InfoHub Logo

Sovhoz mehanıgi Roman Zvágın jumystan soń, ózi jasaǵan dıvannyń ústinde jatyp, balasy Valerkanyń sabaq oqyǵanyn tyńdaýǵa áýes. Roman balasyna sabaqty daýystap oqy dep úıretetin, sol sebepti Valerka esepti de daýystap otyryp shyǵarady.

— Qulaǵyńnyń tıegin aǵyta tús, kóbirek quıylsyn kókiregińe, — deıdi áke.

Roman ásirese óz ádebıetimizdiń sabaǵyn unatady. Munda oı emin-erkin óristeıdi. Qaıtyp kelmes jastyq shaqty eske alasyń. Muń oralady oıyńa.

Bir joly Roman dıvanda shylym tartyp jatyp tyńdady. Valerık "Óli jandardaǵy" "Rýs troıkany" jattap otyrǵan-dy.

— "Rýs, sen shapsa jetkizbes parlap jekken úsh attaı zaýlap keledi emessiń be? Tuıaǵyńnan shań borap, kópirler dúrsil qaǵady, bári de buldyrap artta qalyp jatyr. Toqtaı qaldyń..." Joq, bul kerek emes, — dedi Valerka ózine-ózi. Odan ári: "Shirkin attar, attar netken attar ediń! Jaldaryńnan esken daýyl ma edi! Bitim-bolmysyń qandaı sergek edi? Bıikten tanys ándi estı sala, otty omyraýlaryn birden jumyla kerip, tuıaqtary jerge tımeı ushyp kele jatqan bir tutas sherýge aınala ketken boıy, qudaıdyń jelep-jebeýimen aǵyzyp keledi!.. Rýs qaıda tópep barasyń? Jaýap ber!.. Jaýap bermeıdi. Sıqyrly qońyraýynyń úni ǵana keledi..."

— Asyqpa, — dedi áke. Oılan! Qandaı ádemi sózder.

Roman osy "Rýs-troıkany" ertede óziniń qalaı oqyǵanyn, esh nárseniń baıybyna barmastan tek syqpyrtyp aıtyp berý úshin basqa-kózge tópep jattaǵanyn esine aldy.

— Keıin ókinesiń.

— Ne úshin?

— Osylaısha nemquraıly oqyǵanyń úshin. Ókinesiń, qapy qalasyń.

— Oqyp otyrmyn ǵoı! Endi ne iste deısiń?

— Baıybyna baryp oqy, al seniń esil-dertiń kóshe bolady da turady. Kóshe eshqaıda qashpaıdy. Onda ýaqytty bosqa ótkizip alasyń...

— Túý, ol ne degeniń?

— Túý-túýleme, oqy.

— Oqymaǵanda ne istep júrmin.

— Zeıin qoıyp oqy deımin, qazirgińdeı shatty-buttylap óte shyǵý úshin oqyma.

Valerka "Troıkasyn" qamshylap kete bardy, al Roman taǵy da oıǵa ketti. Bul ózi tátti de sonymen qatar, áldeqalaı... kóńilsiz de oı edi. Jarty ómiri ótken eken sonda ne kórdi bul? Ekinshi jartysyn bastan keshirip júr — eshnárse kezdesken joq. Taqta joldyń ushyǵyna qalaı baryp shyǵatyny, sonan soń... sulaı ketkeni bir mezet esine túse qalǵanda Romannyń oıy astan-kesteń boldy. Roman dıvanǵa kelip otyrdy. Iá, onyń eshqandaı qıyndyǵy joq

— jýyrda qaıtys bolǵan nemere inisi Egor Zvágın sıaqty bul da qyljıa ketedi... Solaı.

Al Valerkanyń:

— "...Otty omyraýlaryn birden jumyla kerip tuıaqtary jerge tımeı ushyp kele jatyr..." degeni qulaqtan áli keter emes.

Bir sát yza ma, ashý ma kim bilsin Roman oıǵa qaldy: "Attardyń sondaǵy alyp kele jatqany kim? Álgi... Chıchıkov pa?" Aıran-asyr bolǵan Roman ornynan tura berdi. Bólmeni kezip júre bastady. Iá, Chıchıkovty, ólkeni aralap júrip, óli jandardy satyp alatyn sumpaıyny alyp keledi. Atasyna nálet! Al saǵan troıka, kerek bolsa!

— Valerka! Munda kelshi. Troıkada ketip bara jatqan kim?

— Selıfan.

— Selıfanyń Selıfan ǵoı! Ol at aıdaýshy. Al onyń Selıfannyń alyp kele jatqany kim?

— Chıchıkov.

— Ol ne bolǵany? Al munda Rýs-troıka delingen ǵoı...

— A?

— Iá. Onyń nesi bar?

— Nesi baryń qalaı? Nesi bar?! Dúbiri jer jarǵandaı bop qońyraýlatqan Rýs-troıka, al troıkada kele jatqan keri ketken alaıaq... Valerık esh nárseniń baıybyna bara almady.

— Bul ne ózi?! — Roman shynymen-aq qatty yza boldy, biraq áldene esine túsip ketkendeı, qolyn bir-aq siltedi. — Oqy. Úıde oqyp kel dep tapsyrǵan eken, oqy. — Balasyn alańdatpaıyn dedi de ol bólmeden shyǵyp ketti. Sonda da tańyrqaý ústine tańyrqaı tústi.

— Mundaı da keremet bolady eken! Qudaıdyń jelep-jebeýimen aǵyzyp keledi! Sondaǵy alyp kele jatqany álgi sumyraı. Sonda ne bolǵany? Sen de sondaı ma ediń, Rýs... Tfý!..

Roman úı ishinde árli-berli júrip, shylym tartty... Óziniń aıaq astynan tap bolǵan jumbaqty oıyn ortaǵa salaıyn dese, mańynda eshkim joq. Onysyn kimmen bolsa da ortaǵa salǵysy kelip-aq tur. Osy arada óte bir jańsaqtyq bar. Aǵyzyp-aq kele jatalyq, jarqynym-aý, sondaǵy alyp kele jatqanymyz kim? Muny basqasha túsinýge bolady ǵoı. Ábden bolady... Aı-aı! Romannyń shydamy taýsylýǵa aınaldy. Sóıtip turǵanda onyń esine mektep muǵalimi Nıkolaı Stepanovıch tústi. Soǵan baryp kelsem be eken, — dep oılady ol.

— Valerıı! — Roman bólmeniń esiginen qarady. — Nıkolaı Stepanovıch úıinde me eken?

— Bilmedim. Ne aıtaıyn dep ediń? — Valera shoshyp qaldy.

— Jaı ánsheıin, oqı ber sabaǵyńdy. Úreılene qaldyń ǵoı... Neden qorqasyń? Taǵy da sotqarlyq jasaǵan bolarsyń-aý?

— Jasaǵanym joq. Ony qaıdan shyǵardyń taǵy?

— Ol aýdanǵa baramyn degen joq pa edi?

— Estigenim joq.

Roman muǵalimge ketti.

Nıkolaı Stepanovıch saraıyndaǵy qoqyr-soqyr birdeńelerin aýdarystyryp júr eken. Roman ekeýi burynnan jaqsy tanys edi, muǵalim bir jaqqa bararynda mehanıkten aýyq-aýyq mashına surap qoıatyn.

— Sálemetsiz be, Nıkolaı Stepanych.

— Esen-saýsyz ba, Roman Konstantınych. — Muǵalim qolynyń shańyn súrtip saraıdyń esiginen syrtqa, jaryqqa qaraı shyǵyp turdy. — Osynda bir nárseni joǵaltyp... izdemegen jerim joq.

— Nıkolaı Stepanych, — Roman birden iske kóshti. — Álginde men "Rýs-troıkany" oqyp otyrǵan balamdy tyńdadym...

— Iá...

— Maǵan mynadaı bir oı keldi: troıka aǵyzyp kele jatyr, kórgen jan oǵan súısine, tańdaı qaǵady, aıtalyq Rýs troıka dep oǵan jol beredi. Onda osylaı delingen. Basqa memleketter de oǵan jol beredi...

— Sonymen...

— Al troıkada otyrǵan kim? — Roman muǵalimge qadala synaı qarady. — Kele jatqan kim? Kimge jol berilýde?..

Nıkolaı Stepanovıch sál bógelip baryp:

— Chıchıkov kele jatty ǵoı... — dedi.

— Sonda Rýs Chıchıkovty tóbesine kótere ushyryp alyp kele jatqany ma? Jurttyń bári Chıchıkovqa qurmet kórsetkeni me?

Nıkolaı Stepanych kúldi. Al Roman ne aıtar eken degendeı, onyń kózinen kóz almaı tur.

— Olaı emes qoı, — dedi muǵalim, — Chıchıkovta turǵan ne bar?

— Al qalaı? Qaıda bolsyn jurt qoǵadaı japyrylyp troıkaǵa jol beredi...

— Rýs Chıchıkovpen emes, troıkamen salystyrylǵan. Bul arada Gogol qozǵalysty, shapshańdyqty, ekpindi qımyldy kórsetip otyr. Chıchıkovtyń buǵan ne qatysy bar?

— Troıkamen kele jatqan Chıchıkov qoı?

— Onda ne tur?

— Al sonda qalaı bolǵany? Men túsine almadym: Rýs troıka, solaı ma... Al troıkada kele jatqan alaıaq qý. Munda qandaı maqtanysh bolmaq?

Nıkolaı Stepanych Romanǵa qarap turyp-turyp... ezý tartty.

— Siz oqıǵaǵa basqa jaǵynan kelgensiz.

— Qaı jaǵynan kelseń de troıkada otyrǵan Chıchıkov qoı... Stepka Razın bolsa eken onda bir sári. Al mynaý ólkeni aralap.

— Gýbernıany deńiz.

— Jaraıdy, gýbernıa-aq bolsyn. Bálkı, Gogol soqasyn salyp shyǵaıyn, qashan anyǵyna jetkenshe men de tiri júre qoımaspyn degen bolar. A? — Nıkolaı Stepanovıch taǵy kúldi.

— Siz muny atústi túsingen sıaqtysyz. Ózinshe qalaıda tosyn tolǵanys... Siz ne aıtpaq edińiz?

— Basyma kele qalǵan oı ǵoı ánsheıin!

— Aıttym ǵoı, onda turǵan eshteńe joq: Gogoldi qozǵalys bılep áketken, sonan soń oǵan Rýs týraly, onyń taǵdyry týraly oı kelgen.

— Men ony túsinemin ǵoı.

— Endi ne jetpeıdi? Lırıkalyq sheginis jasap, birinshi tomdy aıaqtady. Ekinshi tomdy jazýǵa ázirlendi. Chıchıkovty ekinshi tomǵa deıin qaldyrdy...

— Ol ony troıkada qaldyrdy, meniń júıkeme tıgen de osy. Atjalman alaıaq qalaısha troıkamen kele jatady, o... Joq, men bilemin — bul arada: qozǵalys, shapshańdyq, ýytty júris dep túsindirýge de bolar. Bylaısha... Saıtan bilgen be, túge! Al endi muny meniń oılaǵanymdaı kúıde de topshylaýǵa bolady ǵoı.

— Oılap boldyń ǵoı... endi ne kerek? Árıne, solaı oılap qalýǵa da bolady. Biraq Gogol bolyp oılaý kerek. Ol bulaısha oılaǵan joq.

— Iá, ol solaı oılady ma, joq pa, endi odan surap bile almaısyń. Joq, áńgime tipti onda da emes, bálkı, oılamaǵan da bolar. Biraq meniń basyma sap etip kele qaldy!

— Aıta keteıin, men ózimniń búkil oqytýshylyq ómirimde osy úzindimen san ret kezdesip júrsem de tap mundaı oıǵa kelgen emen. Jáne eshkimnen estigenim de joq, — Nıkolaı Stepanovıch ezý tartty. — Apyr-aı dese! Bulaısha da túsinýge bolady eken ǵoı. Joq, munda tań qalarlyqtaı eshteńe bolmasa kerek... Bul jaıynda balańyzǵa eshteńe aıttyńyz ba?

— Joq. Nesine aıtpaqpyn?

— Keregi joq. Aıtpaı-aq qoıyńyz.

Roman qaltasynan papıros alyp muǵalimge berdi. Ekeýi otyryp shylym tartty.

— Ne joǵaltqan edińiz? — dep surady Roman.

— Bir bolymsyz nárse... álgi fotoaparattyń sıraǵy edi. Kúnniń batar aldyndaǵy araıly shapaǵyn túsirip alaıyn degen edim... Ózi de araı emes, kádimgi órt dese bolǵandaı. Kórmeısiz be, joǵaltyp alǵanymdy, bir jerge qoısam kerek edi...

— Qazirgi kezdegi shapaq degenińiz adam tań qalarlyqtaı. Sıraqtyń oǵan ne keregi bar?

— Túsirgen sýretti jetildirý úshin de biraz ýaqyt qozǵamaı qoıa turý kerek. Qolymmen kóterip tura almaımyn.

— A-a, solaı eken ǵoı. Jazǵyturǵy kúnniń keshki shapaǵy erekshe bolady.

— Solaı... — muǵalim Romanǵa qarap turyp taǵy da eriksiz kúlip jiberdi. — Chıchıkov deńiz? Shynynda da ǵajap. Mundaı da bolady eken!

Roman da myrs etip kúldi. "Al sonda troıkamen kele jatqan kim?! Kim?"dep taǵy dúrse qoıa bergisi keldi. Biraq buǵan barǵan joq. Shynyna kelgende bári de berekesiz-aq nárse. Balanyń isi sıaqty.

— Ózińizdiń oqyp kórgenińiz bar ma edi?

— Oqyǵanda qandaı? Áli esimde, men de syqpyrtyp jattaǵanmyn... Otyz jyl ótken soń baryp túsingendeı boldym Roman basyn shaıqady. Muǵalimniń qolyn alyp qosh aıtysty da úıine qaıtty.

Kóńili tynǵany óz aldyna, ol qolyn bir-aq siltedi de óz-ózinen uıalǵandaı bop, "Erikkeniń isi ǵoı bul: troıkamen ketip bara jatqan Chıchıkov pa nemese Chıchıkov emes pe? Sol úshin esalań adamdaı ersili-qarsyly júgirip, ábigerge túsermin be" dedi. Sóıtip turǵanda, qasaqana oǵan: "Chıchıkovty alyp ketip bara jatyr eken, oǵan ne daýa?" degen oı taǵy da sap ete qaldy.

— Tfý! — Roman shylymynyń tuqylyn laqtyra tastap, qaltasyna taǵy da qol saldy. — Mundaı da qyzyq bolady eken! Qaraptan-qarap júrip súrinip ketkenimshi. Pále degen aıaq astynda. Qaraı gór!..

---