InfoHub Logo

Shaıhanada tóbeles shyqty.

Oqıǵa bylaı bolyp edi: Baltashy jeti jigit jumystan soń (selmag salǵan-dy), ózderinshe aıtqanda, biraz otyrý úshin shaıhanaǵa kelgen. Jeti bótelke sharap (shaıhanada araq joq eken), jeti kotlet alyp, eki ústeldi jalǵastyra qoıyp otyrǵan soń kotlet jep, saýmalap tarta bastaıdy. Úsh qaýashaqtan tastap alǵan soń, sóre jaıynda sóz qozǵap, osy pále túbi bizdi taqyrǵa otyrǵyzady desti. Túý basta qurylys baǵasy týraly eki jaq keliskende sóre salý umyt qalǵan: endi ony baltashylar jasaý kerek pe, joq aǵash sheberleri jasaý kerek pe? Belgisiz. Tapsyrys ıesi selpo jaǵy muny eskerýsiz qaldyrǵan, al baltashylar úndemeı qoıa salypty (Brıgadıri bul istiń jaıyn biletin jyryndy eken). Endi selpo jaǵy sóreni de baltashylar jasaýǵa tıis, bular tý bastan-aq solaı dep eseptegen bolatyn, munyń ózi kimge de bolsyn óz-ózinen túsinikti nárse, anaý da mynaý desedi. Biraq bul shartta kórsetilmegen soń, baltashylar "ópe túregelip" sóre salý bizdiń isimiz emes desken. Iaǵnı olar sóreni sala alady, biraq ol úshin tapsyrys ıesi óz aldyna derbes aqy tóleýi kerek.

— Men olarǵa anyqtama kitapta ne jazylǵanyn kórseteıin, — dep qoqan-loqqy kórsetti brıgadır — kúnge kúıip totyqqan sylyńǵyr qara jigit. — Qandaı jumysty baltashylar, qandaı jumysty úıshi sheberler atqarýy tıis ekeni taıǵa tańba basqandaı saırap turǵan jazýdy kózderine shuqyp kórseteıin bálemderdiń. Bul iste olar álipti taıaq dep te bilmeıdi.

Bári de brıgadırdi quptady. Onymen qoımaı bári de qapa bolyp, al Kolka Zabalýev sıaqty keıbireýleri tipti qatty zábir shegip kúıine kúrsinedi. Tap osy shaıhanada, osy jeteýi birdeı bas qosa otyryp qozǵaǵan bir kóńildi áńgimeleri qazir bulardyń esinen shyǵyp ta ketken edi...

Muny ázirge qozǵamaı-aq tura turalyq. Bular endi bylaı desip otyr:

— Al eger, olardyń esine birdeńe túsip ketip áshekeıli sóre jasatamyz deı qalsa she?

— Meıli, qandaı sóre bolsyn! Ol oz aldyna erekshe atqarylatyn jumys...

— Qandaı qý deseńdershi! Olar bizge zorlap rama da jasatatyn bolar!

— Bizdiń endigi jumysymyz: eden tóseý, jaqtaý jasap, esikti ornatý sonymen bitti.

— Saǵan aıtaıyn degenim... Sen qulaq sal maǵan! Qulaq salshy!

— Taǵy da bir-birden alyp jibersek qaıtedi?

— Alalyq.

Ortadan aqsha shyǵaryp, taǵy da jeti bótelke alyndy.

— Saǵan aıtaıyn degenim... Sen qulaq sal! Tyńda deımin men saǵan.

— Nemene? Nemene? Ne boldy?

— "Nemene" emes, tyńda! Men Dará Kýzovnıkovaǵa monsha salyp berdim ǵoı...

— Darányń ne qatysy bar bularǵa? Ol jekemenshik ıesi. Al mynaý bolsa mekeme, úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy...

— Men saǵan mysal úshin aıtamyn! Sen tyńda... Beri qara!

— Maqaý...

— Jigitter, toqtatyńdar bylshyldy! — Býfetshi áıel aıǵaı saldy. — Bolmaıdy eken, bárińdi de aıdap shyǵamyn!.. Aýyzdaryńa kelgendi kókısińder!

— Sen, qulaq sal munda!

— Al aıtshy!

— Munda áıel tur ǵoı, áıtpese men saǵan aıtar edim...

Áńgime ábden qyzdy: selpo jaǵy betsizdigi, senimdi buzǵandyǵy úshin sybaǵasyn myqtap alyp jatty.

Osy eki ortada shaıhanaǵa Arkashka Kebın — laqap aty bıshi Shıva kele qaldy.

Ol ertede, mektepte júrgen kezinde-aq osylaı atanyp ketken-di. Bul da sharap, kotlet aldy (áıelimen ursysyp, ókpeleskennen keıin úıinen tamaq ishpeı syrttap júrgendi). Baltashylarmen bir ústeldiń basyna kelip otyryp, olardyń áńgimesine qulaq túrdi... Azdan soń:

— Eı, maqaýlar! — dedi ol daýystap.

Baltashylar úndemeı tyna qalysyp, Arkashkaǵa qarady.

— Qyrttar! — dedi Arkashka taǵy da. Bul bireýge tıispese otyra almaıtyndyqtan Shıva atanǵan. — Jeksuryndar.

Munyń ózderine baǵyttalǵan sóz ekenin á degen bette baltashylar túsine almaı qaldy. Bul sumdyq qoı! Muny aıtyp otyrǵan Arkashka bolsa da, iship alǵan jeti adamǵa qarsy bulaı deý... Esi durys pa eken óziniń?

— Eı, men senderge aıtyp otyrmyn? Senderge. — dedi Arkashka. Alda beısharalar-aı, aldanyp qalǵan ekensińder ǵoı. Senderdiń aldana qoıǵandaryń! Senderdi aldaıtyn adam áli týǵan joq. Zymıandar.

Vanka Seleznev deıtin eńgezerdeı bir baltashy aýzyn ashyp qarap qalǵan.

— Nemene, nelikten zymıan degenime túsine almaı otyrsyńdar ma? Olaı bolsa túsindireıin: osydan bir jarym aı buryn tap osy arada, osy jeti maqaý sóreni kim salatynyn shartta kórsetpegeni úshin selponyń adamdarynyń quıryǵyn qarǵa shanshyp kettik dep kúpildesken edińder. Endi mine? Bizdi selpo adamdary aldap ketti dep kólgirsı qalǵansyńdar. Joq, aldaǵan olar emes, sender!

— Solaı ma? — dedi brıgadır. Bul "solaı ma" qoqan-loqqynyń emes, sasqandyqtyń belgisi edi. Dármensizdik edi.

— Solaı, solaı. Arkashka shanyshqynyń qyrymen aldyndaǵy kotletten bir kertip aldy da, tuzdyqqa aýnatyp, erekshe bir bappen, erekshe mádenıettilikpen, tipti shynashaǵyn shoshaıta turyp aýzyna apardy. Osydan soń ol (kınoda ákimder men laýazym ıeleri bop oınaǵanda ártisterdiń súısine jasaıtynyndaı-aq) aýzyndaǵysyn shaınap jutpaı turyp sóılep ketti. — Muny men óz qulaǵymmen estigenmin. Sondyqtan "qubyjyq" kórgen baladaı shoshynbaı-aq qoıyńdar, shynaıy shyndyqty erkekshe tyńdańdar. Maǵan munyń, aıtalyq, kelip-keteri shamaly-aq bolsyn, al sonda shyndyq degen bar emes pe, joldastar-aý?! Arkashka beınebir shyjyǵan ystyqta salqyn sýǵa túskendeı-aq jany jaı taýyp, bashaılarynyń basyn bolar-bolmas qımyldatqandaı-aq raqatta otyr. Shyndyq degen uly kúsh, muny bilgen jan ózine-ózi senimdi. Arkashkada alań joq. Ol soǵyndylardy sógedi: Uıat, joldastar. Eń bir ǵajaby, otyryp alyp óz-ózderińnen qynjylasyńdar taǵy da! Mundaı da soǵyndy bolarsyńdar ma! Jaraıdy, selpo adamdaryn aldamaq bolǵan ekensińder, olaı bolsa olar bizdi aldamaq dep jas tógýdiń ne jóni bar? Arkashka shynymen qadaǵalap bilgisi keldi. — Sender sonda tap osy arada otyryp alyp qarqyldap kúlgen edińder ǵoı... Biraq ol, kózdi ashyp-jumǵansha Vanka Seleznevtiń "qubyjyq" kórgen baladaı shoshynbaı-aq, bótelkege tura umtylǵanyn kórip qaldy. Arkashka otyrǵan ornynan atyp túregeldi, óıtkeni bul noıystyń jaıratyp tynatynyn jaqsy biledi. — Vanka!.. Bótelkeni ornyna qoı, Vanúsha. Men senderdi synap aıttym. Anaǵan bótelkeni ornyna qoı deńdershi!

Baltashylar esin jıyp, sózge kele bastady.

— Sen búlinip-jarylardaı ne bar, Shıva-aý? Vanka, bótelkeni ornyna qoıshy...

— Arkashka, munda kel.

— Báse, japadan-jalǵyz otyrasyń ba shoshaıyp! Bizdiń janymyzǵa kelseıshi.

— Anaý bótelkeni ornyna qoısyn.

— Qoıdy ǵoı. Qoıa salshy, Ivan. Munda kel, Arkashka.

Arkashka ishilmegen jarty bótelkesin ala sala baltashylardyń janyna kelip otyryp, ózine jarty staqan quıyp almaq bop, shynashaǵyn shoshaıta bergeni sol edi, Vanka ústeldiń ana jaq basynan asyla kelip, tarbıǵan salaly saýsaqtarymen omyraýdan ala ketti.

— So-solaı ma, Shıva!.. Sen bizdi synamaq ekensiń ǵoı? Qazir men seni bıletemin. Bıle!

Arkashka onyń qolyn jazbaq bop jaǵalasyp kórip edi, miz baǵar bolmady... Qol deýge kelmeıdi qaıyńnyń bezi dersiń.

— Qoı deımin... Arkashkanyń tili osyǵan ázer keldi.

— Bıle!

— Qoıa ber deımin, aqymaq!

— Bıleısiń be, joq pa?

Osy kezde baltashylar Arkashkanyń keremet bıshi ekenin syrttan kelgen Brıgadırge áńgimeleı bastady.

Aıaǵymen de, qolymen de nebir keremetterdi jasaıdy! Keıde ózi tapjylmaı turyp qalsa, basy bıleıdi.

— Basy deımisiń?

— Basy! Ózi bir ornynda tursa da basy oınaı jóneledi.

Vanka Arkashkany alqymynan alǵan boıy áli bosatqan joq, joldastaryna bı degen bir ermekti taýyp bergenine máz.

— Bıleısiń be, joq pa?

Temirdeı saýsaqtar qapsyra búrip barady.

— Jaraıdy... qoıa ber!

Vanka qoıa berdi.

— Ońbaǵan ıt. Kúshtimin dep maqtanǵany ma? Arkashka moınyn sıpalady. — Tyrnaýyshtaı saýsaqtaryn qadap edi deısiń kelip... Adamsha aıtsa da bıleımin ǵoı, arbıǵan aram qoldaryn ala júgirgeni nesi?

— Kóńilińe alma, Arkasha, seniń bıińdi buryn kórmegen myna syıly kisi úshin bılep jiber. Vanka endi tımeıdi.

— Bıleı ǵoı, dostym!

Arkashkaǵa óz bótelkelerinen móımildete quıyp qoıdy.

— Vanka endi tımeıdi. Solaı ǵoı, Ivan?

— Bılesin.

Arkashka staqandy basyna kótere saldy.

— Qaskúnem. — dedi ol daýsy qaltyrap. — Qıt etse judyryǵyn ala júgiredi. Men myna kópshilik úshin bıleımin, sen ári qarap otyr!

Vanka Arkashkaǵa taǵy da tap bergen edi, basqalary ustap jibermedi.

— Bıle, Arkashka. Vanka, sen teris qarap-aq otyrshy. — Vankaǵa kózderin qysyp qoıdy. — Teris qarap otyr — dedik qoı saǵan. Báse, osy qıt etse qol jumsaıtyn ne jynyń bar seniń?

— Sendeıdi kórmeppin be men? Arkashka Vankany oqty kózimen ata qarady. — Noıys neme. Basynda bir shaınam mı joq, noqaı.

— Jaraıdy, Arkashka, bılep jiber.

— Ári qarap otyr! — dep aqyrdy Arkashka Vankaǵa.

Vanka teris qaraǵan boldy.

Arkashka sonda otyrǵandarǵa baıyppen, sál mardamsı jaǵalaı bir qarap aldy da, ornynan turdy...

Shıva bıleıdi eken ony kórip qalý kerek.

Bul burynǵylardyń tek sekekteý men tán lázzatyn maqtan etýinen mıras bop qalǵan kóńil jubatý bıi emes. Arkashkanyń bıi bizdiń isker ǵasyrymyzda erkin ómir súrýdiń beınesi. Tek solaı ǵana, Arkashka baıǵus odan basqaǵa bara alǵan joq.

— Vanka Seleznev quıryǵymen shegeni qalaı sýyrady?— dep jarıalady Arkashka.

Bıdiń aty osylaı. Arkashka ózi ruqsat berip:

— Vanka, beri qara! Endi qaraı berýińe bolady! — dedi de bastaı jóneldi.

Bul arada joq bolǵanymen oıda bar mýzykashylarǵa belgi berdi de, lypyp, kese kóldeneń basýymen ár túrli sekiris jasady... Edendi qatty tebinip baıqap kórip edi myqty eken. Ádemi de oınaqy tize qımyldaryn quıqyljyta jasady, taǵy da qaıtalady — bul onyń basqalar muny qalaı bolsa solaı bıleı beredi men osylaı da bıleı bilemin degeni edi. Arkashka muny budan basqasha túrde de bıleı alady. Ol Vankaǵa qarap bet-aýzyn qısaıtyp, ony áperbaqan noıys etip kórsetti. Sonan soń kerilip-sozylyp, erinderin sylp etkizdi — bul Vankanyń tańerteń oıanǵandaǵysy bolatyn.

Baltashylar dý kúldi.

Arkashka qabyrǵaǵa qaraı kúıbeńdep bardy da, qorsqore etip, úrpıgen shashyn sıpady —bul Vankanyń jýynǵandaǵysy. Budan ári Vanka tamaqty bylapyttap ólerdeı kóp jeıdi... Ústel basyna qısaıa ketip, yqylyqtaı bastaıdy...

Baltashylar taǵy da máz-meıram bolyp kúlisip aldy.

— Ittiń kúshigi, — dep kúbirledi Vanka túsin buzyp.

Endi Arkasha tekeshe orǵyp túsip, taǵy da tizesin oınatyp, bıdiń taǵy bir qıyn túrin kórsetti — bul tańnyń atýy. Mine, endi Vanka jumysqa shyqty. Shegeni salyp qalyp, aspanǵa qarap biraz turady, qasynady... kóıleginiń ishinen bıtin alyp syǵady...

— Jeksuryn neme, — deıdi Vanka. — Ómir-baqı mende bıt bolyp kórdi me eken. Tipti, soǵysta júrip te bıt kórgen emespin...

— Úndemeshi, dep ótindi basqalary.

— Ol nege ótirik aıtady?

— Úndeme!

Vanka shegeni qısyq qaǵyp, endi shege sýyrǵysh izdeýmen boldy. — Mundaı jumysshyda shege sýyrǵysh bolatyn ba edi, árıne, joq. Ne isterin bilmeı shegeniń ústine quıryǵyn tósep otyra ketip Vankanyń kúshengeni sonshalyq, búkil bet-aýyzy qısaıyp ketti.

Baltashylar ishek-silesi qatqansha kúldi.

Vanka ornynan tura bergen edi, basqalary ustap jibermedi.

Arkasha alasuryp edende otyr.

Mine, endi Vanka shegeni árli-berli yrǵap-yrǵap atyp turǵanda... sopań etip shyǵa kelgen shegeni ol túzetip qaıta qaqty.

Baltashylar ústelge etpetteı jatyp, kúlkiden kóz jasyn tyıa almaı álek. Shaıhanadaǵylar túgeldeı, aqyr aıaǵy shaıpaý býfetshige deıin kúlki qushaǵynda. Kúlmeı qalǵan Arkashka men Vanka ǵana. Vanka Arkashaǵa kúıippise qaraıdy: endi jurt "Vankanyń shege sýyrǵanyn" jarty jyl boıy umytpasyn bilip otyr. Qazir Arkashkany kelistire sabaǵysy kelip-aq tur, biraq oǵan kópshiliktiń jibermeıtinin de sezedi.

Aqyr-sońynda Arkashka ókshelerin tyqyldata jortyp taǵy bir aınalyp shyqty da, baltashylardyń qasyna kelip otyrdy. Bári de ony arqaǵa qaǵyp madaqtap, oǵan taǵy da bir staqan sharap quıdy. Arkashka kóńili tynǵandaı bop Vankaǵa qarady da, kózin bir qysyp qoıdy. Páleniń basy Arkashkanyń osy bir kóz qysqanynan bastaldy, solaq eken, Vanka ony sol qolymen jaǵadan ala tústi, urmaq bolyp oń qolyn qulashtaı soza bergen edi, basqalary ustap qaldy. Vanka endi solarmen baılanysty.

— Bul ıttiń ǵana balasy meniń jumysty qalaı istegenimdi kórip pe eken?! Synaıdy taǵy da!.. Kórip pe eken deımin?

— Nemene sonsha ázildi túsinbegeniń be? Toqta!

— Senderge oıyn kerek, al jurt endi meni kózge shuqıtyn bolady. Jiber qolymdy!..

Vanka sózge toqtamaı alysyp, olaıǵysyn olaı, bylaıǵysyn bylaı ushyra bastady, biraq qalǵandary jabylyp jiberer emes.

Arkashka áldeqandaı kún bolady degendeı, esik jaqqa jylystap baryp turdy.

— Kúlki kerek eken ǵoı senderge? — Vanka taǵy bir baltashyny perip qalǵan edi, ol qabyrǵaǵa baryp soǵyldy.

Arkashka eki kózi shatynap kópke qarap qalǵan.

— Jonda bálemderdi, Vanka! Jonda!.. — dep daýystaıdy ol. Biraq ony estip jatqan eshkim joq.

Vanka aıýdaı aqyryp, oırandy salyp júr, jeńgizer túri joq. Oryndyq, ústelder, tárelke, bótelkeler saldyr-kúldir qulap jatyr...

— Mılısıa shaqyryńdar! — dep shyjalaqtap júr býfetshi. Mynalar mundaǵynyń bárin kúl-talqan etip bitiredi.

— Keregi joq! — Arkashka aıǵaı saldy. — Mılısıa shaqyrmańdar!

— Toqta! — dedi osynda otyrǵan syrttan kelgen brıgadır. — Toqtańdar, balalar, bul buqany men sulatyp bereıin.

Brıgadırdi bári tyńdaı qaldy.

— Sen kim ediń? — dep tańyrqady Vanka. — Sen be?

— Bylaı ketińder, balalar, bylaı taman... Qazir men ony sileıtemin. — Brıgadır Vankaǵa jaqyndaı berdi. Vanka da daıyndaldy.

— Kel, aramza neme... kel.

— Keleıiń, Vanka, kele jatyrmyn.

— Kel, kelip kór.

— Keldim. — brıgadır aspaı-saspaı jaımen Vankaǵa tónip keledi. Qazir ne bolyp, ne qoıaryn birde-bir jan bilgen joq.

— Boksersiń be? Kele ǵoı, oryssha tásilmen eki aıaǵyńdy kókten keltireıin...

— Qaıdaǵy bokser! — Brıgadır Vankaǵa betpe-bet kelip toqtady. — Sen nege qutyrdyń?

— Ne kerek saǵan? — dedi Vanka.

— Endeshe, muny bir dep qoı! Brıgadır Vankany ishke qatty túıip qaldy.

Vanka oıbaılap ishin qolymen basyp, myqshıyp eńkeıe berdi. Bul eńkeıe bergende Brıgadır tizesimen ıektiń astyn ala perip qalyp:

— Eki. — dedi.

Vanka aýyrsynyp eki kózin jumyp qaldy... Búktetilip qulap tústi. Aýzynan astyńǵy ernin qýalaı syzattap qan aqty... Qan ıekten asa kelip Vankanyń tap-taza kóıleginiń omyraýyna tamshylady. Brıgadırdiń ospadar ónerin kórgen sol aradaǵylardyń jany túrshigip ketti: derevnádaǵylar ómiri bulaısha tóbelesip kórgen emes-ti. Munda da nebir qyrǵyn tóbelester bolatyn, al tap mynadaı aramzalyqty bilgen emes.

Arkashka oryndyqty ala sala Brıgadırge aqyrdy:

— Basyńnan perip jibereıin be! Jeksuryn neme!

— Shyǵyńdar, atańa náletter! Báriń de! Joǵal, túge! — Osy bir tolas sátti paıdalanǵan býfetshi baltashylardy dalaǵa aıdap shyǵa bastady. — Ketińder, atańa náletter! Kóshege shyǵyp tóbelesińder!

Baltashylardyń bireýi kelip Arkashkanyń qolyndaǵy oryndyqty alyp ornyna qoıdy da, Brıgadırge:

— Júr, myna aıǵaı-shýdan aýlaǵyraq keteıik. — dedi. Arkashka Ivannyń asty-ústine túsip, ıegindegi qanyn súrtip jatty.

— M-m,Vanka aýyrsyna yńqyldaıdy.

— Eshteńe etpeıdi, Ivan... Analar onyń sybaǵasyn beredi qazir. Aýyra ma?

Vanka saýsaqtarymen jaǵyn ustap yrǵap-yrǵap qoıyp, jelimir qandy-sary sý túkirdi. Túzelip otyrdy.

— Dizim...

— Ne dediń?

— Dizim...

— Tisiń be? Syndyrǵan eken ǵoı? Alda haıýan-aı! Qazir ony ákesine kóristiredi. Jigitter ony ertip ketti... Ornyńnan tura alasyń ba?

Vanka ornynan zorǵa turyp, oryndyqqa otyrdy.

— Sharap alaıyn ba?

— M-m, — Vanka basyn ızedi, — al.

Arkashka sóreniń janyna keldi.

— Mynany myqtap sileıtip ketti, bilem? — dep surady býfetshi, sharap quıyp jatyp.

— Eshteńe etpeıdi, onyń da jazasy beriledi qazir.

— Bárin búldirgen sen!.. Shıva albasty. Júrgen jerińniń bári tóbeles.

— Úndeme. — dedi Arkashka. — Anaý shokolad kámpıtti alyp aýzyńa salyp sorýdy bil.

— Shıva-aq jesin ony. Tez joǵalyńdar bul aradan! Endi qaıtyp qaralaryńdy kórmeıtin bolaıyn!..

Arkashka quıylǵan sharapty alyp Ivanǵa qaraı bettedi.

— Má, iship jiber.

— Ne deıdi anaý? — dep surady Ivan.

— Ursyp tur da. Onda neń bar, ottaı bersin. İsh esińdi jı.

---