InfoHub Logo

Áleýmettik lınvıstıka uǵymy áleýmettaný, fılosofıa, til bilimi, zań ǵylymy, ekonomıka, statısıka, tarıh ǵylymyndarynyń toǵysqan ortasy. Sosıolıngvıstıka tildiń qurylysyn, onyń qoǵamdaǵy orny men tildiń qoǵamǵa, qoǵamnyń tilge áserin zerttep qarastyrady. Qazaqstandaǵy áleýmettik lıngvısıka alǵashynda KSRO áleýmettik lıngvısıkasynyń qosymsha bir bóligi retinde qalyptasty. Tuǵyrly táýelsizdigimizdi alǵannan keıin elimizdegi til jaǵdaıy men qurylysy, onyń negizgi baǵyttary qajetti deńgeıde zerttelip, óziniń ǵylymı negizdegi sheshimderin tapty. Osy tusta B. Hasanuly, M. M. Kopylenko, A. E. Karlınskıı, M. K. Isaev, E. D. Súleımenova, Z. K. Ahmetjanova, S. T. Saın, N. J. Shaımerdenova syndy ǵalymdardyń eńbekterin atap kórsetýge bolady. G. D. Aldabergenova, G. M. Alımjanova qatarly ǵalymdardyń ǵylymı  eńbekterinde qazaq tiliniń til qurylysy men jaǵdaıyn zertteıtin áleýmettik lıngvısıkanyń tanymal máseleleri keń aýqymda talqylandy. Atalǵan taqyrypta ǵalymdardyń jasaǵan eńbekteri óte kóp. Áleýmettik lıngvısıka jaıynda jazylǵan ǵylymı eńbekterge kóz júgirtip ótsek.

Eń aldymen sosıolıngvıstıka salasyn qamtıtyn eńbek B. Hasanulynyń 1976 jyly tusaýy kesilgen «Qazaqstan halqynyń tili jáne onyń ózara árekettestigi» atty shyǵarylymynda qazaq tiliniń barlyq salasy tolyq zertteýden ótken. Maqala Qazaqstandaǵy sany asa basym etnıkalyq toptardyń tilderi týraly statısıkalyq derekterdi qamtıdy. Sonymen qatar ol tilderdiń paıdalanylý aıasy men qoǵamǵa áser etetin fýnksıasyna deıin tolyq talqylandy. 1982-1984 jyldar aralyǵynda M. M. Kopylenko men S. T. Saınniń «Qazaq tiliniń túrli qabattaryndaǵy orys tiliniń qyzmeti» jáne «Qazaqtardyń orys tilindegi fonetıkalyq ınterferensıasy» atty jumystary jaryq kórdi. 1987 jyly osy atalǵan jumystardyń «Qazaqtardyń orys tilindegi leksıkalyq jáne morfologıalyq ınterferensıasy» atty ekinshi bólimi basylyp shyqty. Shyǵarmalarda qazaqtardyń orys tilin paıdalanýdaǵy jiberetin leksıkalyq, fonetıkalyq jáne morfologıalyq qatelikteri synǵa alyna otyryp zertteldi. Sonymen qatar, 1987-1989 jyldar aralyǵynda B. Hasanulynyń «Qazaq-orys qostildiligi» jáne «Ulttyq tilder:izdenister men perspektıvalar» dep atalatyn eki ǵylymı eńbekteri jaryqqa shyǵady. Avtor osy ǵylymı eńbekterinde qostildiliktiń qoǵamǵa qalaı áser etetinin, onyń qalaı paıda bolǵanyn taldap, erekshelikterin ashyp kórsetti. Bul jumysta tek zertteý jumystary men avtordyń jeke oıy ǵana aıtylmaıdy, sonymen qatar, zertteý jumysynda naqty statısıkalyq derekter keltirildi. Qazaqstanda turyp jatqan barlyq etnos ókilderiniń atalmysh tildi meńgerý deńgeıi men qajettiligi negizge alyndy. Osy B. Hasanulynyń ǵylymı eńbeginde «kóptildilik», «eki tildilik» uǵymdarynyń anyqtamalary berildi jáne sosıolıngvıstıkalyq termınderdiń anyqtamalary jazyldy. Berilgen mysaldarda Qazaqstandyq tájirıbede kezdesetin eki, úsh, tórttildilik úlgileri sıpattalǵan.

1990 jyldyń tóńireginen bastap Qazaq sosıolıngvıstıkasynda eki tildilik pen dıglossıa jónindegi máseleler ashyq talqyǵa tústi jáne keńinen talqylana bastady. Osyǵan oraı elimizde birqatar eńbekter paıda boldy. A. E. Karlınskııdiń «Tilderdiń ózara árekettesý teorıasynyń negizderi»(1990j. ) eńbeginde tilderdiń ishinara árekettestigi, bılıngvızmniń qalaı paıda bolatyny men onyń qoǵam ómirine qalaı áser etetini, jasandy jáne tabıǵı bılıngvızm túrleri, tildik ujym sıaqty qoǵam ómirinde eleýli oryn alatyn taqyryptar zertteldi. 1990 jyly «Qazaqstannyń til saıasaty jáne ony júzege asyrý ádisteri» jınaǵy jaryq kórdi, bul jınaqta Qazaqstannyń til saıasatyna basty nazar aýdaryldy. B. Hasanuly eki tildiliktiń tabıǵatyn taldaı otyryp, avtor oǵan mynadaı anyqtama beredi:

«Eki tildilik degenimiz- belgili bir etnıkalyq toptyń ókilderi arasynda ártúrli jaǵdaılarda búkil qoǵamnyń belgili bir aýmaǵynda etnosaralyq qatynastar ornatýdy jáne eki tildi aınymaly nemese qatar qoldanýdy bildiredi. »

Adam eki tildi paıdalana alady. Uzaq ýaqyt boıy qostildilik tabıǵı qubylys dárejesine ıe boldy. «Kóptildilik» - kóbirek tilderdi meńgerý retinde sıpattalady. Sońǵy kezde «qos tildi bilim berý», bul bilim berýdi uıymdastyrýdy eki tilde beriletin prosesi retinde aıqyndalady. Qazirgi tańda tek bir tilde sóıleıtin, tek bir tildi qoldanatyn qoǵamdy kezdestirý óte kezdeısoq jaǵdaı. Mahmut Qashqarıdyń zamanynyń ózinde qala jurttarynyń tek bir tildi ǵana qoldanbaıtynyn, ózara qarym-qatynas jasaý barysynda birneshe tildi qoldatantyndaryn aıtqan. Lıngvısıka salasynda bundaı qubylysty «qostildilik» dep ataıdy. Qostildilik nemese kóptildilik kez-kelgen qoǵamda kezdesetin jaǵdaı. Sebebi, qazirgi jahandaný zamanyndaǵy ár memleket úshin álemdik damý tolqynyna ilesý úshin sonymen qatar memlekettermen erkin qarym-qatynas ornata alý úshin respýblıka sheńberinde birneshe tildi paıdalaný utymdy sheshim ekeni ras. Qazaqstan – kóp ultty, kópmádenıetti el, onda ártúrli 120 tilden astam tilde sóıleıtin halyqtar turady. Bul tilderdiń barlyǵy lıngvısterdiń nazaryn qatty ózderine aýdardy. 20 ǵasyrdyń aıaǵynan bastap Qazaqstanda til teorıasy men áleýmettik lıngvısıkalyq baǵyt belsendi damyp keledi. Onyń negizgi obektileri bolyp: til jáne qoǵam, til jáne oılaý, til jáne etnos, til jáne din, t. b. jatady. Til biliminiń bul máselelerin damytpaı, kópultty memlekette til saıasatyn tabysty júrgizýi ekitalaı.

1996-1999 jyldar aralyǵynda E. D. Súleımenovanyń «Qazaq jáne orys tilderi:salystyrmaly til biliminiń negizderi» jáne A. E. Karlınskııdiń «Halyqaralyq qatynastar:teorıa-praktıka-izdenis» kitaptary jaryq kórdi.  Al 2001 jyly «Qostildi jáne etnosarlyq almasýlar» atty kitap dúnıe esigin ashty. E. D. Súleımenova men N. J. Shaımerdenovanyń sosıolıngvıstıkalyq termınder sózdiginde sosıolıngvıstıkalyq teorıalyq máseleler, baǵyttary men ádisteri salasynda 400-den astam termınderdiń túsindirmeleri men anyqtamalary jazylǵan. Osy sebepten osy atalǵan jumys qazaq sosıolıngvıstıkasynyń damýyna úlken úlesin qosty dep kúmánsiz aıtýǵa bolady. Qazaq sosıolıngvıstıkalyq mektebiniń basshysy E. D. Súleımenova jáne onyń shákirtteri men artynan erýshilerdiń(J. S. Smagýlova, N. J. Shaımerdenova, D. H. Ahanova jáne t. b. ) basshylyǵymen kóp jyldardyń júzi boıy Qazaqstandaǵy tildiń saıasaty men tildiń qurylysyna egjeı-tegjeıli talqylaý jasalyp otyr. Zertteýdiń nátıjeleri E. D. Súleımenovanyń jalpy baqylaýyndaǵy monografıalyq jumystarda jarıalanǵan(mysaly,2007 jyl).

Qazaq sosıolıngvıstıkasy jaıly málimetterdi joǵaryda aıtylǵan eleýli ǵylymı eńbekterden ǵana emes, sonymen qosa ǵylymı maqalalardan kezdestire alamyz. Solardyń biri- M. Arenov pen S. Kalmkovtyń «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy qazirgi tilderdiń jaǵdaıy» maqalasy. Maqalada Qazaqstandaǵy tilderdiń naqty jaǵdaıyn anyqtaý jolynda ǵylymı ádis-tásilder kóptep qoldanylǵan.

Keńestik kezeńde qurylǵan qazaq lıngvısıkasyn qurýda qazaq ǵalymdarynyń eńbegi orasan zor.   Olar sol ýaqyttyń ózinde jeke tásilderdi oılap tabý arqyly qazaq tiliniń lıngvısıkasyn, qazaq tiliniń sol zamandaǵy jaǵdaıyn tolyqqandy zertteýge bar kúshterin jumsady. Buny A. Baıtursynov, H. K. Jubanov, S. A. Amanjolov, N. T. Saýranbaev, S. K. Kenesbaev, H. H. Mahmýdov, G. G. Mýsabaevtyń eńbekterinde kezdestirýge bolady. Qazaqtyń ádebı tiline negiz bolǵan, qazaq lıngvısıkasynyń tusaýyn kesken qazaq qoǵamynyń iri tulǵasynyń biri ol-Ahmet Baıtursynov. Eshkimniń nusqaýynsyz qazaq halqynyń álipbıin retke keltirgen, ǵumyrynyń 20 jyl ýaqytyn osy qazaq lıngvısıkasyn zertteýge arnaǵan. Ahmet Baıtursynovtyń atqarǵan jumystaryna deıin qazaq qoǵamynda býyn, býnaq, uıqas, yrǵaq, sóılem, bastaýysh, baıandaýysh, odaǵaı, shylaý, etistik, jurnaq sıaqty uǵymdardyń bireýi de bolmaǵan. Qazaqstyń tilin ǵylym retinde qabyldap, ony zertteýge umtylǵan adam da bolmaǵany aqıqat. Ahmet atamyz osynyń bárin óz oryndaryna qoıyp, irgeli ǵylym retinde zerttedi. Osy kúnde bizge jetken Ahmet Baıtursynovtyń eńbekteri bir adamnyń ǵumyry úshin arnasynan asyp jyǵylatyn qundy shyǵarmalar ekeni ras. Qazaq tiliniń fonetıkalyq, gramatıkalyq, sıntaksıstik, orfografıalyq qurylymyn zerttegen lıngvıs-ǵalymnyń eńbekteri qazaq lıngvısıkasynyń damýy men qalyptasýyna úlken úles qosty dep asqan abyroımen aıta alamyz.

Sosıolıngvıstıkalyq tájirıbelerdiń nátıjeleri Qazaqstan Respýblıkasynda barlyq qoǵamdyq salaǵa, sonyń ishinde oqý baǵdarlamasyna memlekettik til retinde qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderin engizý týraly zańnan keıin tipti tanymal bola bastady. Respýblıkamyzda ózara qatynas tili retinde eki til qyzmet atqaratyny bárimizge belgili jaǵdaı. Al keıinen oqý baǵdarlamasyna úshtildilikti engizgennen keıin sosıolıngvıstıkalyq tájirıbelerdiń nátıjeleri úlken aınalymǵa endi. Jas býynnyń kúndelikti sóıleý tilinde úsh tildi qoldanýy tildiń satylaı ózgerýine, burmalanýyna nemese umytylyp ketýine qaýip tóndirgeni ras qubylys.

Z. K. Ahmetjanovanyń paıymdaýynsha, sosıolıngvıstıka úshin buryn qoǵam men tildiń ózara baılanysy mańyzdy bolsa, qazirgi tańda etnos pen til, jeke adam men tildiń araqatynasy mańyzdy oryn alady.

Sosıolıngvıstıkalyq zertteýler jaıly sóz qozǵalǵanda, úsh negizgi baǵyt kórsetiledi, olardyń árqaıssysynda ózindik zertteý ádisteri men obektisi bar. Naqtyraq toqtalatyn bolsaq olar sandyq, til sosıologıasy jáne qatynas etnografıasy. Áleýmettik lıngvısıka jańa tilderdi úrený úshin de qoldanylyp keledi. Áleýmettik lıngvısıka belgili bir top nemese adamdaryń belgili bir sózdi basqa bir sózdiń ornyna ne úshin paıdalanatynyn jáne ony qandaı jaǵdaıda qoldanatynyn zertteýge negizdeledi. Negizgi nusqalardyń tórt túri bar: geografıalyq, konteksttik, áleýmettik-mádenı jáne tarıhı.

Qazaqstandaǵy til jaǵdaıy, til saıasaty jáne tildi josparlaýdyń teorıalyq máseleleri qazaqstandyq áleýmettik lıngvıs ǵalymdardyń eńbekterinde keńinen zerttelip jatyr. Qazaqstandyq ǵalymdar qazaq, orys, uıǵyr, ózbek jáne basqa da tilderdiń ózekti máselelerin qarastyrýmen aınalysady. Qazaqstandyq áleýmettik lıngvısıkanyń aldynda turǵan ózekti mindetterdiń qatarynda tildik tulǵany onyń etnıkalyq ózindik sáıkestendirýine baılanysty sıpattaý da jatady.

Qazaqstannyń KSRO quramynda buryn sońdy bolǵany alash qoǵamyn eleýli ózgeristerge alyp keldi. Soǵan qaramastan búgingi kúnde kóp adamdardyń tańdaýy orys tiline qaraǵanda qazaq tiline túsip jatqanyn baıqaı alamyz. Árıne, salystyrmaly túrde alyp qarasaq, aǵylshyn tilin tańdaıtyndardyń sany óte joǵary ekeni belgili. Aǵylshyn tili álemdik til retinde kósh bastap turǵanymen úlken róldi atqarady. Qoǵamda qazaq tiliniń dárejesi artyp, ýaqyt yrǵaǵymen satylaı jańa deńgeılerge kóterilip kele jatqany árbir elin súıgen azamattyń júregin eljireteri haq. Álemdik arenada qazaq elin egemen el, táýelsiz halyq retinde tanyp, elimizdiń tiliniń qoldanylý aıasyn keńeıtip jatqany, ata-baba muratynyń oryndalǵany, alash eliniń jańa dáýiriniń aýyly alys emes ekendiginiń dáleli.

Joǵaryda aıtylǵandardy qorytyndylaı kele, Qazaqstan óńirlik jáne jahandyq faktorlardyń yqpalyna sáıkes damyp kele jatqan jas memleket. Egemendikti qolymyzǵa qondyrǵan ýaqyttan bastap halyqtyń múddesi, elimizdiń tili úshin eleýli eńbekter atqaryldy. Sonyń ishinde, kóneniń kózi, halyqtyń hám júregi,jany sanalǵan qazaq tiline úlken kóńil aýdaryldy. Men osy jazǵan jumysymda “dástúrli” lınvıstıka men áleýmettik lıngvısıkany ushtastyra otyryp, áleýmettik lıngvısıkanyń da óz aldyna jeke sala ekenin tanystyrýǵa tyrystym. Zertteýdiń basty kózi – adamnyń tiline, kúndelikti sóıleý daǵdysyna áleýmettik ortanyń tıgizetin áserlerin taldap kórsetý edi.

---