Cúıekti balyqtar klasy
Ońtústik Qazaqstan oblysy, Túrkistan qalasy,
«Túrkistan Ahmet Iassaýı» kásibı kolejiniń
bıologıa pán oqytýshysy:
Bekbolatova Nazerke Bakytovna
Jospary
İ. Uıymdastyrý kezeńi
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý
Súıekti balyqtar klasy
1. Shemirshekti balyqtar qurylysy men tirshiligi
2. Shemirshekti balyqtar ókilderi
3. Test tapsyrmalary men kespe qaǵazdarǵa jaýap berý
4. Sýretpen jumys
İİİ. Jańa sabaq
1. Súıekti balyqtar qurylysy
2. Kóbeıýi
3. Mıgrasıasy
İV. Bekitý
1. Semantıkalyq karta
2. Zoologıalyq dıktant
3. «Balyq aýlaý» oıyny
V. Baǵalaý
Vİ. Úı tapsyrmasy
1. Súıekti balyqtar klasynyń ókilderimen tanysý jáne bir - birinen ajyrata bilý;
2. Balyqtardyń tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzy týraly málimetter bilip kelý;
3. Taqyrypqa baılanysty berilgen kesteni toltyrý
Vİİ. Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi
Páni: Zoologıa
Sabaqtyń taqyryby: Súıekti balyqtar klasy
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik. Oqýshylardyń oqý qabiletterin jáne bilimderin tereńdete otyryp, súıekti balyqtar qurylysy, kóbeıýi, mıgrasıasy jáne mańyzy men túrleri týraly túsindirý.
2. Damytýshylyǵy. Oqýshylardyń oılaý qabiletin jetildirý, alǵan bilimderin tájirıbede qoldana bilýge, súıekti balyqtar qurylysy men túrlerin naqty ajyrata bilýge daǵdylandyrý.
3. Tárbıelik. Oqýshylardy uqyptylyqqa, tabıǵatty qorǵaýǵa, taza ustaýǵa tárbıeleý.
Sabaq kórnekiligi: Sýretter, kespe qaǵazdar, test tapsyrmalary, ınteraktıvti taqta
Sabaq túri: teorıalyq
Sabaqtyń ádis - tásilderi: «Syn turǵysynan oılaý» tehnologıasy
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
Oqýshylarmen sálemdesý; túgeldeý; oqý quraldaryn tekserý, aýdıtorıa tazalyǵyna mán berý; jýrnaldy toltyrý;
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý
Shemirshekti balyqtar klasy
1. Shemirshekti balyqtar qurylysy men tirshiligi
2. Shemirshekti balyqtar ókilderi
1 - tapsyrma. Test tapsyrmalarymen jumys
1. Balyqtardy zertteıtin ǵylym salasy
A) mıkologıa
B) kardıologıa
V) ıhtıologıa +
G) ornıtologıa
2. Balyqtar neshe klasqa bólinedi?
A) 1
B) 2 +
V) 3
G) 4
3. Shemirshekti balyqtar klasynyń túr sany
A) 22000
B) 20000 +
V) 7500
G) 750
4. Balyqtardyń júregi neshe qýysty?
A) 1
B) 2+
V) 3
G) 4
5. Balyqtarda qan aınalym sheńberi qansha?
A) 4
B) 2
V) 3
G) 1+
6. Shemirshekti balyqtar qalaı uryqtanady?
A) Syrttaı
B) ishteı+
V) jynysty
G) jynyssyz
7. Qara ýyldyryq alynatyn balyqtar toby
A) Alabuǵalar
B) Albyrttar
V) Bekireler+
G) Maıshabaqtar
8. Alǵash ret qýyq paıda bolǵan balyqtar toby:
A) Shemirshekti balyqtar
B) Súıekti balyqtar +
V) Skattar
G) Akýlalar
Baǵalaý júıesi: «5» - 7 - 8; «4» - 6 - 5; «3» - 4; «2» - 3.
2 - tapsyrma. Kespe qaǵazdarmen jumys.
№1
1. Súıekti balyqtardyń teri jabyndysynyń ereksheligi
2. Balyqtardyń mıgrasıaǵa shyǵý sebebi
№2
1. Baıaý júzetin balyqtardyń dene pishininiń erekshelikteri
2. Balyqtardyń qan aınalym júıesi
№3
1. Súıekti balyqtardyń as qorytý júıesi
2. Sý túbinde júzetin balyqtardyń dene erekshelikteri
№4
1. Balyqtardyń tynys alý júıesi
2. Balyqtardyń kóbeıý joldary
3 - tapsyrma. Sýretpen jumys. (Akýlanyń syrtqy jáne ishki qurylysy kórsetilgen, múshelerdiń atyn taýyp, qalammen jazý kerek)
Jańa sabaq
1. Súıekti balyqtar qurylysy
2. Kóbeıýi
3. Mıgrasıasy
1. Súıekti balyqtar klasy tómengi klass tarmaqtaryna bólinedi. Shemirshek súıektiler klass tarmaǵy – Chondrostei, ókilderi – bekire, qorytpa, súırik, t. b. qaýyrsynqanattylar klass tarmaǵy – Sarcopterygii, ókilderi – latımerıa, dıpnoı.
Súıekti balyqtar barlyq jer sharyndaǵy muhıttarda, teńizderde jáne tushshy sýlarda tirshilik etedi. Tirshilik jaǵdaılaryna qaraı balyqtardyń syrtqy pishini de alýan túrli bolyp keledi. Barlyq balyqtardyń 99% (20 myń túr) osy súıekti balyqtar Quıryq qanaty gomoserkaldy. Súıekti balyqtardyń qańqasy súıek bolǵandyqtan denesi aýyr bolady. Osyǵan baılanysty olarda torsyldaq jaqsy damyǵan. Bul súıekti balyqtar tobyna, keıbir belgileri arqyly shemirshekti balyqtarǵa uqsamaıtyn kóne súıekti balyqtar da jatady.
Dene pishini. Súıekti balyqtardyń kópshiliginiń dene pishini tez, jyldam júzýge beıimdelgen akýlalardyń denesine uqsas, al baıaý júzetin balyqtar (tuqy tárizdiler) nemese sýdyń túbinde baıaý qozǵalatyn (mysaly kambala) túrleri jalpaq skattarǵa uqsas bolyp keledi.
Qozǵalý músheleri. Súıekti balyqtarda shemirshekti balyqtardikindeı taq (arqa, anal, quıryq) jáne jup (keýde, qursaq) júzý qanattary bolady. Dara qanattary arqasyndaǵy eki qanattan, quıryq jáne anal tesiginiń tusyndaǵy qanattardan turady. Barlyq qanattarynyń da súıekti qaýysyndary bolady. Súıekti balyqtardyń quıryq qanattary keń, ashaly bolyp keledi. Osyndaı qurylysty quıryqty gomoserkaldy dep ataıdy.
Teri jabyndysy. Súıekti balyqtarda denesin juqa plasınka tárizdi kóptegen súıekti qabyrshaqtar jaýyp jatady. Juqa plasınkanyń bir sheti terisine bekinip, ekinshi sheti shyǵyp jatady.
Qańqasy. Súıekti balyqtardyń qańqasynyń birte - birte súıektenýi balyqtardyń evolúsıasynda beıimdelý qabiletin arttyrdy. Qańqanyń súıektenýi tirek qımylynyń kúshti bolýyna, etterdiń bekýine sebebin tıgizse, nerv júıesi men ishki múshelerdi saqtaýdy arttyrdy.
Súıek qańqasy balyqtardyń salmaǵyn arttyrdy, olardyń júzýin baıaýlatady. Sondyqtan olardyń júzýin jeńildetý úshin ishektiń aldyńǵy bóliminen torsyldaq damyǵan. Torsyldaqtyń ishi azot, ottegi jáne kómirqyshqyl gazyna toltyrylǵan. Osy aralas gazdardyń arqasynda balyqtardyń salmaǵy belgili dárejede azaıady. Torsyldaqtar tek balyqtyń salmaǵyn ǵana azaıtyp qoımaıdy,
gıdrostatıkalyq qyzmette atqarady, demek balyqtardyń sýdyń tereń qabaty men joǵarǵy qabatyna kóterilýge múmkindik beredi. Balyqtardyń etteri ártúrli qımylyna, oǵan jumsalatyn kúsh - qýatyna qaraı jeke jikterge bólingen. Eń jaqsy damyǵan kúshti etteri deneniń uzyna boıy omyrtqa jotasyna bekingen. Saıyp kelgende, balyqtardyń qańqasy men etteri qaıtalanyp otyratyn metamerli qurylysty bolady.
Nerv júıesi. Mıy shemirshekti balyqtardyń mıyna qaraǵanda qarapaıym bolady. Mysaly súıekti balyqtardyń mıynyń kólemi kishirek. Olardyń aldyńǵy mıy kishirek jáne shemirshekti – súıekti, súıekti balyqtardyń kópshiliginde ol ústińgi jaǵynan nerv zattary joq epıtelıımen qaptalǵan súıekti balyqtarda ortańǵy mı men mıshyq basqa balyqtarǵa qaraǵanda kólemdi bolady.
Sezim músheleri.
Kóptegen túrleriniń ıis sezý, sezim, estý, kórý músheleri jaqsy jetilgen. Olardyń búıir syzyǵy sýdyń qozǵalysyn qabyldaıdy. Súıekti balyqtardyń kópshiliginde torsyldaq bolady, ol dene tepe – teńdigin saqtaý qyzmetin atqarady.
Tynys alý jýıesi. Balyqtarǵa tán erekshelikter - olardyń jelbezekpen tynys alýy. Jelbezekter bastyń eki jaǵynda bolady. Aýzyn ashyp - jaýyp, jelbezek qaqpaqshalaryn bir kóterip, bir tómen túsirip balyqtar aýyz qýysyna, jutqynshaqqa, bulardyń jelbezek japyraqshalaryna quıylatyn sý aǵysyna týdyryp, ony jelbezek tesikter arqyly syrtqa shyǵarady. Nátıjesinde jelbezek japyraqshalary sýmen únemi jýylyp, sýda erigen ottegi sińiriledi. Súıekti balyqtarda tórt jup jetilgen jelbezekteri bolady. Súıekti balyqtardyń jelbezek aralyq perdeleri bolmaıdy, jelbezek talshyqtary sheńberlerine ǵana bekıdi. Jelbezek qýysyn syrtqy jaǵynan jelbezek qaqpaǵy jaýyp turady. Olar jelbezek qaqpaqshalaryn qozǵaltý arqyly tynys alady. Balyqtardyń tynys alýy sýda aýyz arqyly jutý saldarynan emes, jelbezek qaqpaqtarynyń qımyly arqyly oryndalady. Keıbir balyqtar tynys alý úshin aýadaǵy ottegin paıdalanady. Mysaly, sýdyń túbinde tirshilik etetin shyra balyqtar únemi sýdyń betine kóterilip basyn sýdan shyǵaryp aýa jutyp otyrady. Sodan keıin ol aýany qabyrǵasynda qan tamyrlary kóp kapıllárlary bar ishek arqyly jiberedi. Tropıkalyq sý jıi keýip qalatyn jerlerde tirshilik etetin qostynysty balyqtarda (proteptorýs, lepıdosıren) jelbezekterimen qosa qapshyq tárizdi ókpeleri de bolady. Sý keýip qalǵanda qostynysty dalyqtar batpaqqa kirip alyp, anabıotıkalyq kúıde jatyp aýamen tynys alady.
Tolyq nusqasyn júkteý
«Túrkistan Ahmet Iassaýı» kásibı kolejiniń
bıologıa pán oqytýshysy:
Bekbolatova Nazerke Bakytovna
Jospary
İ. Uıymdastyrý kezeńi
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý
Súıekti balyqtar klasy
1. Shemirshekti balyqtar qurylysy men tirshiligi
2. Shemirshekti balyqtar ókilderi
3. Test tapsyrmalary men kespe qaǵazdarǵa jaýap berý
4. Sýretpen jumys
İİİ. Jańa sabaq
1. Súıekti balyqtar qurylysy
2. Kóbeıýi
3. Mıgrasıasy
İV. Bekitý
1. Semantıkalyq karta
2. Zoologıalyq dıktant
3. «Balyq aýlaý» oıyny
V. Baǵalaý
Vİ. Úı tapsyrmasy
1. Súıekti balyqtar klasynyń ókilderimen tanysý jáne bir - birinen ajyrata bilý;
2. Balyqtardyń tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzy týraly málimetter bilip kelý;
3. Taqyrypqa baılanysty berilgen kesteni toltyrý
Vİİ. Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi
Páni: Zoologıa
Sabaqtyń taqyryby: Súıekti balyqtar klasy
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik. Oqýshylardyń oqý qabiletterin jáne bilimderin tereńdete otyryp, súıekti balyqtar qurylysy, kóbeıýi, mıgrasıasy jáne mańyzy men túrleri týraly túsindirý.
2. Damytýshylyǵy. Oqýshylardyń oılaý qabiletin jetildirý, alǵan bilimderin tájirıbede qoldana bilýge, súıekti balyqtar qurylysy men túrlerin naqty ajyrata bilýge daǵdylandyrý.
3. Tárbıelik. Oqýshylardy uqyptylyqqa, tabıǵatty qorǵaýǵa, taza ustaýǵa tárbıeleý.
Sabaq kórnekiligi: Sýretter, kespe qaǵazdar, test tapsyrmalary, ınteraktıvti taqta
Sabaq túri: teorıalyq
Sabaqtyń ádis - tásilderi: «Syn turǵysynan oılaý» tehnologıasy
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
Oqýshylarmen sálemdesý; túgeldeý; oqý quraldaryn tekserý, aýdıtorıa tazalyǵyna mán berý; jýrnaldy toltyrý;
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý
Shemirshekti balyqtar klasy
1. Shemirshekti balyqtar qurylysy men tirshiligi
2. Shemirshekti balyqtar ókilderi
1 - tapsyrma. Test tapsyrmalarymen jumys
1. Balyqtardy zertteıtin ǵylym salasy
A) mıkologıa
B) kardıologıa
V) ıhtıologıa +
G) ornıtologıa
2. Balyqtar neshe klasqa bólinedi?
A) 1
B) 2 +
V) 3
G) 4
3. Shemirshekti balyqtar klasynyń túr sany
A) 22000
B) 20000 +
V) 7500
G) 750
4. Balyqtardyń júregi neshe qýysty?
A) 1
B) 2+
V) 3
G) 4
5. Balyqtarda qan aınalym sheńberi qansha?
A) 4
B) 2
V) 3
G) 1+
6. Shemirshekti balyqtar qalaı uryqtanady?
A) Syrttaı
B) ishteı+
V) jynysty
G) jynyssyz
7. Qara ýyldyryq alynatyn balyqtar toby
A) Alabuǵalar
B) Albyrttar
V) Bekireler+
G) Maıshabaqtar
8. Alǵash ret qýyq paıda bolǵan balyqtar toby:
A) Shemirshekti balyqtar
B) Súıekti balyqtar +
V) Skattar
G) Akýlalar
Baǵalaý júıesi: «5» - 7 - 8; «4» - 6 - 5; «3» - 4; «2» - 3.
2 - tapsyrma. Kespe qaǵazdarmen jumys.
№1
1. Súıekti balyqtardyń teri jabyndysynyń ereksheligi
2. Balyqtardyń mıgrasıaǵa shyǵý sebebi
№2
1. Baıaý júzetin balyqtardyń dene pishininiń erekshelikteri
2. Balyqtardyń qan aınalym júıesi
№3
1. Súıekti balyqtardyń as qorytý júıesi
2. Sý túbinde júzetin balyqtardyń dene erekshelikteri
№4
1. Balyqtardyń tynys alý júıesi
2. Balyqtardyń kóbeıý joldary
3 - tapsyrma. Sýretpen jumys. (Akýlanyń syrtqy jáne ishki qurylysy kórsetilgen, múshelerdiń atyn taýyp, qalammen jazý kerek)
Jańa sabaq
1. Súıekti balyqtar qurylysy
2. Kóbeıýi
3. Mıgrasıasy
1. Súıekti balyqtar klasy tómengi klass tarmaqtaryna bólinedi. Shemirshek súıektiler klass tarmaǵy – Chondrostei, ókilderi – bekire, qorytpa, súırik, t. b. qaýyrsynqanattylar klass tarmaǵy – Sarcopterygii, ókilderi – latımerıa, dıpnoı.
Súıekti balyqtar barlyq jer sharyndaǵy muhıttarda, teńizderde jáne tushshy sýlarda tirshilik etedi. Tirshilik jaǵdaılaryna qaraı balyqtardyń syrtqy pishini de alýan túrli bolyp keledi. Barlyq balyqtardyń 99% (20 myń túr) osy súıekti balyqtar Quıryq qanaty gomoserkaldy. Súıekti balyqtardyń qańqasy súıek bolǵandyqtan denesi aýyr bolady. Osyǵan baılanysty olarda torsyldaq jaqsy damyǵan. Bul súıekti balyqtar tobyna, keıbir belgileri arqyly shemirshekti balyqtarǵa uqsamaıtyn kóne súıekti balyqtar da jatady.
Dene pishini. Súıekti balyqtardyń kópshiliginiń dene pishini tez, jyldam júzýge beıimdelgen akýlalardyń denesine uqsas, al baıaý júzetin balyqtar (tuqy tárizdiler) nemese sýdyń túbinde baıaý qozǵalatyn (mysaly kambala) túrleri jalpaq skattarǵa uqsas bolyp keledi.
Qozǵalý músheleri. Súıekti balyqtarda shemirshekti balyqtardikindeı taq (arqa, anal, quıryq) jáne jup (keýde, qursaq) júzý qanattary bolady. Dara qanattary arqasyndaǵy eki qanattan, quıryq jáne anal tesiginiń tusyndaǵy qanattardan turady. Barlyq qanattarynyń da súıekti qaýysyndary bolady. Súıekti balyqtardyń quıryq qanattary keń, ashaly bolyp keledi. Osyndaı qurylysty quıryqty gomoserkaldy dep ataıdy.
Teri jabyndysy. Súıekti balyqtarda denesin juqa plasınka tárizdi kóptegen súıekti qabyrshaqtar jaýyp jatady. Juqa plasınkanyń bir sheti terisine bekinip, ekinshi sheti shyǵyp jatady.
Qańqasy. Súıekti balyqtardyń qańqasynyń birte - birte súıektenýi balyqtardyń evolúsıasynda beıimdelý qabiletin arttyrdy. Qańqanyń súıektenýi tirek qımylynyń kúshti bolýyna, etterdiń bekýine sebebin tıgizse, nerv júıesi men ishki múshelerdi saqtaýdy arttyrdy.
Súıek qańqasy balyqtardyń salmaǵyn arttyrdy, olardyń júzýin baıaýlatady. Sondyqtan olardyń júzýin jeńildetý úshin ishektiń aldyńǵy bóliminen torsyldaq damyǵan. Torsyldaqtyń ishi azot, ottegi jáne kómirqyshqyl gazyna toltyrylǵan. Osy aralas gazdardyń arqasynda balyqtardyń salmaǵy belgili dárejede azaıady. Torsyldaqtar tek balyqtyń salmaǵyn ǵana azaıtyp qoımaıdy,
gıdrostatıkalyq qyzmette atqarady, demek balyqtardyń sýdyń tereń qabaty men joǵarǵy qabatyna kóterilýge múmkindik beredi. Balyqtardyń etteri ártúrli qımylyna, oǵan jumsalatyn kúsh - qýatyna qaraı jeke jikterge bólingen. Eń jaqsy damyǵan kúshti etteri deneniń uzyna boıy omyrtqa jotasyna bekingen. Saıyp kelgende, balyqtardyń qańqasy men etteri qaıtalanyp otyratyn metamerli qurylysty bolady.
Nerv júıesi. Mıy shemirshekti balyqtardyń mıyna qaraǵanda qarapaıym bolady. Mysaly súıekti balyqtardyń mıynyń kólemi kishirek. Olardyń aldyńǵy mıy kishirek jáne shemirshekti – súıekti, súıekti balyqtardyń kópshiliginde ol ústińgi jaǵynan nerv zattary joq epıtelıımen qaptalǵan súıekti balyqtarda ortańǵy mı men mıshyq basqa balyqtarǵa qaraǵanda kólemdi bolady.
Sezim músheleri.
Kóptegen túrleriniń ıis sezý, sezim, estý, kórý músheleri jaqsy jetilgen. Olardyń búıir syzyǵy sýdyń qozǵalysyn qabyldaıdy. Súıekti balyqtardyń kópshiliginde torsyldaq bolady, ol dene tepe – teńdigin saqtaý qyzmetin atqarady.
Tynys alý jýıesi. Balyqtarǵa tán erekshelikter - olardyń jelbezekpen tynys alýy. Jelbezekter bastyń eki jaǵynda bolady. Aýzyn ashyp - jaýyp, jelbezek qaqpaqshalaryn bir kóterip, bir tómen túsirip balyqtar aýyz qýysyna, jutqynshaqqa, bulardyń jelbezek japyraqshalaryna quıylatyn sý aǵysyna týdyryp, ony jelbezek tesikter arqyly syrtqa shyǵarady. Nátıjesinde jelbezek japyraqshalary sýmen únemi jýylyp, sýda erigen ottegi sińiriledi. Súıekti balyqtarda tórt jup jetilgen jelbezekteri bolady. Súıekti balyqtardyń jelbezek aralyq perdeleri bolmaıdy, jelbezek talshyqtary sheńberlerine ǵana bekıdi. Jelbezek qýysyn syrtqy jaǵynan jelbezek qaqpaǵy jaýyp turady. Olar jelbezek qaqpaqshalaryn qozǵaltý arqyly tynys alady. Balyqtardyń tynys alýy sýda aýyz arqyly jutý saldarynan emes, jelbezek qaqpaqtarynyń qımyly arqyly oryndalady. Keıbir balyqtar tynys alý úshin aýadaǵy ottegin paıdalanady. Mysaly, sýdyń túbinde tirshilik etetin shyra balyqtar únemi sýdyń betine kóterilip basyn sýdan shyǵaryp aýa jutyp otyrady. Sodan keıin ol aýany qabyrǵasynda qan tamyrlary kóp kapıllárlary bar ishek arqyly jiberedi. Tropıkalyq sý jıi keýip qalatyn jerlerde tirshilik etetin qostynysty balyqtarda (proteptorýs, lepıdosıren) jelbezekterimen qosa qapshyq tárizdi ókpeleri de bolady. Sý keýip qalǵanda qostynysty dalyqtar batpaqqa kirip alyp, anabıotıkalyq kúıde jatyp aýamen tynys alady.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
