InfoHub Logo

(Ázil áńgime)

Bıznes dese, ony bilmeıtin adam joq shyǵar. Óıtkeni, bul sóz qazaqqa baıaǵydan belgili. Ol — kádimgi «saýda» degen sóz. Iá, ol kezde, to est burynǵy kezdegi «saýda», «saýdager» degen sóz búginde tonyn aınaldyryp, «bıznes», «bıznesmen» bolyp shyǵa kelgen. Demek, Abaısha aıtqanda: «esektiń artyn jý — mal tap» degen sózge saıady. Sondyqtan, kim kimdi aldaıdy, kim kimdi arbaıdy, aryn satyp, janyn jaldaıdy, áıteýir aqsha tapsa boly, sol bıznes nemese bıznesmen.

Aqsha tapqanda da qalaı tabady? «Án aıtqan adam tek aıtpaıdy, janyn jep aıtady» degen bar emes pe? Sol sekildi, bıznesmen aqsha tabý úshin, árıne, bireýdi aldaıdy, bireýdi arbaıdy, kerek dese janyn da jaldaıdy. Áıtpese, aqsha lyp etip, bıznesmenniń qaltasyna qalaı op-ońaı túse salsyn?

Iá, bıznesmenniń qaltasy qalyńdaǵan saıyn, qabyrǵasy da qalyńdap, júzi jyltyrap shyǵa keledi. Mingeni — «Jıp», kirgeni — kafe men kazıno. Altyndaǵan azý tisterin aqsıta kúlip, taltań-taltań júrip bara jatqanda, qarsy kelgen adamdy «KamAZ» sekildi qaǵyp kete jazdaıdy. Soǵan qarap, bıznesmenniń bári baqytty eken dep oılaısyń. Biraq, qatty qatelesesiń. «Syrtqylarǵa syr bermeı, qur kúlemin jymyńdaptyń» kebin kıgen naǵyz baqytsyz jandar solar. Iá, olar kúndiz kúlgen bolyp júrgenderimen, tún balasy uıqy kórmeı, dóńbekshýmen bolady. Birinshiden, erteń kimdi aldaımyn, kimdi arbaımyn, qaıtsem kiristi kóbirek kirgizemin dep qıal qýalasa, ekinshiden, meni bireý aldap nemese aldymdy orap ketpes pe eken dep mazalanady. Úshinshiden, eń qaýiptisi — meni kóre almaǵan nemese menen qıanat kórgen ekinshi bir básekeles bıznesmen meni atyp nemese asyp ketpes pe eken degen qorqynyshpen tań atqansha tóseginde typyrshýmen bolady.

Atylyp ta, asylyp ta qalǵan bıznesmenderdi estip te, kórip te júrmiz ǵoı. «Qardyń basyn qar alar, hannyń basyn han alar» degen osy da, bıznesmender bir-birin baıqap ta, jaıpap ta jatady. Osydan keıin bıznesmenderdi baqytty jandar dep kórińiz. Alaıda, oǵan qarap jatqan el joq. «Alty kún atan bolǵansha, bir kún býra bolǵan artyq» degen eski qaǵıdany qalqan tutyp, árkimniń-aq bıznesmen bolǵysy keledi.

— Sondaı bıznesmen bolǵysy keletinderdiń biri tap meniń kórshim Qoqymbaı bolyp shyqty. Ol ózi — kezinde partıa qyzmetinde bolyp, «kreslo qyzyǵyn» biraz kórgen adam. Qazir zeınetker, jasy jetpisten asyp ketken, kempiri ekeýi ǵana turady. Jarytymsyz zeınetaqy ne bolady deısiz? Qalt-qult etip kún kórip jatqan jandar. Sol Qoqymbaı bir kúni maǵan kelip, bylaı dedi:

— Jaqan, sen ǵoı kúni-túni óleń jazasyń, ne odan paıda kórip jatqan joqsyń, ne ony eshkim oqymaıdy. Sen ondaı bos áýreshilikti tasta da, meni tyńda. Basyma bir keremet «ıdeıa» qonaqtady. Sony iske asyrý úshin, ekeýimiz bıznespen aınalysaıyq.

— Ol qandaı bıznes? — dedim selqos qana.

— Ol — bıt bıznesi.

Men eriksiz kúlip jiberdim.

— Sen kúlme, — dedi ol salmaqty túrde sózin jalǵastyryp. — Jas kezimizde ózimizdi talaı shaǵyp, tátti qanymyzdy sorǵan parazıt bıt she? Sol naǵyz bıznestiń kózi de, ózi de bolmaq.

— Qoqa-aý, qaıdaǵy bıtti aıtyp otyrsyz? Ol parazıtiń sonaý 1945 jyly Otan soǵysy bitip, el esin jınaǵan kezden bastap-aq quryp ketti emes pe? Qazir ony mıkroskoppen qarasań da adamnyń táninen kóre almaısyń. Sonda, ony qaıdan izdep tabamyz?

— Solaıy solaı ǵoı, — dedi Qoqymbaı maǵan sál renjigendeı. — Sen durystap tyńda. Altyn eshqashan da ertegidegideı at basyndaı bolyp qolyńa túse qalmaıdy, ol qap-qap qumnyń arasynan ıneniń jasýyndaı ǵana bolyp ilinedi. Sol sekildi baılyq ta birtindep jınalady. «Teńge — tıynnan, dúnıe — buıymnan» degendeı, bıznes te qıynnan qıysady. Ekeýimiz bıt bıznesimen aınalysatyn bolsaq, bas-aıaǵy jarty jylǵa jetpeı baıyp shyǵa kelemiz. Bıt qoı da emes, sıyr da emes, ol úshin ókimetke salyq ta tólep jatpaımyz.

— Bıtti qaıdan tabamyz, qalaı baǵamyz jáne ony qaıda ótkizemiz? — dedim, kóńilin qaldyrmaı, áńgimesin tyńdaı túskim kelip.

Qoqymbaı bıtten doktorlyq dısertasıa qorǵaǵan adamdaı, «ıdeıasyn» táptishtep túsindire bastady:

— Sen bıtti qaıdan tabamyz dep qınalma, ol jaǵyn maǵan qaldyr. Qazaǵym aman bolsa, bıt qashpaıdy. Óıtkeni, adam balasyn jaratqanda Alla taǵala bıtti qazaqpen birge jaratqan eken. Dúnıege kelgen tirshilik ıesi birjola quryp ketpeıdi, «qalaýyn tapsa, qar janady». Bıtti tabamyz. Ony tabý da, baǵý da meniń moınymda bolsyn. Al, sen ony aqshaǵa aınaldyrý jaǵyna kómektesseń bolǵany. — Qoqymbaı áńgimesin jalǵastyra tústi. — Seniń kempiriń kósheniń buryshynda shekildeýik satyp otyrady ǵoı, onyń bir stakany 50 teńge de bolmaıdy, al kókbazarda bir bıt baqandaı 900 teńge turady. Bıt bıznesin kóz aldyńa endi elestete ber.

«Altyndy kórse, perishte joldan taıady» degendeı, bir bıt 900 teńge turady degen tusta eriksiz eleń ete qaldym:

— Qoqa-aý, sonda bıtti kimge satamyz? Ol sonshalyqty kimge kerek?

— Túý, netken nadan ediń? — dep qaldy Qoqymbaı, — «usharyn jel, qonaryn saı biletin» qańǵybas syǵandardan jaman bolǵanymyz ba? Qazir qazaqtardyń ózderi sol syǵyndardy izdep júrip bıt satyp alady. Árıne, baýyry isip nemese berishtenip, sary aýrýǵa dýshar bolǵandarǵa bıt myń da bir em eken. Aıranǵa qosyp, ony tirideı jutyp jiberse bolǵany, aýyrǵan adam birden aıyǵyp shyǵa keledi. Bul kúnderi baýyry bútin adam kemde-kem shyǵar. Sondyqtan, «jan qymbat pa, án qymbat pa?» — degen kezde, dertti pende, árıne, jan qymbat dep, bıt izdeıdi.

— Burynǵy qazaqtar bıttiń arqasynda sary aýrý degendi óńi túgil, túsinde de estip kórmegen ǵoı. Medısına qansha jetildi desek te, qazirgi dárigerler bıttiń emdik qasıetin bilmeıdi. Qaıta, bıt dese, attondaryn ala qashady. Kishkentaı kezimizde mektepte oqyp júrgende basymyzdan ne ústimizden bıt shyǵa qalsa, tekserýge kelgen dárigerler taqıamyz ben kóılegimizdi órtep jiberetin. «Bıtke ókpelep, tonyńdy otqa órteme» degen mátel sol kezden qalsa kerek.

Al, endi bıtti tabýdyń jolyn aıtaıyn. Bul kúnderi bıtti tabý múmkin emes dep oılama. Shyny ydystyń ishine adamnyń uryǵyn salyp, jasandy adam jasap jatqanda, bıtti qaıta tiriltý degen sóz

bolyp pa? Máselen, osy qalada úıi joq, jaıy joq qańǵybastar qanshama? Solardyń bireýin qolǵa alyp, baqsaq jetip jatyr. Ózimen kelisemiz de, qalanyń syrtyndaǵy saıajaıda ustaımyz. Kún saıyn tamaǵy men sharabyn berip tursaq boldy, ol eshqaıda da ketpeıdi, jyly úı, jyly tóseginde sharabyn iship, shala mas bolyp jata beredi. Tek, ústine júnin ishine qarata tigilgen teri shalbar men bóz kóılek kıgizemiz. Onyń aldynda jaqsylap et asyp, onyń sorpa maıyna tary talqandy shylap, shalbardyń ishin sylap qoıamyz. Qańǵybastyń ózin de etke toıǵyzyp, sorpasynan ishkizip otyramyz. Onyń ústine «Talas» sharaby qosylǵan soń, qańǵybasymyz qatyp turyp uıyqtaıdy. Ol kezde bıt túgil, shaıan shaqsa da sezbeıdi. Oıanǵanymen, ony uzaqqa shyǵarmaı, baqylap otyramyz, sýǵa da shomyldyrmaımyz. Sonda bir aptanyń ishinde onyń buty yrǵaıdaı, bıti torǵaıdaı bolyp shyǵa keledi. Sodan keıin «bordaqymyzdy» sheshindirip, bıtterin qajetti ydysymyzǵa qaǵyp alyp, burynǵy ádisimizben ony qaıta kıindiremiz. Odan keıingi jumysty ekeýimizdiń kempirlerimiz tyndyrady. Bizder tek aqshalaryn jınaı beremiz, jınaı beremiz...

Mine, bıt bıznesi degenimiz osy. Biraq, bizdiń bul bıznesemizdi ekeýmizden basqa eshkimniń bilmeýi kerek. Tipti, bıtti qaıdan taýyp berip júrgenimizdi kempirlerimiz de sezbesin. Olar tek bıtterdi satýmen ǵana aınalysatyn bolsyn...

Qoqymbaıdyń áńgimesine eligip ketkenim sonshalyq, aqsha kerek bolǵan soń, onyń usynysymen sol zamatta kelistim. Biraq, sizderden ótinerimiz, bizdiń bul syrymyzdy bireýlerge aıtyp qoımańyzdar. Bilip qoıatyn bolsa, bizge de básekelester tabylyp, kúnimiz kún bolmaı qalar. Túsinseńizder, bizdiń bıznesimiz — esh aramdyǵy joq taza bıznes, eshkimdi aldamaımyz da, arbamaımyz da, kerisinshe, jany qınalǵan aýrýlardyń aıyǵyp ketýlerine kómektesemiz. Túptep kelgendegi maqsatymyz — «Qyzyl kitapqa» enip, quryp bara jatqan bıtterdi tiriltip, qaıtadan qatarǵa qosý.

Tek, bizdiń bıt bıznesimizge sáttilik tileńizder.

---