InfoHub Logo

Kóshpeli qazaq elinde qazaq qaýymynyń materıaldyq jáne rýhanı daýly máselelerin, qylmysty isteriniń bárin sheshetin ejelgi ádet zańy, erejesi bolǵan. Olar Qazaqstannyń Reseı patshasyna baǵynǵanyna deıin (XIX ǵasyrdyń II jartysy) bılerdiń úkimimen sheshilip kelgen.

Daýlardy mazmunyna qaraı jer daýy, jesir daýy, qun daýy, mal jáne ar daýy dep beske bólýge bolady. Eki rýly el jerge, jesirine nemese urlanǵan maly men malyn joqtap qapyda qazaǵa ushyraǵan eriniń qunyn joqtap talasqanda toqtam aıtysyp, bitiser jeri bıler soty bolǵan. Daýly máseleni eki rýdyń bıleri joqtap ózara aıtysqa túskende, ara bı ádil qazylyq aıtyp, toqtamǵa keltirip qun kesken. Erdiń qunyn, nardyń pulyn taýyp aıtqan tobyqtaı sózben bitistirý — sóz qadirin baǵalaı bilýshilik halyq dástúrine negizdelgen. Sózge toqtaý, «Ataly sózge toqtamaǵannyń ákesi óledi» dep sóz qadirin qudiret tutý, «Týra bıde týys joq» dep ádil bılik aıtqan bılerdiń úkimin eki etpeı, múltiksiz oryndaý parasattylyqty baıqatady. Halyqtyń osyndaı qarapaıym tájirıbesinen týyndaǵan qazylyq ınstıtýt, bılik-tórelik aıtý ádeti qalyptasqan.

Qazirgi kezdegi elimizdiń quqyqtyq júıesi — Rımdik quqyqqa negizdelgen. Biraq qazaqtardyń ádet-ǵuryp quqyǵy «Ádet» erejeleri – halyqtyń kúndelikti ómirinde jastar men qarttar arasyndaǵy qarym-qatynasyn, jerleý, as berý, quda túsý, shańyraq kóterý, bala tárbıeleý jáne t.b. isterdi rettep, óz ómirsheńdigin tanytyp keledi.

«Ádet»

Ejelgi Altaı adamzat mádenıetiniń damý ortalyqtarynyń biri bolǵany týraly tarıhshylar zerttep dáleldegen. Ol óziniń ulylyǵymen Mysyr jáne Mesopotamıadan kem túspegen.
Altaıda álemge kóshpeli órkenıet syılaǵan, keıinnen Mońǵolıa, Shyǵys Túrkistan, Qazaqstan, Ortalyq Azıa jáne Kavkaz jerlerin qamtyǵan bizdiń ata-babalarymyz – túrkiler ómir súrip, qanat jaıǵan. Qazaqstannyń qazirgi aýmaǵy jáne qazaq halqy osy órkenıettiń tikeleı murageri bolyp tabylady.
Bizge jetken eń ejelgi shynaıy ádilettilik ilimi Dala zańdary – «Bilik», Arys bı dananyń ósıetteri. Arys bı úsh myńdaı jyl buryn ómir súrgen. Onyń qurmetine Ońtústik Qazaqstandaǵy Arys ózeniniń ataýy berilgen.
Arys bıdiń «Biligimen» nemese Dalanyń ádet-ǵuryp quqyǵy – «Ádetpen» (Adat) ejelgi túrki memleketi – qaǵanat ómir súrip damyǵan.
Barlyq ózge quqyqtyq qaǵıdalardyń qaınar kózi bolǵan «Ádettiń» eń basty erejesi týrkilerdiń jalǵyz qudaıy Táńir aldynda teńdigin moıyndaýy boldy. Osydan «qanǵa-qan, mertiktirýge sondaı mertiktirý» degen kek alý zańy shyqqan.

«Jasaq»

Dala ómiriniń barlyq qyr-syrlaryn retteıtin zańdarynyń kelesi kezeńi – uly qolbasshy, túrki halyqtarynyń basyn qosqan Shyńǵys hannyń «Uly erejeler jınaǵy» - «Jasaq» (Iasa) boldy. Ol 1206 jyly jarıalanǵan edi.
«Álemdi dúr silkindirýshi» Shyńǵys hannyń jarlyǵy boıynsha jáne onyń basshylyǵymen «Jasaqty» hannyń áskerı qolbasshysy ári keńesshisi Maıkybı jazdy.Ol – qarapaıym ámirdiń qaǵıdalary men zańdary – Bilikti, bılik pen memleket soty - Tórelikti, áskerı taktıka men strategıa – Jasaqty qamtydy. 
«Uly Jasaqta» memleketti nyǵaıtýǵa, soǵys júrgizýge basty nazar aýdaryldy. Bul jerde qatań tártip qajet edi. Sol sebepti ózin-ózi han dep jarıalaý, ádeıi aldaý, úsh ret barynan aırylý, qashqyn tutqyndy nemese quldy jasyrý, soǵysta járdem bermeý, maıdannan qashý, satqyndyq, urlyq jasaý, jalǵan kýálik berý, úlkenderge qurmet kórsetpeý sekildi qylmystar ólim jazasyna tartyldy.
Uly  Dalada 400 jylǵa tynyshtyq ornady. Qolóner men saýda-sattyq qatynas órkendedi. Halyq ár túrli dinı nanymdaryna qaramaı, bir-birimen tatý-tátti ómir súrdi.Musylmandardyń meshitteri men hrıstıandardyń shirkeýleri Táńirge tabynýshylardyń, býddashylar men zoroastrıılerdiń qasıetti mekenderi qatar turdy. Alyp eldiń ulan-ǵaıyr jerinde baılanys (poshta) kyzmeti jaqsy jolǵa qoıyldy. Hat jetkizýshiler men jıhankezderdiń belgilengen orynǵa habar ne hat jetkizý jyldamdyǵy XX ǵasyrdyń basyndaǵy temirjol qyzmetimen birdeı boldy.
Ókinishke oraı, ishki kelispeýshilikter birtindep Shyńǵys han ımperıasynyń tamyryna balta shapty. Imperıa birneshe shaǵyn memleketterge ydyrap, olardan da óz kezeginde shaǵyn memleketter bólinip shyqty.

«Qasym hannyń qasqa joly»

XIV ǵasyrdyń aıaǵynda Shyńǵys han urpaqtary Jánibek pen Kereı Qazaq handyǵyn qurdy. Al 1511 jyly bılik basyna Jánibektiń uly Qasym keldi. Áskerı qabileti men halyqty sońynan erte bilý darynymen tanylǵan Qasym han memlekettiń nyǵaıyp, keńeıýine bar kúshin jumsady.
Ydyraýshylyqty joıý úshin qatań tártip pen baǵynýshylyq qajet edi. Qasym han jańa memleketti basqarý aıasynda «Ádet» pen «Uly Jasaqqa» negizdelgen zańdar jınaǵyn jasady. Bul zań bes bólimnen turdy. Birinshi bólimde jer jáne jesir daýyna oraı qun tóleý, salyq tóleý máseleleri qarastyrylǵan. Ekinshide – qylmys pen jaza ólshemderi belgilengen. Úshinshisinde – áskerı tártip pen ony buzýshylarǵa qoldanylatyn jaza túri, al tórtinshi bólimde – elshilik qarym-qatynastar aıqyndalǵan. Besinshi bólim halyqtyń ata-dástúrine arnalǵan.
Ata-dástúr men salt-sanadan alynǵan bul zańnyń negizi qazaqtardy týra jolmen júrýge shaqyrdy. Ádildigine oraı «Qasym hannyń qasqa joly» dep atalǵan osy zań qazaq tarıhyndaǵy alǵashqy zań edi.

«Esim hannyń eski joly»

Memleketti nyǵaıtyp, zań ústemdigin kúsheıtken kelesi adam – Esim han. Onyń bıligi tusynda XVI ǵasyrdyń aıaǵynda Qazaq handyǵynyń jaǵdaıy aıtarlyqtaı kúrdelendi. Syrdarıa mańyndaǵy qalalarǵa ıelik etý úshin Buhara handyǵymen bolǵan soǵys uzaqqa sozyldy. Qoǵamda bılikke degen senim men qurmet aıtarlyqtaı tómendedi. Osyndaı jaǵdaıda memlekettiń ydyraýynyń aldyn alý joly – halyqty ortaq múddege jumyldyrý, biriktirý edi. Esim han halyq jadynda «Esim hannyń eski joly» degen atpen tanymal óziniń quqyqtyq erejesin jasady.
Búginde Qasym han men Esim hannyń zańdar jınaǵy Táýke hannyń «Jeti jarǵysynan» oryn alǵan.

«Jeti jarǵy» 

Dala halqy – túrkilerde árdaıym bilim men danalyqtyń shyraqshylary – bıler bolǵan. Olar ar men ádilettilik ósıetterin urpaqtan urpaqqa jetkizip otyrǵan. Adamdar daýly isterdi sheshý úshin bılerge júgingen. Bıler sotty ádil túrde júrgizgen. Olar turaqty jalaqy alý quqyǵyna ıe bolmaı, tabystary sot isterindegi utystan quralǵan. Shaǵyn daýlardy rý bıleri, al asa kúrdeli ister men aýmaqtyq kelispeýshilikterdi taıpa men júzder bıleri sheshken. Táýke han tusynda Bıler keńesi Qazaq handyǵynyń eń mańyzdy memlekettik quramyna aınaldy. Uly júzde – Tóle bı, Orta júzde – Qazybek bı, Kishi júzde – Áıteke bı tórelik etti.
Táýke han (1680 - 1718) bılik qurǵan kezeń qazaq tarıhynda «qoı ústine boztorǵaı uıalaǵan zaman» atymen belgili. Úıir-úıir jylqy, tabyn-tabyn sıyr, otar-otar qoı dala kórki edi. Kedeıler bolǵan emes. Halyq ony Áz-Táýke, ıaǵnı danalardyń danasy Táýke dep ataǵan.
Qazaq dalasynda XX ǵasyrdyń basyna deıin basshylyqqa alynǵan Táýke hannyń tusynda jazylǵan zańdar jınaǵy – «Jeti jarǵy». «Jeti jarǵynyń» úzindileri bizge etnograf A. Levshın jazbalary arqyly jetti.
«Jeti jarǵydaǵy» eń aýyr qylmystar: adam qanyn tógý, tonaý, urlyq, zorlaý, zınaqorlyq, jaqynyna úılený, bireýdiń áıelin onyń kelisiminsiz alyp qashý ólim jazasyna buıyrylǵan. Jeti kýáger bolǵan jaǵdaıda Qudaıdy áshkerelegen adamnyń jazasy da – ólim.
Ólim jazasy bılerdiń sheshimimen nemese talapkerdiń kelisimimen jeńildetilýi múmkin bolǵan. Mundaı jaǵdaıda qylmysker ár qylmysy úshin belgilengen qun tólegen. Óltirilgen er adam kuny – 1000, áıel kuny - 500 qoı. Sultan óltirilse, jeti kisiniń mólsherinde, ıaǵnı 7000 qoı berilgen.
Kúıeýin óltirgen áıel ólim jazasyna kesilgen. Ondaı áıeldi tek kúıeýiniń týysqandary keshirgen jaǵdaıda ǵana bolmasa, eshqandaı qun tóleýi qutqara almaǵan. Biraq bul ereje aıaǵy aýyr áıelderge júrmegen. Olar jazalap baǵanymen, ómir boıy shettetilip, qarabet retinde tanylǵan.
Qazaq zańyna sáıkes, mal urlap áshkerelengen ury aldymen maldy qaıtaryp bergen jáne onyń ústine 3 «toǵyzdan» turatyn aıyp taǵylǵan. Mysaly, túıe urlaǵany úshin birinshi toǵyz – 9 bas túıe, ekinshi toǵyz – 9 bas at, úshinshi toǵyz – 9 bas sıyr, barlyǵy 27 mal aıyp tólenýi tıis bolǵan.
«Ádet» boıynsha áıel adam quqyqtan maqrum qalǵan. Ádet-ǵurypta «áıel tek ózin bıleı alady, ózi úshin jaýap beredi» delingen. Áıelder qazaqtardyń qoǵamdyq ómirine qatyspaǵan, tipti sot isin qaraý kezinde kýáger de bola almaǵan.
Otbasynda úı ıesi balalaryna tolyq bılik júrgizgen.
Halyqtyq jıyndarǵa ár qazaq qarýmen kelýi tıis bolatyn. Qarýsyz kelgen adam daýys berý quqyǵyna ıe bola almaǵan jáne oǵan jasy kishiler oryn bermegen. Kez kelgen urpaqtyń, rýdyń, taıpanyń óz tańbasy belgilengen.

Sondaı-aq qylmys jasaǵan adamdy qara sıyrǵa teris qaratyp otyrǵyzyp, aýyl-aýyldy aralatqan jazanyń túri de kezdesedi.

«Abaı erejesi» 

1885 jyly mamyr aıynda Shar ózeni boıynda Orta júz rýlary bas qosqan jıyn ótkizildi. Oǵan júzden astam bıler qatysty. Bes dýan el bas qosqan bul jıyn 74 baptan turatyn «Ereje» qabyldady. Ókimet tarapynan negizgi joba usynylsa da, ol qazaqtyń «Esim salǵan eski joly, Qasym salǵan qasqa jolymen» ushtasyp jatýy kerek bolatyn.
Dalalyqtarǵa, ıaǵnı qyr halqyna ǵana tán ádet-ǵuryp, daǵdy-mashyqtar uly dana Abaıǵa jaqyn ári túsinikti edi. Ol erejege kóp ózgertýler, túzetýler qosyp, óńdedi. «Abaı erejesi» qamtyǵan keıbir dástúrlerde ózindik erekshelikter men jańalyqtar baıqaldy. Bul Abaıdyń týǵan halqynyń múddesi jolyndaǵy kúreste jetkizgen tarıhı jeńisi edi. Zań aldyndaǵy jaýapkershilik ómir talabyna saı ózgertilgen.

«Abaq kereı erejesi» 

Qytaı men Mońǵolıada turatyn kereı taıpasynyń bir tarmaǵy bolyp tabylatyn abaq kereıler ustanǵan «Abaq kereı erejesi» atalǵan quqyqtyq erejeler jınaǵy bolǵan. «Abaq kereı erejesi» Mońǵolıa Ǵylym akademıasynyń Tarıh ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń qorynan tabyldy. Bul ereje «Qazaqtyń ádet-ǵuryp quqyǵynyń materıaldary» atty jınaqqa 1996 jyly alǵash ret endi.
Qujattyń 2-i tarmaǵynda kereı taıpasynyń bıleri kópshilik qaýymdy jınap, abaq kereı qazaqtary ustanatyn osy zańdy jasaýǵa uıǵarǵanyn jazady. Ereje qazaqtyń ádet-ǵuryptary men sharıǵat qaǵıdalaryna negizdelip jasalǵan. Ereje 17 tarmaqtan, 35 baptan turady. Onda «Úılený, nekege otyrý jaıynda», «Jarly-jaqybaı, kedeılerge járdem etý, qol ushyn berý týrasynda», «Nesıe, qaryz talap etý jaıynda», «Bógdeni muqatý, jábirleý týrasynda» t.b. qaǵıdalar bekitilgen.

---