Bulshyq etter, bulshyq et tıpteri, olardyń qurylysy men mańyzy
Bulshyq etter, bulshyq et tıpteri, olardyń qurylysy men mańyzy.
Sabaqtyń maqsaty:
1. Oqýshylarǵa bulshyq ettiń negizgi toptaryn, bulshyq etterdiń mańyzyn túsindirý.
2. Bulshyq etterdiń atqaratyn qyzmetin salystyra otyryp, oqýshylardyń oılaý qabiletterin qalyptastyrý. Óz oılaryn jetkize bilý, sóıleý, oılaý qabiletterin shyńdaý.
3. Salaýatty ómir súrýge, densaýlyqtaryn kútýge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Jarys sabaq.
Sabaqtyń ádis – tásili: toppen jumys, STO jobasynyń elementteri.
Qural – jabdyqtar: ınteraktıvti taqta, slaıdtar, adam qańqasy.
Pánaralyq baılanys: qazaq ádebıeti, geografıa, salaýattaný, sýret.
Sabaqtyń barysy: I. Uıymdastyrý kezeńi.
II. Úı tapsyrmasyn suraý. «Bilgenge marjan»
1. «Grafıkalyq dıktant»
2. «Sandyq labırınt»
3. «Mıǵa shabýyl»(Top boıynsha tapsyrma)
4. «Oılan tap»
5. «Jumbaq óleńder»
III. Bilimdi jınaqtaý.
1 - top. Sińirdiń sozylýy.
2 - top. Súıektiń synýy.
3 - top. Býynnyń shyǵýy.
IV. Qyzyǵýshylyǵyn oıatý. Test
V. Sergitý sáti.
VI. Jańa sabaq «Maǵynany taný».
VII. Sabaqty bekitý.
VIII. Qorytyndylaý. «Oı tolǵanys»
IX. Baǵalaý.
X. Úıge tapsyrma.
Úı jumysyn tekserý:
Grafıkalyq dıktant.
1. Súıek dáneker ulpadan quralǵan.
2. Shúıde súıeginiń úlken tesigi bar
3. Bassúıek – mıdan ǵana turady
4. Omyrtqa jotasy 35 - 36 omyrtqadan quralǵan
5. Adamda doǵa tárizdi ıilgen 12 jup qabyrǵa bolady
6. Iyq beldeý eki jaýyryn men eki buǵanadan turady
7. Toqpan jilik aıaq qańqasyna jatady
8. Aıaqtyń erkin qozǵalatyn súıekterine kári jilik jatady
9. Súıek tutastyǵynyń buzylýy syný dep atalady.
10. Omyrtqa, bilezik, qabyrǵa qysqa súıekter.
Jaýaptar: 1+, 2+, 3 -, 4 -, 5+, 6+, 7 -, 8 -, 9+, 10 -
Sandyq labırınt.
Adamda qansha súıek bar? 200
Bel omyrtqa sany qansha? 5
Qabyrǵa sany qansha? 12
Quıymshaq neshe omyrtqadan turady? 4 - 5
Segizkóz qansha omyrtqanyń birigýinen quralǵan? 5
Arqa omyrtqalarynyń sany qansha? 12
Omyrtqa sany qansha? 33 - 34
Adam qańqasy neshe topqa bólinedi? 3
Moıyn omyrtqa sany qansha? 7
Aıaq qansha maıda súıekterden quralǵan? 26
«Mıǵa shabýyl»
1 - Top. «Alǵyrlar»
1. Lordoz degen ne? Omyrtqanyń alǵa ıilýi.
2. Beıorganıkalyq zattar súıekke qandaı qasıet beredi? Beriktik, myqtylyq.
3. Asyqty jilikpen qatarlasa turatyn jińishke súıek? Shybyq nemese sadaq súıek.
4. Bas súıek qandaı bólimderden turady? Mı saýyty jáne bet súıek.
2 - top. «Tapqyrlar»
1. Bilezikte neshe súıek bar? 8 - súıek.
2. Organıkalyq zattar súıekke qandaı qasıet beredi? Iilgish, sozylǵysh.
3. Aıaq jilikterin atańyz. Ortan jilik, asyqty jilik.
4. Súıektiń quramyn ata. Organıkalyq zat 30%, beıorganıkalyq zat 70%
3 - top. «Bilgirler»
1. Tolarsaqta neshe súıek bar? 7 súıek.
2. 14 súıekten turatyn qolbasy súıegi qalaı atalady? Saýsaq súıekteri.
3. Kıfoz degen ne? Omyrtqanyń artqa ıilýi.
4. Jambas pen segizkóz tutasyp qandaı beldeý quraıdy? Jambas beldeýin.
«Oılan tap» Topbasshylar saıysy.
1 - top. Bas qańqasyn qańqadan kórsetip sıpatta.
2 - top. Iyq beldeýin qańqadan kórsetip sıpatta.
3 - top. Jambas beldeýin qańqadan kórsetip sıpatta.
Jumbaq óleń.
1. Qaqpaqtaı eken dep te sıpattaıdy,
Aýa raıyn keıde ol da boljaıdy.
Pishini úshburyshty, ózi jalpaq
Jaýabyn kim bar eken munyń tappaq?
Jaýyryn.
2. Qazaqsha kúreste bar bir ádisi,
Halqymnyń qadirli ol múshe asy.
Atqa otyrýda da kezdesedi, esimi
Atashy osy súıekti...
Jambas.
3. Dáneker ulpadan turatyn ormany bar,
Qozǵalmaıtyn súıekten jasalǵan qorǵany bar.
Aqyl - oıyńnyń qorǵany
Bul qaı súıek bolǵany?
Bas súıek.
4. Biriniń ústinde biri turady,
Dál ortasy julynnyń ol turaǵy.
Tórt jerden ıilim jasaıdy,
Aıtshy munyń jaýabyn
Kim biledi?
Omyrtqa.
Bilimdi jınaqtaý.
1 - topqa: Sińirdiń soqylýy.
2 - topqa: Súıektiń synýy.
3 - topqa: Býynnyń shyǵýy.
İ Qyzyǵýshylyǵyn oıatý.
Omyrtqa saýlyǵyn anyqtap kórińiz.
Test.
1. Túnde uıyqtaǵanda arqany qısaıtyp jatasyz ba? a) Ia, b) Joq
2. Moıyndy qımyldatqanda moıyn omyrtqalary kitirleıdi me? a) Ia, b) Joq
3. Sizde artyq salmaq bar ma? a) Ia, b) Joq
4. Uzaq ýaqyt tikesinen turý qıynǵa soǵady ma? a) Ia, b) Joq
5. Sen keshke qaraǵanda tańerteń deneńdi tik ustaısyń ba? a) Ia, b) Joq
6. Jambas júıkesi talaýrap nemese beldi jıi shanshý mazalaıdy ma? a) Ia, b) Joq
7. Jazý nemese ashana ústelinde búkireıip otyrasyz ba? a) Ia, b) Joq
8. Óte jumsaq tósekte uıyqtaısyz ba? a) Ia, b) Joq
9. Deneniń árbir bólikterinde qabyný jaǵdaı jıi bolyp tura ma? a) Ia, b) Joq
10. Ornyńyzdan turǵan kezde birden qozǵala almaı qalǵan kezder boldy ma?
a) Ia, b) Joq
Test jaýaby:
Eger 10 saýaldyń ekeýine ǵana «ıa» dep jaýap bergen bolsańyz: arqa men omyrtqalaryńyzda eshqandaı derttiń belgisi joq degen sóz
Eger 3 - 5 ret «ıa» bolsa, bulshyqetterdegi ishki jasýshalardyń zat almasý qyzmetinde buzylys oryn alǵan. Bul kóbinese bulshyqet tkandaryna qajetti amın qyshqyldardyń jetkiliksizdiginen oryn alady. Omyrtqalardaǵy derttiń deni V6, V5, V2dárýmenderin tolyq almaǵandyqtan paıda bolady
Eger «ıa» jaýaby 6 nemese odanda kóp bolsa, júıkede kinárat bar nemese omyrtqa zaqym kelgen. Bul tusta da dárýmender qorynyń azdyǵy áser etken degimiz keledi. E, S dárýmeni arqyly qabynýdyń aldyn alýǵa bolady.
VI. Jańa sabaq. «Maǵynany taný»
BULSHYQ ETTER, BULSHYQ ET TIPTERİ, OLARDYŃ QURYLYSY MEN MAŃYZY
Bulshyq et degen sózdi estigende oıymyzǵa ne túsedi?
(ár oqýshy jeke jumys jasap, dápterlerine túsiredi jáne juppen, toppen talqylaıdy)
Bulshyq etterdiń mańyzy.
Bizdiń organızmimizdiń enjar bóligi – qańqany bulshyq etter qımyl – qozǵalysqa keltiredi. Bulshyq etter tirek – qımyl júıesiniń belsendi bóligin quraıdy. Olar bizdiń denemizdi tik baǵytqa ustaıdy jáne denemizdiń ár túrli qalypqa kelýine múmkindik beredi. Qursaq bulshyq etteri ishki múshelerdi birqalypty ustaıdy jáne qorǵaıdy. Kóket (dıafragma) keýde qýysyn qursaq qýysynan bóledi. Kóldeneń jolaqty bulshyq etter kóz almasynyń qozǵalýyn, jutýdy; qabyrǵaaralyq bulshyq etter tynys qozǵalystaryn t. b. qamtamasyz etedi. Adamda 600 – den astam qańqa bulshyq etteri bar jáne olar kóldeneń jolaqty ulpadan túzilgen.
Bulshyq ettiń qurylysy
Birińǵaı salaly, kóldeneń jolaqty qańqa, kóldeneń jolaqty júrek (mıokard) bulshyq etteri bolady.
Birińǵaı salaly bulshyq etter kóptegen ishki músheler, tamyrlar qabyrǵasyn quraıdy. Birińǵaı salaly bulshyq et ulpasy bir ıadroly, urshyq tárizdi jasýshalardan turady. Olar arqyly qozý baıaý, ıaǵnı adam erkinen tys júzege asyrylady.
Kóldeneń jolaqty (qańqa) bulshyq etter kóldeneń jolaqty talshyqtardan turady. Talshyqtar ishinde nárýyz jipsheleri ótedi, olarǵa baılanysty bulshyq etter jıyrylady. Talshyqtardan bulshyq et shoǵyrlary, al bulshyq et shoǵyrlarynan bulshyq et túzilgen. Bulshyq etter sińirge aınalatyn dáneker ulpasymen jabylǵan. Olar sińir arqyly súıek oıysyna, tómpeshigine bekıdi jáne qańqany qozǵalysqa keltiredi. Bulshyq etterde kóptegen qan tamyrlary bolady. Olar arqyly bulshyq etter qorektik zattarmen jáne ottekpen qamtamasyz etiledi. Sonymen qatar osy tamyrlar arqyly almasý ónimderi – tirshilik áreketiniń zıandy zattary syrtqa shyǵarylady.
Bulshyq etterdiń negizgi toptary. Bulshyq etterdi ornalasýyna qaraı bas jáne moıyn, dene jáne aıaq – qol bulshyq etteri dep bóledi.
Bas bulshyq etterine mımıkalyq jáne shaınaý bulshyq etteri jatady. Shaınaý bulshyq etteri ústińgi jáne astyńǵy jaq súıekteri arasynda ornalasady. Olardyń bir ushy astyńǵy jaq súıekke, ekinshi jaǵy bas súıekterine bekıdi. Olardyń jıyrylýyna baılanysty tamaqty shaınaǵanda jáne sóılegende astyńǵy jaq súıekteri qozǵalady.
Mımıkalyq bulshyq etter betke belgili bir kórinis – mımıka beredi: kóz jáne aýyz aınalasyndaǵy bulshyq etter, kúlki bulshyq etteri. Olar terige, ne bir ushy terige, ekinshi ushy bas súıektiń bet súıegine bekıdi.
Moıyn bulshyq etteri basty tepe – teńdikte ustaıdy, bas pen moıyn qozǵalysyna, sondaı – aq jutýǵa qatysady.
Dene bulshyq etteri. Qabyrǵaaralyq bulshyq etter jáne kóket tynys qozǵalystaryn qamtamasyz etetin keýde qýysy kólemin ózgertedi. Qursaqtyń aldyńǵy qabyrǵasy qursaq bulshyq etterinen túzilgen. Bul bulshyq etter jıyrylyp omyrtqa jotasynyń ıilýine, tynys alý qozǵalystaryna, ishki múshelerdiń jumysyna qatysady. Sonymen qatar qursaq qýysynyń múshelerin qorǵaıdy. Arqada bas, keýde qýysy men qoldyń qozǵalýyna qatysatyn arqanyń trapesıa tárizdi, jalpaq bulshyq etteri ornalasady.
Aıaq – qol bulshyq etteri. Delta tárizdi bulshyq etter ıyq beldeýinde qoldy qozǵalysqa keltiredi. Bıseps (eki basty bulshyq et) qoldy shyntaq býynynda búgedi, al trıseps (úsh basty bulshyq et) qoldy jazady.
San arqyly tiginshi bulshyq eti ótedi. Bul – eń uzyn bulshyq et. Sannyń aldyńǵy jaǵynda sannyń tórt basty bulshyq eti - – tize býynyn jazatyn bulshyq et ornalasady. Ol sonymen qatar sandy jambas – san býynynda búgýge qatysady.
Jańa sabaqty bekitý. Frontaldy suraqtar.
• Bulshyq etterdiń mańyzy qandaı?
• Bulshyq etterdiń qurylysy qandaı?
• Bulshyq etterdiń qandaı túrleri bar?
• Bulshyq etter súıekke qalaı bekıdi?
• Denede ornalasýyna qaraı bulshyq etter qalaı bólinedi?
• Eń uzyn bulshyq et?
• Adam qańqasynda qansha bulshyq et bar?
• Bulshyq et qandaı ulpadan túziledi?
• Bulshyq ettiń qajýy nege baılanysty?
• «Shynyǵa bilmegen, tynyǵa da bilmeıdi" – degen nelikten aıtylǵan?
• Eki oqýshy shyǵyp, 5 kg ganteldi bireýi kóterip, al ekinshisi – kóterip, túsirip turady. ( 35 sek ishinde qaı oqýshynyń qoly tez sharshaıdy? )
Sýrettermen jumys.
Sýretke qarap qaısysy biryńǵaı salaly, qaısysy kóldeneń jolaqty, qaısysy júrek bulshyqetteri sıpatta.
TEST tapsyrmasy
1. Bulshyqetke tán qasıet
A) jıyrylǵyshtyq b) ótkizgishtik v) myqtylyq
2. Bir sheti súıekterge, ekinshi sheti teriniń astyńǵy jaǵyna bekinedi
A) ymdaý b) shaınaý v) arqa
3. Keýde men qursaq qýysyn bólip turatyn kúmbez tárizdi bulshyqet
A) arqa b) moıyn v) kóket (dıafragma)
4. Arqa bulshyqetteri
A) trapesıa, romb tárizdi b) dıafragma v) Bıseps
5. Adamnyń erkine baǵynady:
A) júrek b/eti b) qańqa b/eti v) biryńǵaı salaly b/et
Sen emosıalaryńdy basqara alasyń ba?
Búkil álemde emosıalar adamnyń betinen birden kórinedi. Psıhologtar negizgi 6 emosıany bólip qaraıdy jáne olardyń árqaısysy úshin ózindik bet - álpet tán, olar bizdiń tegimizde qalyptasqan.
Jalǵan kúlkini tap
*Tabıǵı kúlki kezinde erinder birshama keń jazylady. Adam shyn kúlgen kezde onyń shyqshyttary sál joǵary kóterilip, kózderi syǵyraıyp ketedi.
*Kúlki jalǵan bolsa, tek adamnyń erinderi ǵana qozǵalady, al kózderi sýyq ári beıtarap qalpynda qalady.
İİİ. Qorytyndylaý. «Oı tolǵanys»
Semantıkalyq karta
Úsh tilde oqytatyn daryndy balalarǵa
arnalǵan mamandandyrylǵan № 30 mektep - gımnazıasy.
Hımıa - bıologıa páni muǵalimi: Ýrazalına Janar Nasırovna
Sabaqtyń maqsaty:
1. Oqýshylarǵa bulshyq ettiń negizgi toptaryn, bulshyq etterdiń mańyzyn túsindirý.
2. Bulshyq etterdiń atqaratyn qyzmetin salystyra otyryp, oqýshylardyń oılaý qabiletterin qalyptastyrý. Óz oılaryn jetkize bilý, sóıleý, oılaý qabiletterin shyńdaý.
3. Salaýatty ómir súrýge, densaýlyqtaryn kútýge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Jarys sabaq.
Sabaqtyń ádis – tásili: toppen jumys, STO jobasynyń elementteri.
Qural – jabdyqtar: ınteraktıvti taqta, slaıdtar, adam qańqasy.
Pánaralyq baılanys: qazaq ádebıeti, geografıa, salaýattaný, sýret.
Sabaqtyń barysy: I. Uıymdastyrý kezeńi.
II. Úı tapsyrmasyn suraý. «Bilgenge marjan»
1. «Grafıkalyq dıktant»
2. «Sandyq labırınt»
3. «Mıǵa shabýyl»(Top boıynsha tapsyrma)
4. «Oılan tap»
5. «Jumbaq óleńder»
III. Bilimdi jınaqtaý.
1 - top. Sińirdiń sozylýy.
2 - top. Súıektiń synýy.
3 - top. Býynnyń shyǵýy.
IV. Qyzyǵýshylyǵyn oıatý. Test
V. Sergitý sáti.
VI. Jańa sabaq «Maǵynany taný».
VII. Sabaqty bekitý.
VIII. Qorytyndylaý. «Oı tolǵanys»
IX. Baǵalaý.
X. Úıge tapsyrma.
Úı jumysyn tekserý:
Grafıkalyq dıktant.
1. Súıek dáneker ulpadan quralǵan.
2. Shúıde súıeginiń úlken tesigi bar
3. Bassúıek – mıdan ǵana turady
4. Omyrtqa jotasy 35 - 36 omyrtqadan quralǵan
5. Adamda doǵa tárizdi ıilgen 12 jup qabyrǵa bolady
6. Iyq beldeý eki jaýyryn men eki buǵanadan turady
7. Toqpan jilik aıaq qańqasyna jatady
8. Aıaqtyń erkin qozǵalatyn súıekterine kári jilik jatady
9. Súıek tutastyǵynyń buzylýy syný dep atalady.
10. Omyrtqa, bilezik, qabyrǵa qysqa súıekter.
Jaýaptar: 1+, 2+, 3 -, 4 -, 5+, 6+, 7 -, 8 -, 9+, 10 -
Sandyq labırınt.
Adamda qansha súıek bar? 200
Bel omyrtqa sany qansha? 5
Qabyrǵa sany qansha? 12
Quıymshaq neshe omyrtqadan turady? 4 - 5
Segizkóz qansha omyrtqanyń birigýinen quralǵan? 5
Arqa omyrtqalarynyń sany qansha? 12
Omyrtqa sany qansha? 33 - 34
Adam qańqasy neshe topqa bólinedi? 3
Moıyn omyrtqa sany qansha? 7
Aıaq qansha maıda súıekterden quralǵan? 26
«Mıǵa shabýyl»
1 - Top. «Alǵyrlar»
1. Lordoz degen ne? Omyrtqanyń alǵa ıilýi.
2. Beıorganıkalyq zattar súıekke qandaı qasıet beredi? Beriktik, myqtylyq.
3. Asyqty jilikpen qatarlasa turatyn jińishke súıek? Shybyq nemese sadaq súıek.
4. Bas súıek qandaı bólimderden turady? Mı saýyty jáne bet súıek.
2 - top. «Tapqyrlar»
1. Bilezikte neshe súıek bar? 8 - súıek.
2. Organıkalyq zattar súıekke qandaı qasıet beredi? Iilgish, sozylǵysh.
3. Aıaq jilikterin atańyz. Ortan jilik, asyqty jilik.
4. Súıektiń quramyn ata. Organıkalyq zat 30%, beıorganıkalyq zat 70%
3 - top. «Bilgirler»
1. Tolarsaqta neshe súıek bar? 7 súıek.
2. 14 súıekten turatyn qolbasy súıegi qalaı atalady? Saýsaq súıekteri.
3. Kıfoz degen ne? Omyrtqanyń artqa ıilýi.
4. Jambas pen segizkóz tutasyp qandaı beldeý quraıdy? Jambas beldeýin.
«Oılan tap» Topbasshylar saıysy.
1 - top. Bas qańqasyn qańqadan kórsetip sıpatta.
2 - top. Iyq beldeýin qańqadan kórsetip sıpatta.
3 - top. Jambas beldeýin qańqadan kórsetip sıpatta.
Jumbaq óleń.
1. Qaqpaqtaı eken dep te sıpattaıdy,
Aýa raıyn keıde ol da boljaıdy.
Pishini úshburyshty, ózi jalpaq
Jaýabyn kim bar eken munyń tappaq?
Jaýyryn.
2. Qazaqsha kúreste bar bir ádisi,
Halqymnyń qadirli ol múshe asy.
Atqa otyrýda da kezdesedi, esimi
Atashy osy súıekti...
Jambas.
3. Dáneker ulpadan turatyn ormany bar,
Qozǵalmaıtyn súıekten jasalǵan qorǵany bar.
Aqyl - oıyńnyń qorǵany
Bul qaı súıek bolǵany?
Bas súıek.
4. Biriniń ústinde biri turady,
Dál ortasy julynnyń ol turaǵy.
Tórt jerden ıilim jasaıdy,
Aıtshy munyń jaýabyn
Kim biledi?
Omyrtqa.
Bilimdi jınaqtaý.
1 - topqa: Sińirdiń soqylýy.
2 - topqa: Súıektiń synýy.
3 - topqa: Býynnyń shyǵýy.
İ Qyzyǵýshylyǵyn oıatý.
Omyrtqa saýlyǵyn anyqtap kórińiz.
Test.
1. Túnde uıyqtaǵanda arqany qısaıtyp jatasyz ba? a) Ia, b) Joq
2. Moıyndy qımyldatqanda moıyn omyrtqalary kitirleıdi me? a) Ia, b) Joq
3. Sizde artyq salmaq bar ma? a) Ia, b) Joq
4. Uzaq ýaqyt tikesinen turý qıynǵa soǵady ma? a) Ia, b) Joq
5. Sen keshke qaraǵanda tańerteń deneńdi tik ustaısyń ba? a) Ia, b) Joq
6. Jambas júıkesi talaýrap nemese beldi jıi shanshý mazalaıdy ma? a) Ia, b) Joq
7. Jazý nemese ashana ústelinde búkireıip otyrasyz ba? a) Ia, b) Joq
8. Óte jumsaq tósekte uıyqtaısyz ba? a) Ia, b) Joq
9. Deneniń árbir bólikterinde qabyný jaǵdaı jıi bolyp tura ma? a) Ia, b) Joq
10. Ornyńyzdan turǵan kezde birden qozǵala almaı qalǵan kezder boldy ma?
a) Ia, b) Joq
Test jaýaby:
Eger 10 saýaldyń ekeýine ǵana «ıa» dep jaýap bergen bolsańyz: arqa men omyrtqalaryńyzda eshqandaı derttiń belgisi joq degen sóz
Eger 3 - 5 ret «ıa» bolsa, bulshyqetterdegi ishki jasýshalardyń zat almasý qyzmetinde buzylys oryn alǵan. Bul kóbinese bulshyqet tkandaryna qajetti amın qyshqyldardyń jetkiliksizdiginen oryn alady. Omyrtqalardaǵy derttiń deni V6, V5, V2dárýmenderin tolyq almaǵandyqtan paıda bolady
Eger «ıa» jaýaby 6 nemese odanda kóp bolsa, júıkede kinárat bar nemese omyrtqa zaqym kelgen. Bul tusta da dárýmender qorynyń azdyǵy áser etken degimiz keledi. E, S dárýmeni arqyly qabynýdyń aldyn alýǵa bolady.
VI. Jańa sabaq. «Maǵynany taný»
BULSHYQ ETTER, BULSHYQ ET TIPTERİ, OLARDYŃ QURYLYSY MEN MAŃYZY
Bulshyq et degen sózdi estigende oıymyzǵa ne túsedi?
(ár oqýshy jeke jumys jasap, dápterlerine túsiredi jáne juppen, toppen talqylaıdy)
Bulshyq etterdiń mańyzy.
Bizdiń organızmimizdiń enjar bóligi – qańqany bulshyq etter qımyl – qozǵalysqa keltiredi. Bulshyq etter tirek – qımyl júıesiniń belsendi bóligin quraıdy. Olar bizdiń denemizdi tik baǵytqa ustaıdy jáne denemizdiń ár túrli qalypqa kelýine múmkindik beredi. Qursaq bulshyq etteri ishki múshelerdi birqalypty ustaıdy jáne qorǵaıdy. Kóket (dıafragma) keýde qýysyn qursaq qýysynan bóledi. Kóldeneń jolaqty bulshyq etter kóz almasynyń qozǵalýyn, jutýdy; qabyrǵaaralyq bulshyq etter tynys qozǵalystaryn t. b. qamtamasyz etedi. Adamda 600 – den astam qańqa bulshyq etteri bar jáne olar kóldeneń jolaqty ulpadan túzilgen.
Bulshyq ettiń qurylysy
Birińǵaı salaly, kóldeneń jolaqty qańqa, kóldeneń jolaqty júrek (mıokard) bulshyq etteri bolady.
Birińǵaı salaly bulshyq etter kóptegen ishki músheler, tamyrlar qabyrǵasyn quraıdy. Birińǵaı salaly bulshyq et ulpasy bir ıadroly, urshyq tárizdi jasýshalardan turady. Olar arqyly qozý baıaý, ıaǵnı adam erkinen tys júzege asyrylady.
Kóldeneń jolaqty (qańqa) bulshyq etter kóldeneń jolaqty talshyqtardan turady. Talshyqtar ishinde nárýyz jipsheleri ótedi, olarǵa baılanysty bulshyq etter jıyrylady. Talshyqtardan bulshyq et shoǵyrlary, al bulshyq et shoǵyrlarynan bulshyq et túzilgen. Bulshyq etter sińirge aınalatyn dáneker ulpasymen jabylǵan. Olar sińir arqyly súıek oıysyna, tómpeshigine bekıdi jáne qańqany qozǵalysqa keltiredi. Bulshyq etterde kóptegen qan tamyrlary bolady. Olar arqyly bulshyq etter qorektik zattarmen jáne ottekpen qamtamasyz etiledi. Sonymen qatar osy tamyrlar arqyly almasý ónimderi – tirshilik áreketiniń zıandy zattary syrtqa shyǵarylady.
Bulshyq etterdiń negizgi toptary. Bulshyq etterdi ornalasýyna qaraı bas jáne moıyn, dene jáne aıaq – qol bulshyq etteri dep bóledi.
Bas bulshyq etterine mımıkalyq jáne shaınaý bulshyq etteri jatady. Shaınaý bulshyq etteri ústińgi jáne astyńǵy jaq súıekteri arasynda ornalasady. Olardyń bir ushy astyńǵy jaq súıekke, ekinshi jaǵy bas súıekterine bekıdi. Olardyń jıyrylýyna baılanysty tamaqty shaınaǵanda jáne sóılegende astyńǵy jaq súıekteri qozǵalady.
Mımıkalyq bulshyq etter betke belgili bir kórinis – mımıka beredi: kóz jáne aýyz aınalasyndaǵy bulshyq etter, kúlki bulshyq etteri. Olar terige, ne bir ushy terige, ekinshi ushy bas súıektiń bet súıegine bekıdi.
Moıyn bulshyq etteri basty tepe – teńdikte ustaıdy, bas pen moıyn qozǵalysyna, sondaı – aq jutýǵa qatysady.
Dene bulshyq etteri. Qabyrǵaaralyq bulshyq etter jáne kóket tynys qozǵalystaryn qamtamasyz etetin keýde qýysy kólemin ózgertedi. Qursaqtyń aldyńǵy qabyrǵasy qursaq bulshyq etterinen túzilgen. Bul bulshyq etter jıyrylyp omyrtqa jotasynyń ıilýine, tynys alý qozǵalystaryna, ishki múshelerdiń jumysyna qatysady. Sonymen qatar qursaq qýysynyń múshelerin qorǵaıdy. Arqada bas, keýde qýysy men qoldyń qozǵalýyna qatysatyn arqanyń trapesıa tárizdi, jalpaq bulshyq etteri ornalasady.
Aıaq – qol bulshyq etteri. Delta tárizdi bulshyq etter ıyq beldeýinde qoldy qozǵalysqa keltiredi. Bıseps (eki basty bulshyq et) qoldy shyntaq býynynda búgedi, al trıseps (úsh basty bulshyq et) qoldy jazady.
San arqyly tiginshi bulshyq eti ótedi. Bul – eń uzyn bulshyq et. Sannyń aldyńǵy jaǵynda sannyń tórt basty bulshyq eti - – tize býynyn jazatyn bulshyq et ornalasady. Ol sonymen qatar sandy jambas – san býynynda búgýge qatysady.
Jańa sabaqty bekitý. Frontaldy suraqtar.
• Bulshyq etterdiń mańyzy qandaı?
• Bulshyq etterdiń qurylysy qandaı?
• Bulshyq etterdiń qandaı túrleri bar?
• Bulshyq etter súıekke qalaı bekıdi?
• Denede ornalasýyna qaraı bulshyq etter qalaı bólinedi?
• Eń uzyn bulshyq et?
• Adam qańqasynda qansha bulshyq et bar?
• Bulshyq et qandaı ulpadan túziledi?
• Bulshyq ettiń qajýy nege baılanysty?
• «Shynyǵa bilmegen, tynyǵa da bilmeıdi" – degen nelikten aıtylǵan?
• Eki oqýshy shyǵyp, 5 kg ganteldi bireýi kóterip, al ekinshisi – kóterip, túsirip turady. ( 35 sek ishinde qaı oqýshynyń qoly tez sharshaıdy? )
Sýrettermen jumys.
Sýretke qarap qaısysy biryńǵaı salaly, qaısysy kóldeneń jolaqty, qaısysy júrek bulshyqetteri sıpatta.
TEST tapsyrmasy
1. Bulshyqetke tán qasıet
A) jıyrylǵyshtyq b) ótkizgishtik v) myqtylyq
2. Bir sheti súıekterge, ekinshi sheti teriniń astyńǵy jaǵyna bekinedi
A) ymdaý b) shaınaý v) arqa
3. Keýde men qursaq qýysyn bólip turatyn kúmbez tárizdi bulshyqet
A) arqa b) moıyn v) kóket (dıafragma)
4. Arqa bulshyqetteri
A) trapesıa, romb tárizdi b) dıafragma v) Bıseps
5. Adamnyń erkine baǵynady:
A) júrek b/eti b) qańqa b/eti v) biryńǵaı salaly b/et
Sen emosıalaryńdy basqara alasyń ba?
Búkil álemde emosıalar adamnyń betinen birden kórinedi. Psıhologtar negizgi 6 emosıany bólip qaraıdy jáne olardyń árqaısysy úshin ózindik bet - álpet tán, olar bizdiń tegimizde qalyptasqan.
Jalǵan kúlkini tap
*Tabıǵı kúlki kezinde erinder birshama keń jazylady. Adam shyn kúlgen kezde onyń shyqshyttary sál joǵary kóterilip, kózderi syǵyraıyp ketedi.
*Kúlki jalǵan bolsa, tek adamnyń erinderi ǵana qozǵalady, al kózderi sýyq ári beıtarap qalpynda qalady.
İİİ. Qorytyndylaý. «Oı tolǵanys»
Semantıkalyq karta
Úsh tilde oqytatyn daryndy balalarǵa
arnalǵan mamandandyrylǵan № 30 mektep - gımnazıasy.
Hımıa - bıologıa páni muǵalimi: Ýrazalına Janar Nasırovna
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Bilim berý salasy: Qatynas.
