabat túzedi. Osy jarǵaqsha qabat sıtoplazmanyń qalǵan suıyqtaý ishki bóligin qorshap, onyń jan - jaqqa jaıylyp ketýine múmkindik bermeıtin qabyq rólin atqarady. Osymen baılanysty jándik denesiniń pishini ózgermeıdi, turaqty bolady. Jasýshanyń, ıaǵnı deneniń artqy súıirleý jaǵynda ıadro jatady, al aldyńǵy doǵal jaǵyndaǵy oıys – jutqynshaqtan sıtoplazmanyń jińishke sozyndysy – talshyq shyǵyp turady.
Evglena jasýshasynyń (denesiniń) sıtoplazmasynda hloroplastar bar. Al hloroplastarda jasyl pıgment – hlorofıl bolady. Sondyqtan jaryqta jándiktiń túsi jasyl bolady; jándiktiń jasyl evglena atanýy osydan.
Tolyq nusqasyn júkteý
Sabaq: 30
Taqyryby: İV taraý. Birjasýshaly jándikter nemese qarapaıymdar.
§ 32. Birjasýshaly jándikterdiń tirshiligi.
Sabaqtyń maqsaty: qarapaıymdylardyń tirshilik etý ortasy men ózindik erekshelikterine jalpy sıpattama berý, olardyń keıbir ókilderine toqtalyp, bir - biriniń uqsas jáne erekshe qasıetterin atap kórsetý; túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasyna jaǵymdy ózgeristerge jetý; pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń túri: túsindirmeli
Sabaqtyń ádisi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Janýarlardyń ósimdikterden qandaı aıyrmashylyǵy bar?
Denesi eki jaqty sımmetrıaly janýarlardyń denesi sáýleli sımmetrıaly janýarlardan qandaı artyqshylyǵy bar?
Janýarlardyń tirshilik ortasy men meken ortasynyń arasyndaǵy aıyrmashylyqty mysaldar keltirip túsindirińder (sýretterdi paıdalanýǵa da bolady).
Meken ortasyna beıimdelýdiń janýar tirshiliginde qandaı mańyzy bar? (Mysal keltirińder.)
Baqanyń aıaqtary eki jup. Artqy aıaqtary uzyn, saýsaqtarynyń arasynda jarǵaq bar. Osy beıimdiligine qarap baqanyń meken ortasy týraly áńgimeleńder.
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Jospar:
1. Bir jasýshaly jándikterge tán jalpy sıpattama
2. Meken ortasy jáne qurylysy
Janýarlar dúnıesi birjasýshaly jáne kópjasýshaly bolyp eki tarmaqqa jikteledi.
Birjasýshaly jándikter – denesi bir ǵana jasýshadan (kletkadan) turatyn, kópshiligi mıkroskop arqyly ǵana kórinetin aǵzalar. Olardy qarapaıymdar dep te ataıdy.
Qurylysy qarapaıym sıaqty bolǵanymen, bir jasýshanyń ishinde asqorytý, tynys alý, zat almasý, qozǵalý, kóbeıý, syrtqy áserlerge jaýap berý sıaqty kez kelgen tirshilik ıesine tán tirshilik belgileri úzdiksiz júrip jatady. Qarapaıymdardyń kóptegen túrleri jańbyrdan paıda bolatyn irkindi sý, shalshyqtan bastap, kól, teńiz, muhıtqa deıingi sý qoımalarynda kezdesedi. Topyraqta mekendeıtinderi de az emes. Janýarlar men adamnyń ishki múshelerinde (qanda, ishekte, baýyrda jáne t. b.) parazıttik tirshilik etetinderi de bar.
Jaı kózge kórinbeıtin qarapaıym jándikterdiń bar ekeni HVİİ ǵasyrǵa deıin ǵylymda belgisiz boldy. 1665 jyly ózi jasaǵan mıkroskoppen golandıalyq ǵalym Antonı van Levengýk (1632 - 1723) atalyq jynys jasýshasyn zerttegennen keıin ǵana qarapaıym jándikterdiń túrleri ashyla bastady.
Qazirgi kezeńde qarapaıymdardyń 70 myńǵa jýyq túri belgili.
Meken ortasy jáne qurylysy. Botanıkter birjasýshaly ósimdikterge, al zoologtar birjasýshaly jándikterge jatqyzatyn, ósimdik pen janýarlardyń týystyǵyna dálel bola alatyn birjasýshaly jándik – jasyl evglena. Evglena denesi bir jasýshadan turatynyn «birjasýshaly» degen sózden de ańǵardyńdar. Al jasýshanyń qurylysymen ósimdikter bólimde tanystyńdar. Degenmen, evglena jasýshasynyń ózindik erekshelikteri bar: Jasýsha sıtoplazmasynyń syrtqy shet aımaǵy tyǵyzdaý bolyp óte juqa jarǵaqsha qabat túzedi. Osy jarǵaqsha qabat sıtoplazmanyń qalǵan suıyqtaý ishki bóligin qorshap, onyń jan - jaqqa jaıylyp ketýine múmkindik bermeıtin qabyq rólin atqarady. Osymen baılanysty jándik denesiniń pishini ózgermeıdi, turaqty bolady. Jasýshanyń, ıaǵnı deneniń artqy súıirleý jaǵynda ıadro jatady, al aldyńǵy doǵal jaǵyndaǵy oıys – jutqynshaqtan sıtoplazmanyń jińishke sozyndysy – talshyq shyǵyp turady.
Evglena jasýshasynyń (denesiniń) sıtoplazmasynda hloroplastar bar. Al hloroplastarda jasyl pıgment – hlorofıl bolady. Sondyqtan jaryqta jándiktiń túsi jasyl bolady; jándiktiń jasyl evglena atanýy osydan.
Tolyq nusqasyn júkteý
