Bolǵan is
I
Mine, sáýir jetti, jaz boldy, kúni keshe qalyń qarmen qaptalyp jatqan jer, ótkir kúnniń kózimenen qar ketip, qaraıyp jybyrlaǵan jandy jándikke "jaıylyńdar erkin, jeńder qalaǵan shópterińdi!" degen sekildendi, sýyq qystyń yzǵarymen jer óziniń túri ketkendigin bilip, qaraǵanǵa kóńildi qylý úshin oıyn, qyryn qyzǵaldaqpen bezeı bastady. Alty aıǵy qys jer úıde jatyp, kún ótkizgen qazaq baıǵustar da taza jerge shyǵyp rahattaný úshin kıiz úılerin tigip qyrǵa shyqty.
Kúnde shomnyń basynda turatyn Qajybaı aqsaqal, búgin úıi qyrǵa shyqqandyqtan moldasyn qasyna ertip, aýyldyń qasyndaǵy bir bıikteý jerge shyǵyp otyryp: "baıaǵyda bizdiń bala kúnimizde ana jerlerde qala joq edi, anaý kóringen qara qoǵanyń basynda talaı asyq oınap edik-aý" dep qysyr keńeske kirdi.
Mine, sol ýaqytta aýyldyń shetinde: "qaıdan áńgime tabylady" dep alańdap turǵan Janpeıis, molda men baıdyń qyrǵa shyqqandyǵyn kórip, qýanǵan kisideı-aq júgire basyp jetip keldi.
Janpeıis: — Assalaýmalaıkým.
Qajybaı: — Áliksalam, aman ba, Janpeıis?
Janpeıis: — Shúkir, jaqsy, mal-jan amandyq pa?
Qajybaı: — Janpeıis, búgin qaıdan keldiń?
Janpeıis: — Qaladan, ótken sársenbide barǵanymda Andreı "Jeksembige kel!" dep qalyp edi. Nege shaqyrdy dep barsam, kádimgi Andreı, barǵan soń-aq ózimdi aınaldyryp, "tamyr-tamyr" dep shaıyn qaınatyp, syılap: "bıdaı shabýǵa azyraq jer kerek edi, sizden jer tabylar ma?" dep qulaq-qaǵys qylǵan soń, dáýleti bar adam ǵoı, zıany tımes dep tórt-bes jer berdim. Odan shyǵyp qaıtyp kele jatqanymda...—deı bergende Qajybaı aqsaqal sózin bólip:— Seni bir at aldy dep estidim, jerge aldyń ba, aqshaǵa ma?— dep surady.
Janpeıis: — Jerge aldym. Túneý kúni barǵanda 40 jerdi 93 aýzynan surap tur edi, sony búgin 38 jerge ákeldim.
Qajybaı: —Jaraıdy, jerge alǵan nárseniń qymbattyǵy joq, biraq, Janpeıis, sen burynda jer sattyń, bárine jeriń tolar ma eken?!
Janpeıis: — Kún erte ǵoı áli, esebin tabarmyn ne bári 70-aq jer.
Qajybaı: — Sen Janpeıis, erteń qalaǵa barsań, jaılaý jaqta meniń 40-50 desátındaı jerim bar, sony eptep orysqa ótkize alarsyń ba?— deıdi.
Janpeıis: — Ábden bolady, jer alatyn orys kóp, men ótkizermin,— dep keýdesin kóterińkirep qoıdy.
Bul ekeýiniń sóılesip otyrǵan sózderin jandarynda tyńdap otyrǵan molda jaratpaǵan qıapatta bir kúrsinip: "Baı, bul jer satqandaryńyz qalaı? Jakeń bolsa jarlymyn dep satady, sizdiń qudaıǵa shúkir, jaqsy dáýletińiz de bar, jaılaýdaǵy jerdi sattyraıyn dep otyrsyz, kúni erteń ózderińiz kóship barsańyzdar, maldaryńyzdy ustap kúnde potraba qylmaı ma?"— deıdi.
Jaıbaraqat sóılesip otyrǵanda jandarynda otyrǵan moldanyń kenetten aıtqan bul aqyly Qajybaı aqsaqalǵa unap jetpedi, ishinen: "munyń da aqyl úıretkisi keledi", — dep qoıdy.
Janpeıis jáne bir sóz bastaı bereıin degende, bir bala kelip: "Ata, shaı pisti" degen soń oryndarynan turyp tarady.
İİ
Mamyrdyń ishindegi jyly kúnderdiń birinde baı qolyna taıaǵyn alyp, qotanda jatqan qoıyn aralap júrgende, soqashy jaǵynan shabýyldaǵan bir salt atty kisi kórindi: "Mezgilsiz ýaqytta shabýyldap júrgen bul kim ózi?"— dep turǵanynda ol kisi Janpeıistiń inisi bolyp shyqty.
Qatty kelgen boıymen sálemdi de umytyp: "Aǵaıdy Mekolaı uryp jatyr, soǵan sizden aqsha suraı keldim,"— deıdi.
Qajybaı: — Mekolaı kim? Ne qylǵan aqsha?
Kisi: — Mekolaı túneý kúni bizge atyn satqan orys, sol aǵama "Jerimdi tolyqtyryp ber, bolmasa aqshamdy ber!"— dep qysym qylyp jatyr. Soǵan sizden 20 som aqsha surap ákel dep jiberdi,— deıdi.
Belgili, bul aqsha degen sózdiń baıǵa unamsyz tıetindigi, bir tıyndy bir som ornyna jumsaıtuǵyn kisige, qolaqpandaı qylyp 20 somdy Janpeıiske berý ońaı ma? Túsi buzylyp, ashýlanyp: "Senderge jer satqyzǵan men emes, jerdi jetkize almastaryń bar, nege sattyńdar? Beretin aqsham joq, tart!"— dep aqyryn, záre quty qalmaı turǵan jazǵannyń burynǵydan jaman záresin alyp qoıa berdi.
Al endi soqashyǵa kelsek, kúni keshe kúreń atyna minip alyp, bylǵaqtap, kóringenge "Jer almaısyń ba?" dep júrgen Janpeıis, búgin qaqpanǵa túsken qasqyrdaı eki kózi jaınap, tamyrynyń bergen "syıynyń" kúshtiligimen esinen de tanyp edi, basyna nendeı ýaqıǵa kelgendigin bilmeı meńireý adamǵa usap turǵanynda, inisiniń shaýyp kelip: "aqsha joq" degen sózine shoshyp ketip, uıqysynan oıanǵan adamsha kózin ashty.
Endi ne qylmaq kerek? Basqa aqsha tabylardaı oryn joq, amalsyzdan tamyryna: "Mekolaı, kúnde kórip júrgen tanys adambyz ǵoı, meni qınama, soqanyń aldymen salǵan eki jer bıdaıym (osy kúnde kóktep te qalǵan) bar, sony alyp bit" dep jalyndy. Bul sóz Mekolaıdyń basynda-aq oıynda bolǵandyqtan bir aýyz sóz de aıtpaı, jerdi alyp bitisip, qalasyna qaıtty. "Aýyryp jazylǵan jan olja, joǵalyp tabylǵan mal olja" degendeı-aq Janpeıis myrza Mekolaıdan ólmeı qalǵanyna qýansa da, Qajybaı aqsaqaldyń 20 som aqsha bermegenine kóńili qatty renjidi. Qalaı renjimesin?! Janpeıistiń qylǵan qyzmetiniń ushy-qıyry joq, balasy aýylnaı bolarda: "Áıteýir aýyldaǵy bir myrzamyz ǵoı" dep shtat ýaqytynda aýyldan aýylǵa shaýyp, kóringen kisige bas ıip, jalynyp, "shar" salynǵansha bir myrza úshin jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımedi. Onyń ber jaǵynda qyryq-elý desátınalap jerin de satyp berdi. Mine, bul qyzmetin Janpeıis ózi de ishinen oılap-oılap: "qoı, bul Qajybaı jaqsylyq qylǵandy bilmeıdi, amandyq bolyp, el jaılaýǵa barǵanda, orystyń eginine jylqysyn bir aıdap túsirsem, kegim biter" — dep kijinip, kúreń atyna minip alyp aýylyna jóneldi.
III
Joǵarydaǵy aıtylyp kele jatqan Qajybaı aqsaqaldyń aýyly jaılaýǵa baryp, Qos tumaryna qonǵanyna aı jarymdaı bolyp edi. Keshe keshke baı báıbishesine: (aýyl mańaıy tozǵan soń) "kóshý kerek edi, aýyl mańaıyńda at arqandaıtyn da qyltanaq joq, hám orystyń egini de jaqyn, aman-esen turǵanda jańa jurtqa qonǵan durys bolar" dep keńesip otyryp qymyzdy kóbirek iship jibergendikten, búgin sáske túske deıin uıyqtap, jańa ǵana oıanyp, maýjyrap jatqanynda dúrsildegen attyń dybysy bilindi. "Bul ne qylǵan dúrsil?" degenshe bolmady, jylqyshy jetip kelip: «Jylqyny baı orys aıdap ketti» dep habar berdi. Tamaqtyń kúshtiliginen kóp uıyqtap, uıqysyn asha almaı jatqan baıdy "jylqy joq" degen habar sekirtip turǵyzdy.
Baı: — Qaıdaǵy eginge tústi?
Jylqyshy: — Jaltyr kóldiń basyndaǵy ózińniń satqan jerińe!
Baı: — Iapyrmaı, shyraǵym, bir kúnshe uıyqtamaı-aq qoısań bolmaı ma?! Búgin ózimizde kósheıik dep otyr edik, ne qylsa da zor shyǵyn boldy ǵoı, jyldam at ákelip jeksin! — dep moldaǵa kisi jiberdi. Jańa ǵana turyp, balasyna sabaq berip otyrǵan molda baıdyń buıryǵyn ornyna keltirý úshin balany tastap tysqa shyqty. Daıar turǵan atty jegip, bir-eki meske qymyz toltyryp alyp, baı men molda qalaǵa asty.
Bul baıdyń jylqysyn ustaǵan qaladaǵy bir osal orys bolmaǵandyqtan, sarsha tamyz ystyqta kúnge kúıip kelip turǵan baıdy, onsha eleı qoımady, "shyǵynym kóp, úsh júz som berip malyńdy áket!" degendi shyǵardy. "...Ózimizdiń jerge salynǵan egin ǵoı, tym teris ketpes, 20-30 sommen biter" dep kelgen baı, úsh júz somdy esitken soń esinen tanýǵa jaqyndady, qymyz berip syılap, "tamyr-tamyr" dep jalynǵanmen de jónge kelmedi. Endi ne qylmaq kerek? Amalsyzdan qos atpen prıstavqa shapty. Ol eki arada tórt-bes kún ótip ketkendikten qamaýda turǵan jylqy ashtyqqa shydaı almaı buralyp, eki tý bıe, bir at óldi. Qalǵan jylqysyn kelgen prıstav aman-esen alyp berdi. Minekı, Qajybaı aqsaqal jer satýdy áýes kórgendikten be, bolmasa, bes-on tıyn bolsa da paıda qylyp qalaıyn degendikten be, áıteýir jaılaýdaǵy bos jerdi satamyn dep, "bes tıyn qoıan, on tıyn zıan" degenniń kebine ushyrady.
You Might Also Like
