Buıymdarǵa qoldanylatyn oıý - órnek túrleri
Qyzylorda oblysy, Shıeli aýdany,
№45 «Aq Orda» mektep – gımnazıasynyń
beıneleý pániniń muǵalimi Shaımerden Azathan Serikuly
Sabaqtyń taqyryby: Buıymdarǵa qoldanylatyn oıý - órnek túrleri.
Sabaqtyń maqsaty: oıý - órnek týraly túsinik berý.
Bilimdilik: qazaq halqynyń oıý - órnek túrlerine sıpattama berý.
Damytýshylyq: oıý - órnektiń tilin túsindirý, syryna mán berý arqyly oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletin damytý.
Tárbıelik: oıý - órnek arqyly oqýshylardyń oı - órisin, bilimin jan - jaqty damytý, halqymyzdyń asyl muralaryn, salt - dástúrin, ónerin qurmetteýge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: dástúrli sabaq
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq.
Sabaqtyń ádisi: toppen jumys, túsindirý, saramandyq jumys.
Sabaqtyń kórnekiligi: slaıdtar: «Á. Qasteevtiń sózi», «Oıý - órnekter», «Sergitý sáti», «B. Momyshulynyń sózi».
Pánaralyq baılanys: beıneleý óneri, ádebıet, matematıka.
Sabaqtyń barysy: 1. Uıymdastyrý bólimi.
Oqýshylarmen amandas, túgeldeý. Eki topqa bólý.
2. Úı tapsyrmasyn suraý.
1. Syrǵalar pishinine qaraı qalaı bólinedi?
2. Syrǵalar jasalatyn materıalyna qaraı qalaı atalady?
3. Sholpy men shashbaý qandaı quımalardan qalaı jasalady?
4. Sholpy men shashbaýdy ne úshin taǵady?
5. Bilezik degenimiz ne?
6. Tamaqsha degenimiz ne?
7. Tamaqsha neden jasalady?
8. Bileziktiń qandaı túrleri bar?
9. Alqa qandaı buıym?
10. «Alqa syrǵa» dep qandaı buıymdy aıtady?
3. Jańa sabaq.
Ónerdi taýdyń bulaǵynan,
Qoıdyń qulaǵynan,
Apamnyń kıizinen,
Qoshqardyń múıizinen úırendim.
(Á. Qasteev).
Halyq arasynda keń qanat jaıǵan qoldanbaly óner salasynyń bireýi zergerlik bolsa, ekinshisi aǵash óńdeý óneri. Qazaq halqynyń qolóneriniń sala - salasynda keń qoldanylyp kelgen, ónerdiń óte kóne, ári kúrdeli túri oıý - órnek óneri. Qazaqtyń qoltýma sándik óneriniń barlyq túrine de oıýlar men órnekter alǵashqy element retinde qoldanylady.
Qazaqtyń oıý - órneginiń birneshe ondaǵan ǵasyrlyq tarıhy bar, atadan balaǵa, urpaqtan urpaqqa mura bolyp, únemi qoldanysta bolyp, damyp kele jatqan óner túri. Oǵan mysal retinde «Syrmaq shertken syr» ańyz áńgimesin aıtýǵa bolady.
Ertede bir ádil han bolypty. Onyń jarlyǵymen qol astyndaǵy halyq úı jıhazdaryn, kıim - keshek, qural - saımandaryn, qarý - jaraqtaryn oıý - órnektep ádemilep ustaıtyn bolǵan. Sondyqtan ony halyq Oıý han atapty. Bir jyldary bóten eldiń hany jaýlap alyp, Oıý handy zyndanǵa tastapty. Oıý hannyń ornyna han bolyp, burynǵy salt - dástúrdi, oıý - órnekti joıyp, jańasha qurmaq bolady. Jańa degenderiniń bári tez umyt bola beredi. Oǵan jón aıtqan adamdardyń kózin joıa bergen. Sondyqtan ony halyq Joıý han dep atapty.
Bul kezde Oıý han zyndanda jaǵdaıdyń bárin estip - bilip jatypty. Bir kúni Joıý hannyń jalǵyz uly ańǵa shyǵady. Joldaǵy ańnyń bárin túgel qyryp, oıyna kelgenin istep kele jatyrǵanda bir úki munyń betine shapshyp, eki kózin oıyp jiberedi. Esh nárse kóre almaı tentirep kele jatyp, jardan qulap kólge batyp óledi. Joıý han balasyna izdeý salady.
- Kimde - kim balamnyń ólimin estirter bolsa, sonyń basyn alamyn,- dep jarlyq bergen soń eshkimniń batyly barmaı.
Muny estigen Oıý han balany izdeýge baratynyn habarlaıdy. Joıý han ony zyndannan shyǵaryp, jolǵa salady. Ol dári - dármegin alyp ormandy aralap kele jatsa bir tastyń astynan:
- Joıylsyn, Joıý han! – dep qınalǵan daýysty estıdi. Tasty kóterip qarasa, jambasyna oq tıip, kúıregen sur tyshqandy kóredi. Onyń aıaǵyn tańyp, dári quıyp jónine jiberedi. Osylaısha kezdesken ań - qustyń barlyǵyn emdeıdi. Eń sońynda qanaty synǵan úkini emdep, «Joıý hannyń balasyn kórdiń be?» dep suraıdy.
- Qatygez han balasy jolynda kezdesken sur tyshqandy, arqardy, buǵyny, jolbarysty jaralap, balyqty qurlyqqa tastap, qaıtyp aınalyp kelip, soıyp almaq bolǵanda, men onyń eki kózin shyǵardym. Óıtkeni bul ańdardyń barlyǵy Oıý han ekken ormannyń eń sońǵy ańdary edi. Han balasy qazir kól túbinde ólip jatyr.
Munyń bárin estigen Oıý han úıine kelip, oılanyp, oqıǵanyń jelisin syrmaqtyń betine oıý túrinde túsirip, Joıý hanǵa alyp keledi. Joıý han syrmaqtyń oıýyna qarap otyryp, oqıǵany bylaısha tarqatady. - Toqta, myna oıý ne dep tur? Balań ekige bólindi, jany rýhta, táni arýaqqa aınaldy dep tur ma?
- O, jalǵan! Meniń ulym shynymen ólgeni me? Óltirem!!!- dep qylyshyn sýyryp Oıý hanǵa tónedi. Oıý han saspastan Joıý hannyń óz jarlyǵyn esine salady. Hannyń eki aıtqany ólgeni dep, jarlyq boıynsha óz basyn alady. Oıý handy el - jurty qaıta han kóteredi.
Ár oıýdyń tili bar degen sóz osydan qalǵan.
Bul ańyzdan oıý - órnekterdiń barlyǵyn qorshaǵan ortadan alǵanyn kóremiz.
Kóne zamannan qazirgi kezge deıin halyqtyń turmys - dástúrimen tyǵyz qaınasyp, ómir súrip kele jatqan ónerdiń bir túri – ol qoldanbaly órnek óneri.
Qazirde oıý - órnekterdi kompozısıalyq qurylymyna qaraı bir júıege keltirý úshin ǵalymdar oıý - órnekti tórt topqa bóledi: 1. Zoomorfty 2. Ósimdik pishindes 3. Geometrıalyq 4. Kosmogonıalyq.
Ár oıý - órnektiń astarynda maǵyna bolady. Mysaly: «qoshqar múıiz» oıýy molshylyqty meńzeıdi, «aǵash» oıýy yntymaq birlikti, «ırek» oıýy adamnyń ómir joly, sýdyń belgisi, «sheńber» oıýy jaryq ómir joly degendi bildiredi.
«Qus», «túıe taban», «ıtquıryq» oıý - órnekteri kebeje, júkaıaq, ábdire, asadal syndy buıymdarda, al ósimdik pishindes oıýlar «gúl», «japyraq», «qyrmyzy gúl», t. b. aǵash buıymdarda sheberdiń talǵamyna qaraı toptastyryp berilip otyrǵan. Geometrıalyq órnekter kilemde, shym shıde, aǵash pen tastan óńdelgen buıymdarda sondaı - aq barlyq derlik buıymdarda kompozısıa qurý barysynda paıdalanady. Kosmogonıalyq órnekter kóbine kilemde, júzikterde kezdesedi.
Joǵaryda órnekterdiń kompozısıalyq qurylymy degendi aıttyq. Kompozısıa degenimiz - órnekti buıymnyń betine rettep ornalastyrý, júıeleý.
Kompozısıalyq tuıyq órnekter degenimiz - sheńber ishinde, túrli buryshtar ishinde ornalasqan órnekter.
Órnekterdi ornalastyrý úshin sımmetrıa saqtalý kerek. Sımmetrıa degenimiz - oıý órnektiń eki jaǵynyń teń bolýy. Oıý - órnekte bir element qaıtalanyp kelse muny - rıtm deımiz. Buıymǵa salynatyn oıý - órnektiń boıaý túrleriniń bir - birimen úılesip, jarasym tabýy – kolorıt dep atalady.
Mysaly: kók tús – aspandy, jasarý, ómir, ósý degen maǵynany bildiredi, qyzyl tús – ottyń, kúnniń belgisi, qara tús – jerdiń túsi, berekeniń belgisi, sary tús – aqyl, parasat, baılyqtyń belgisi, aq tús – qýanyshtyń, baqyttyń, tazalyqtyń belgisi, jasyl tús – jastyqtyń, kóktemniń belgisin bildiredi.
Sonymen qazaqtyń oıý jáne órnek degen qos sózi birige kelip, latynsha ornament degen uǵymdy bildiredi. Maǵynasy ásemdeý, sándeý. Oıý degenimiz – buıymǵa túsirilgen órnekti pyshaqpen kesý arqyly óńdeý, buıymdy shabý kezindegi oıyp óńdeý jumystary. Órnek degenimiz – kez kelgen buıymnyń syrtyna túsiriletin birtutas baılanysty áshekeı. Jalpy alǵanda oıý - órnek degenimiz - ádemi yrǵaqqa arnaýly júıemen qurylǵan órnek bólshekteri.
Sheberler buıymǵa salatyn oıý - órnekterdi júıelep, boıaýlaryn da úılestire biledi.
Artynda óshpes iz qaldyrǵan qolóner sheberleri bizdiń óńirde de barshylyq. Sonyń bir – ekeýine toqtala keteıik.
Sergitý sáti. Maqaldyń jalǵasyn tap.
1. Eńbek qylsań erinbeı, toıady...
2. Sheshenniń sózi mergen, sheberdiń...
3. Er qadirin er biler, zer...
4. Jańbyrmen jer kógerer, eńbekpen...
5. İstegeniń elińe jaqsy, úırengeniń...
6. Ne ekseń, sony...
7. Ekpeı egin bitpes, úırenbeı...
8. Aqyl kópke jetkizer, óner...
Sabaqty bekitý: eki topqa eki túrli tapsyrma berý arqyly bekitiledi.
1. Oıýlardy óz tobyna jınaý.
2. Grafıkalyq dıktant.
1. Kompozısıalyq qurylymyna qaraı oıý - órnek eki topqa bólinedi.
2. «Qoshqar múıiz» zoomorfty órnek túrine jatady.
3. Kompozısıa degenimiz - órnekterdi salystyrý.
4. Sımmetrıa degenimiz – oıý - órnektiń bir jaǵynyń úlken bolýy.
5. Órnek degenimiz – buıymnyń syrtyna túsiriletin áshekeı.
6. Kók tús – jastyq, kóktemniń belgisi.
Baǵalaý.
Úıge tapsyrma: Qazaq halqynyń oıý - órnekterin basqa halyqtardyń oıý - órnekterimen salystyrý.
Teorıalyq bólimdi qorytý.
Ótkendi eske alyp, oıǵa tolam,
Suryptap tezge salyp, kóp oılanam,
Oı túbine jete almaı tıtyqtasam,
Qolyma qaıshy alyp, oıý oıam – dep B. Momyshuly atamyz aıtqandaı biz de kelesi saramandyq jumys bólimine kóshemiz.
Saramandyq jumys. Aǵash betine bederlep órnek oıý.
1. Salynatyn órnek jobasyn qaǵazǵa salý.
2. Taqtaı betin tegistep súrgileý.
3. Órnekti aǵash betine kóshirý.
4. Órnekti oıý.
Jumysty saralap saraptaý, baǵa berý.
Jumys ornyn jınastyrý.
№45 «Aq Orda» mektep – gımnazıasynyń
beıneleý pániniń muǵalimi Shaımerden Azathan Serikuly
Sabaqtyń taqyryby: Buıymdarǵa qoldanylatyn oıý - órnek túrleri.
Sabaqtyń maqsaty: oıý - órnek týraly túsinik berý.
Bilimdilik: qazaq halqynyń oıý - órnek túrlerine sıpattama berý.
Damytýshylyq: oıý - órnektiń tilin túsindirý, syryna mán berý arqyly oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletin damytý.
Tárbıelik: oıý - órnek arqyly oqýshylardyń oı - órisin, bilimin jan - jaqty damytý, halqymyzdyń asyl muralaryn, salt - dástúrin, ónerin qurmetteýge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: dástúrli sabaq
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq.
Sabaqtyń ádisi: toppen jumys, túsindirý, saramandyq jumys.
Sabaqtyń kórnekiligi: slaıdtar: «Á. Qasteevtiń sózi», «Oıý - órnekter», «Sergitý sáti», «B. Momyshulynyń sózi».
Pánaralyq baılanys: beıneleý óneri, ádebıet, matematıka.
Sabaqtyń barysy: 1. Uıymdastyrý bólimi.
Oqýshylarmen amandas, túgeldeý. Eki topqa bólý.
2. Úı tapsyrmasyn suraý.
1. Syrǵalar pishinine qaraı qalaı bólinedi?
2. Syrǵalar jasalatyn materıalyna qaraı qalaı atalady?
3. Sholpy men shashbaý qandaı quımalardan qalaı jasalady?
4. Sholpy men shashbaýdy ne úshin taǵady?
5. Bilezik degenimiz ne?
6. Tamaqsha degenimiz ne?
7. Tamaqsha neden jasalady?
8. Bileziktiń qandaı túrleri bar?
9. Alqa qandaı buıym?
10. «Alqa syrǵa» dep qandaı buıymdy aıtady?
3. Jańa sabaq.
Ónerdi taýdyń bulaǵynan,
Qoıdyń qulaǵynan,
Apamnyń kıizinen,
Qoshqardyń múıizinen úırendim.
(Á. Qasteev).
Halyq arasynda keń qanat jaıǵan qoldanbaly óner salasynyń bireýi zergerlik bolsa, ekinshisi aǵash óńdeý óneri. Qazaq halqynyń qolóneriniń sala - salasynda keń qoldanylyp kelgen, ónerdiń óte kóne, ári kúrdeli túri oıý - órnek óneri. Qazaqtyń qoltýma sándik óneriniń barlyq túrine de oıýlar men órnekter alǵashqy element retinde qoldanylady.
Qazaqtyń oıý - órneginiń birneshe ondaǵan ǵasyrlyq tarıhy bar, atadan balaǵa, urpaqtan urpaqqa mura bolyp, únemi qoldanysta bolyp, damyp kele jatqan óner túri. Oǵan mysal retinde «Syrmaq shertken syr» ańyz áńgimesin aıtýǵa bolady.
Ertede bir ádil han bolypty. Onyń jarlyǵymen qol astyndaǵy halyq úı jıhazdaryn, kıim - keshek, qural - saımandaryn, qarý - jaraqtaryn oıý - órnektep ádemilep ustaıtyn bolǵan. Sondyqtan ony halyq Oıý han atapty. Bir jyldary bóten eldiń hany jaýlap alyp, Oıý handy zyndanǵa tastapty. Oıý hannyń ornyna han bolyp, burynǵy salt - dástúrdi, oıý - órnekti joıyp, jańasha qurmaq bolady. Jańa degenderiniń bári tez umyt bola beredi. Oǵan jón aıtqan adamdardyń kózin joıa bergen. Sondyqtan ony halyq Joıý han dep atapty.
Bul kezde Oıý han zyndanda jaǵdaıdyń bárin estip - bilip jatypty. Bir kúni Joıý hannyń jalǵyz uly ańǵa shyǵady. Joldaǵy ańnyń bárin túgel qyryp, oıyna kelgenin istep kele jatyrǵanda bir úki munyń betine shapshyp, eki kózin oıyp jiberedi. Esh nárse kóre almaı tentirep kele jatyp, jardan qulap kólge batyp óledi. Joıý han balasyna izdeý salady.
- Kimde - kim balamnyń ólimin estirter bolsa, sonyń basyn alamyn,- dep jarlyq bergen soń eshkimniń batyly barmaı.
Muny estigen Oıý han balany izdeýge baratynyn habarlaıdy. Joıý han ony zyndannan shyǵaryp, jolǵa salady. Ol dári - dármegin alyp ormandy aralap kele jatsa bir tastyń astynan:
- Joıylsyn, Joıý han! – dep qınalǵan daýysty estıdi. Tasty kóterip qarasa, jambasyna oq tıip, kúıregen sur tyshqandy kóredi. Onyń aıaǵyn tańyp, dári quıyp jónine jiberedi. Osylaısha kezdesken ań - qustyń barlyǵyn emdeıdi. Eń sońynda qanaty synǵan úkini emdep, «Joıý hannyń balasyn kórdiń be?» dep suraıdy.
- Qatygez han balasy jolynda kezdesken sur tyshqandy, arqardy, buǵyny, jolbarysty jaralap, balyqty qurlyqqa tastap, qaıtyp aınalyp kelip, soıyp almaq bolǵanda, men onyń eki kózin shyǵardym. Óıtkeni bul ańdardyń barlyǵy Oıý han ekken ormannyń eń sońǵy ańdary edi. Han balasy qazir kól túbinde ólip jatyr.
Munyń bárin estigen Oıý han úıine kelip, oılanyp, oqıǵanyń jelisin syrmaqtyń betine oıý túrinde túsirip, Joıý hanǵa alyp keledi. Joıý han syrmaqtyń oıýyna qarap otyryp, oqıǵany bylaısha tarqatady. - Toqta, myna oıý ne dep tur? Balań ekige bólindi, jany rýhta, táni arýaqqa aınaldy dep tur ma?
- O, jalǵan! Meniń ulym shynymen ólgeni me? Óltirem!!!- dep qylyshyn sýyryp Oıý hanǵa tónedi. Oıý han saspastan Joıý hannyń óz jarlyǵyn esine salady. Hannyń eki aıtqany ólgeni dep, jarlyq boıynsha óz basyn alady. Oıý handy el - jurty qaıta han kóteredi.
Ár oıýdyń tili bar degen sóz osydan qalǵan.
Bul ańyzdan oıý - órnekterdiń barlyǵyn qorshaǵan ortadan alǵanyn kóremiz.
Kóne zamannan qazirgi kezge deıin halyqtyń turmys - dástúrimen tyǵyz qaınasyp, ómir súrip kele jatqan ónerdiń bir túri – ol qoldanbaly órnek óneri.
Qazirde oıý - órnekterdi kompozısıalyq qurylymyna qaraı bir júıege keltirý úshin ǵalymdar oıý - órnekti tórt topqa bóledi: 1. Zoomorfty 2. Ósimdik pishindes 3. Geometrıalyq 4. Kosmogonıalyq.
Ár oıý - órnektiń astarynda maǵyna bolady. Mysaly: «qoshqar múıiz» oıýy molshylyqty meńzeıdi, «aǵash» oıýy yntymaq birlikti, «ırek» oıýy adamnyń ómir joly, sýdyń belgisi, «sheńber» oıýy jaryq ómir joly degendi bildiredi.
«Qus», «túıe taban», «ıtquıryq» oıý - órnekteri kebeje, júkaıaq, ábdire, asadal syndy buıymdarda, al ósimdik pishindes oıýlar «gúl», «japyraq», «qyrmyzy gúl», t. b. aǵash buıymdarda sheberdiń talǵamyna qaraı toptastyryp berilip otyrǵan. Geometrıalyq órnekter kilemde, shym shıde, aǵash pen tastan óńdelgen buıymdarda sondaı - aq barlyq derlik buıymdarda kompozısıa qurý barysynda paıdalanady. Kosmogonıalyq órnekter kóbine kilemde, júzikterde kezdesedi.
Joǵaryda órnekterdiń kompozısıalyq qurylymy degendi aıttyq. Kompozısıa degenimiz - órnekti buıymnyń betine rettep ornalastyrý, júıeleý.
Kompozısıalyq tuıyq órnekter degenimiz - sheńber ishinde, túrli buryshtar ishinde ornalasqan órnekter.
Órnekterdi ornalastyrý úshin sımmetrıa saqtalý kerek. Sımmetrıa degenimiz - oıý órnektiń eki jaǵynyń teń bolýy. Oıý - órnekte bir element qaıtalanyp kelse muny - rıtm deımiz. Buıymǵa salynatyn oıý - órnektiń boıaý túrleriniń bir - birimen úılesip, jarasym tabýy – kolorıt dep atalady.
Mysaly: kók tús – aspandy, jasarý, ómir, ósý degen maǵynany bildiredi, qyzyl tús – ottyń, kúnniń belgisi, qara tús – jerdiń túsi, berekeniń belgisi, sary tús – aqyl, parasat, baılyqtyń belgisi, aq tús – qýanyshtyń, baqyttyń, tazalyqtyń belgisi, jasyl tús – jastyqtyń, kóktemniń belgisin bildiredi.
Sonymen qazaqtyń oıý jáne órnek degen qos sózi birige kelip, latynsha ornament degen uǵymdy bildiredi. Maǵynasy ásemdeý, sándeý. Oıý degenimiz – buıymǵa túsirilgen órnekti pyshaqpen kesý arqyly óńdeý, buıymdy shabý kezindegi oıyp óńdeý jumystary. Órnek degenimiz – kez kelgen buıymnyń syrtyna túsiriletin birtutas baılanysty áshekeı. Jalpy alǵanda oıý - órnek degenimiz - ádemi yrǵaqqa arnaýly júıemen qurylǵan órnek bólshekteri.
Sheberler buıymǵa salatyn oıý - órnekterdi júıelep, boıaýlaryn da úılestire biledi.
Artynda óshpes iz qaldyrǵan qolóner sheberleri bizdiń óńirde de barshylyq. Sonyń bir – ekeýine toqtala keteıik.
Sergitý sáti. Maqaldyń jalǵasyn tap.
1. Eńbek qylsań erinbeı, toıady...
2. Sheshenniń sózi mergen, sheberdiń...
3. Er qadirin er biler, zer...
4. Jańbyrmen jer kógerer, eńbekpen...
5. İstegeniń elińe jaqsy, úırengeniń...
6. Ne ekseń, sony...
7. Ekpeı egin bitpes, úırenbeı...
8. Aqyl kópke jetkizer, óner...
Sabaqty bekitý: eki topqa eki túrli tapsyrma berý arqyly bekitiledi.
1. Oıýlardy óz tobyna jınaý.
2. Grafıkalyq dıktant.
1. Kompozısıalyq qurylymyna qaraı oıý - órnek eki topqa bólinedi.
2. «Qoshqar múıiz» zoomorfty órnek túrine jatady.
3. Kompozısıa degenimiz - órnekterdi salystyrý.
4. Sımmetrıa degenimiz – oıý - órnektiń bir jaǵynyń úlken bolýy.
5. Órnek degenimiz – buıymnyń syrtyna túsiriletin áshekeı.
6. Kók tús – jastyq, kóktemniń belgisi.
Baǵalaý.
Úıge tapsyrma: Qazaq halqynyń oıý - órnekterin basqa halyqtardyń oıý - órnekterimen salystyrý.
Teorıalyq bólimdi qorytý.
Ótkendi eske alyp, oıǵa tolam,
Suryptap tezge salyp, kóp oılanam,
Oı túbine jete almaı tıtyqtasam,
Qolyma qaıshy alyp, oıý oıam – dep B. Momyshuly atamyz aıtqandaı biz de kelesi saramandyq jumys bólimine kóshemiz.
Saramandyq jumys. Aǵash betine bederlep órnek oıý.
1. Salynatyn órnek jobasyn qaǵazǵa salý.
2. Taqtaı betin tegistep súrgileý.
3. Órnekti aǵash betine kóshirý.
4. Órnekti oıý.
Jumysty saralap saraptaý, baǵa berý.
Jumys ornyn jınastyrý.
You Might Also Like
-
Almaty oblysy, Taldyqorǵan qalasy,
