InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: BIOSFERA - TİRSHİLİK ORTASY
§ 25 Ǵalamshardaǵy tirshilik
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylarǵa jalpy ǵalamshardaǵy tirshilik týraly jan - jaqty túsinik berý.
Bilimdilik: Tabıǵattaǵy tiri aǵzalar tirshiligi týraly aıta otyryp, bilimderin jetildirý.
Oqýshylardy meken etken ortaǵa beıimdelgishtigi jaıynda maǵlumat berý.
Damytýshylyq: Oqytý kezinde oqýshylarǵa túrli tapsyrmalar men jumystar bere otyryp
oqýshylardyń oılaý qabiletterin, qıaldaryn, shyǵarmashylyq qabiletterin arttyrý.
Tárbıelik: Oqýshylardy óz betterinshe jumys jasaýǵa, tapsyrylǵan jumysty jyldam oryndaýǵa
jáne alǵan bilimderin is júzinde qoldana bilýge, tabıǵatty qorǵaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: Aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: Baıandaý, suraq - jaýap, tájirıbe jasaý
Pánaralyq baılanys: fızıka, hımıa, geografıa
Sabaqtyń kórnekiligi: ınterbelsendi taqta, slaıd, venn dıagramsy, beıne rolıkter kórý.

Sabaqtyń qurylymy:
1. Uıymdastyrý kezeńi (3 mın)
2. Úı jumysy: «Sýretterdi sóılete bilesiń be?» (7mın)
3. Jańa sabaq: «Bilgenge marjan» (15mın)
4. Bekitý: «Bilim kilti tanymdylyqta» (7 mın)
5. Tájirıbe jasaý: «Oqý túbi toqý» (10)
6. Baǵalaý: «Eńbegine qaraı ónbegi» ( 3 mın)

1. Uıymdastyrý kezeńi:
a) Synyp bólmesin sabaqqa daıyndaý
á) Oqýshylardy túgeldeý
b) Oqýshylardyń zeıinin sabaqqa aýdarý
«Men esh ýaqytta óz oqýshylaryma esh nárse úıretpeımin, tek qana
olardyń oqýy úshin jaǵdaı jasaımyn» (Albert Eınshteın )

2. Úı jumysy: Tabıǵattaǵy deneler men zattar. «Sýretterdi sóılete bilesiń be?»
Slaıd paraqshalarynyń betinde smaılık sýretiniń artyna jasyrylǵan sýretterdi sóılete bilý.
1. Zattyq belgisi bar ár túrli zattar
2. Zattardyń ólshem birlikteri
3. Jasandy jáne tabıǵı zattar
4. Qarapaıym jáne kúrdeli zattardyń aıyrmashylyǵy
5. Dıfýzıa qubylysy
6. Qatty, suıyq, gazdardaǵy dıfýzıanyń qozǵalysy
7. Ekologıalyq dıfýzıa
8. Zattyń agregattyq kúıi, fızıkalyq qubylys
9. Mehanıkalyq qozǵalys
10. Tabıǵı qubylys
11. Tepe – teńdik
12. Deneniń deformasıasy

3. Jańa sabaq: «Bilgenge marjan» Sabaqtyń taqyrybyn ashý úshin
«Jer betindegi tirshiliktiń paıda bolýy» beıne kórinisi kórsetiledi.
Ǵalamshardyń tirshilik ortasy «bıosfera» qabatynda taralǵan. Iaǵnı, bıosferany tirshilik qabaty deıdi. Bul sóz grek tiline shyqqan (bıos - tirshilik, sfera - shar) Jer qabyǵy, bul uǵym bıologıa uǵymynda HİH ǵasyrda ene bastady. Bıosfera qurlyqtaǵy, teńizdegi, jáne muhıttaǵy tirshiliktiń ómir súrýine qolaıly barlyq aımaqtardy alyp jatyr

Jer ǵalamsharynda tirshiliktiń paıda bolǵanyna 4, 5 - 5mıllıard jyldan asty.
BIOSFERA - Jerdegi tirshilik ıeleriniń ómir súretin qabyǵy.
Bıologıada “BIOSFERA” termınin fransýz ǵalymy Jan Batıst Lamark HİH ǵ. engizdi
Geologıa salasynda 1875 jyly aýstrıalyq geolog EDÝARD ZÚSS engizdi
1926 jyly bıosfera týraly ilimdi orys geohımıgi V. I. Vernadskıı zerttedi
BIOSFERA - lıtosferanyń joǵarǵy bóligi, gıdrosferanyń tutas, atmosferanyń tómengi bóliginiń jıyntyǵynana turatyn tirshilik qabyǵy.
Jerdiń 3 km - ge deıingi tereńdiginde tiri aǵzalar kezdesedi, odan ári tereń qabattardy temperatýranyń kóterilýine baılanysty tirshilik ıeleri bolmaıdy. Jer qyrtysynyń betki qabatynda 20 km. bıiktikke deıin de tirshilik kezdesedi. Onda azon qabaty qorǵaǵyshtyq ról atqarady. Odan joǵary últrakúlgin sáýle áserinen tirshilik ıeleri kezdespeıdi.
Qurlyqtaǵy tirshilik ıeleriniń 97 % - yn ósimdikter, 3 %- yn janýarlar quraıdy.
Ǵalamshardaǵy tirshilik ortasyn 4 ke bólip qarastyramyz.
1. Bakterıalar
2. Sańyraýqulaqtar
3. Ósimdikter
4. Janýarlar
Tabıǵattaǵy ósimdikter - florany quraıdy. Tiri aǵzalar dúnıesindegi negizgi eki toptyń ekinshisine jatady. Ósimdikter tabıǵatta fotosıntez júrgizedi.
Janýarlar dúnıesin – faýnany quraıdy. Tiri aǵzalar dúnıesindegi negizgi eki toptyń birinshisine jatady. Olar negizinen, daıyn organıkalyq qosylystarmen qorektenetin geterotrofty aǵzalar. Qurylysyna qaraı janýarlar kópjasýshaly jáne birjasýshaly aǵzalar bolyp ekige bólinedi.
Úlkeıtkish quraldar:
Mıkroskop -( grek.- usaq jáne kóremin) jaı kózge kórinbeıtin nysandardyń birneshe ese úlkeıtilgen keskinin kórsetetin qural.
(1632 – 1723) jj. Antonı van Levengýk. Kip-kishkentaı shynymen adamzat qoǵamy men ǵylym úshin óte mańyzdy jańalyq ashty.
Sergitý sáti: «Tabıǵat adamzatqa amanat» beıne kórinis

4. Bekitý: «Bilim kilti tanymdylyqta»
1.«Klaster» damytý. Tirshilik ortasy.
2. Ǵalamshardaǵy tirshilik ortasynyń tórt patshalyǵy (Venn dıagramsy)

5. Tájirıbe jasaý: «Oqý túbi toqý»
Seniń tájirıbeń: pıazdyń betki juqa qabyǵyn ajyratyp alyp, shybyndy shynyǵa qoıyp, mıkroskoppen qarap pıazdyń juqa qabyǵynyń jáne shybynnyń syrtqy qurylysyn anyqtap dápterlerińe jazyńdar

6. Baǵalaý: «Eńbegine qaraı ónbegi»
Bir - birlerin "Baǵdarsham" arqyly baǵalaıdy..
Úı jumysy: ǴALAMSHARDAǴY TİRSHİLİK.
129 bet. Qyzyqty derekter jáne artyq bolmas bilgeniń taqyrybyndaǵy qosymshasyn oqý

Moıynqum aýdany A. Nazarbekov aýyly
Á. Moldaǵulova atyndaǵy negizgi orta mektebi
Geografıa páni muǵalimi: D. E. Talasbaeva

Slaıdyn júkteý