InfoHub Logo

«Jalpy orta bilim berý №1 qazaq tirek mektebi (R.O) KMM
5 «B» synyp oqýshysy Tursynbekov Eraly
Jetekshisi: tarıh pániniń muǵalimi Jetpısbaev Erkın Rahymbaevıch

Buqar jyraý Qalqamanuly — XVIII ǵasyrdaǵy qazaq ádebıetiniń eń kórnekti ókilderiniń biri. Ol uzaq ómir súrip, kóptegen tarıhı oqıǵalardyń kýási bolǵan qazaq jyraýy, memleket qaıratkeri 1668 jyldar shamasynda týǵan. uqardyń arǵy tegi Arǵyn, onyń ishinde Tórtýyl Qarjas. Buqardyń ákesi Qalqaman jaýgershilik zamanda erligimen aty shyqqan batyr bolǵan. Buqar jyraýdyń ómiri men shyǵarmashylyǵy Arqa óńirimen tyǵyz baılanysty. Biraq ta jastyq shaǵy, qandaı ómir ótkelderinen ótkendigi, týǵan, ólgen jyldary jaıynda naqty derekter joq. Buqar jyraý erte kezden kózge túsip, Táýke hannyń tusynda-aq (1781 jyly ólgen) qabyrǵaly bı bolǵan desedi. Biraq Abylaıǵa deıingi bılep kelgen handardyń eshqasaısymen til tabysa almaıdy. Tek Abylaı hannyń tusynda jyraýdyń juldyzy taǵy da janady, sóıtip ol han ordasyna oralyp, qalǵan ómirinde memlekettik isterge tikeleı aralasady. Buqar jyraý Qalqamanuly Qaraǵandy oblysy Buqar jyraý aýdanynyń aýmaǵyndaǵy Dalba taýynyń bir sileminde jerlengen. Buqar jyraýdyń shyǵarmalary fılosofıalyq-dıdaktıkalyq tolǵaý túrinde bizge jetken. Olar beıneli sýretterge baı, ulttyq boıaýǵa qanyq, kórkemdigi kemel. Jyraý halyqtyń dástúrli aýyz ádebıetiniń úlgilerin sheber paıdalana bilgen. "Óz zamanyndaǵy jandar bul kisini kómekeı áýlıe desedi eken. Qara sóz bilmeıdi, tek sóılese kómekeıi búlkildep jyrlaı bastaıdy eken " dep jazady belgili ǵalym, fólklorshy, jyraýdyń tuńǵysh bıografy Máshhúr Júsip Kópeev. Buqar jyraý shyǵarmalarynyń basty taqyryby — halqyna, otanyna degen ystyq mahabbaty. Ol otandy súıýge, bir ortalyqqa baǵynǵan irgeli el bolýǵa úndeıdi. Kóregen aqyn qazaq halqynyń ulttyq birligi qajet ekendigin aıqyn túsinip, bul turǵyda Abylaıdy birlik ıdeıasyn júzege asyra alatyn qaıratker retinde jyryna qosady, syrtqy jaýlarmen kúreste qazaq júzderin biriktirer qolbasshy, kózsiz batyr retinde súretteıdi. Al eger onyń is-áreketi halyq múddesine kereǵar kelse qoryqpaı-úrikpeı syn tezine salady. Jyraý shyǵarmashylyǵyndaǵy basqa bir mańyzdy taqyryp adam tabıǵatynyń ózgerýi, dúnıeniń bir ornynda turmaıtyndyǵy. Buqar ómirdi kezeń-kezeńge bólip, adamnyń jasy onyń sanasyn, minez-qulqyn, kóńil kúıin, kúsh-jigerin qalaı ózgertetindigin kórsetedi. Onyń poezıasynyń halyq arasyna keńinen tarap, ǵaqlıa, naqyl, aforızmderge aınalýy, maqal-mátel bolyp jetýi de kórkemdeý tásiliniń keremettiginde. Buqar jyraý Kalqamanuly shyn máninde kóne qazaq poezıasynyń eń tulǵaly ókilderiniń biri. 1993 jyly jyraýdyń 325 jyldyq mereıtoıyn atap ótip. Jyraýdyń máńgi este qaldyrý jóninde aıtarlyqtaı qadam jasaldy deýge bolady. Burynǵy Ýlánov mamandyrylǵan birlestigi men Ozernoe selosyna Buqar jyraý esimi berilgen. Keıin, 1997 jyly Ýlánov jáne Telman aýdandary biriktirilgende, aýdan uly abyzdyń atymen ataldy.

Qaraǵandydaǵy sáýletti kósheleriniń biri Buqar jyraý dańǵyly dep atalady. Mereıtoı saltanaty ústinde osy kósheniń boıynda, temir jol vokzaly aldyndaǵy keń alańda Buqar jyraý eskertkishi ashyldy. Eskertkishtiń avtory — jerles músinshi Murat Mansurov. Al, Buqar jyraý jerlengen Dalba taýynyń eteginde halqymyz áýlıe dep tanıtyn uly abyzdyń kesenesi salynyp, ol 1993 jyly 21 tamyz kúni saltanatty túrde ashyldy. Tabany úsh taǵan bolyp keletin, bıiktigi 12 metrge jetetin bul ǵımarat qazaqtyń ulttyq bas kıimine uqsas keledi de, kezinde uly babamyz ańsap ketken úsh júzdiń, búkil eldiń birligin beıneleıdi. Abylaı han bir jaqqa joryqqa attanarda odan aıdyń, kúnniń sátin suraıtyn, kórgen túsin jorytatyn bolǵan. El aýzyndaǵy ańyz áńgimelerge qaraǵanda, Buqar jyraý áz Táýke hannyń tusynda da ordadaǵy bedeldi bılerdiń biri retinde, el basqarý isine aralasqan sekildi. Ony Úmbeteı jyraýdyń: «Kórikteı basqan kúpildep, kómekeıiń búlkildep, sóıler sózden taımadyń. Táýkeniń bolyp jarshysy, halqyńnyń bolyp zarshysy, beldi bekem baıladyń» degen sózderi de aıǵaqtaǵandaı. 18 ǵ. bolǵan jońǵar shapqynshylyǵy qazaq halqynyń múldem joıylyp ketý qaýpin týdyrǵany belgili. Osy kezde «Aqtaban shubyryndyǵa» ushyraǵan eldiń basyn qosyp, ata jaýǵa qarsy azattyq kúresine jumyldyrý bar ǵumyryn halqynyń birlik bútindigine arnaǵan uly jyraýdyń basty maqsatyna aınalady. Onyń sózderi osy kezde eline esti keńes, erine ámir bolyp estiledi. Han da, qara da tarıh kóshiniń baǵdaryn, shıelengen qıynnyń sheshimin Buqardan kútedi. Halqynyń áýlıe danasy, dýagóı bitimshisi, kóregen boljaýshysy sanatyna kóterilgen Buqar jyraýdyń osy tustaǵy dańqyn orta ǵasyrdaǵy oǵyz jurtynyń áýlıesi Qorqytpen, 14 ǵ. noǵaıly eliniń danasy Sypyra jyraýmen salystyrýǵa bolardaı.

Halyq jadynda saqtalǵan bir áńgimede Buqar jyraý aýyryp jatqanda Abylaı hannyń alystan kúni túni attan túspeı júrip kelip, kóńilin suraǵany aıtylady. Bul taqqa ıe bolǵan uly hannyń baqqa ıe bolǵan uly jyraýyna degen yqylas nıeti, erekshe qurmetiniń belgisi bolsa kerek. Zamanynda osylaı hany qadirlep, halqy ardaq tutqan jyraýdyń murasy halqymen máńgi birge jasaı bermek. Buqar jyraý tolǵaýlarynda ózi bastan keshirip otyrǵan almaǵaıyp zamannyń kelbeti bar bolmysymen kórinip, ómir qubylysy men dúnıe zańdylyqtary, áleýmettik jaǵdaı men adam tirshiligi keń tynyspen jyrlanady. Ondaǵy basty saryn eldiń birligi men yntymaǵyn kúsheıtý máselesi.
Ol jan jaqtan andyzdaǵan jaýlardan qorǵanýy úshin basty shart birlik ekenin tereń túsinedi, ata jaýǵa qarsy birigip, tize qosa kúresken erlerdi ózgelerge úlgi etedi. «Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Qaz daýysty Qazybek, Shaqshaquly Jánibek, ormandaı kóp orta júz, solardan shyqqan tórt tirek» dep maıdan dalasynda kórsetken erligimen birge eldiń uıytqysy bolyp, birliktiń tiregi bolyp júrgen erlerdi madaqtaıdy. Sondyqtan da Buqar jyraý jyrlaryn basqynshy jaýmen uzaq arpalysyp, erlik pen ezdiktiń, parasattylyq pen azǵyndyqtyń parqy tarazyǵa túsken syndarly shaqta Abylaı handaı basshynyń tóńiregine toptasyp, uly jeńisterge jetip, erliktiń úlgisin, birliktiń qudyretin tanytqan qazaq ómiriniń shyndyǵyn aıshyqtaı órnektegen poezıa, uly mura dep bilemiz.

Jyraý qazaq halqynyń jońǵar basqynshylyǵy tusynda, eldiń bolashaǵy qyl ústinde turǵan kezde ómir súrip, sol almaǵaıyp zamandaǵy kúrdeli máselelerge óz jyrlarymen jaýap bere bilgen. Osyndaı aýyr sátterde Abylaı hanǵa durys keńes berip, el - jurtty basqynshy jaýǵa qarsy kúreste biriktirýge, bir týdyń astyna toptastyrýǵa kúsh salǵan. Óziniń saıası - áleýmettik mándi jyr - tolǵaýlarymen sol jalyndy kúrestiń jyrshysyna aınalǵan. Osy maqsatta ol Abylaı handy birden - bir qajetti basshy sanap, oǵan halyq birligin saqtap kalatyn kósem turǵysynda úlken senim artqan. Abylaı han da sol bıik talaptan tabylyp, eldiń birligi men jarqyn bolashaǵy úshin jan aıamaı qyzmet etken. Jyraý sol azattyq jolynda ólimge bas baılap, erliktiń nebir ǵajaıyp úlgilerin kórsetken han men onyń batyrlaryn jyrǵa qosyp, olardyń óshpes ádebı beınelerin jasaǵan. Ásirese, Abylaı hannyń kóregendigi men danalyǵyn, aýyr kezeń, qıyn sátterde el uıytqysy bola bilgenin asqaq jyrlaǵan.

Onyń «Abylaı hannyń qasynda», «Al, tilimdi almasań», «Aı, Abylaı, Abylaı», «Qazaqtyń hany Abylaı», «Hanǵa jaýap aıtpasam», «Basyńa bitken kúnińiz», «Aı, Abylaı, sen on bir jasyńda», «Al, aıtamyn, aıtamyn» atty tolǵaýlarynda hannyń sol kezdegi ustanǵan saıasaty men kóregendigi, alǵyrlyǵy men bilgirligi sıpattalǵan.

---