InfoHub Logo

Salt-dástúr. Ádet-ǵuryp. Jón-joralǵy. Yrym-tyıym. Nanym-senim. Jazylmaǵan ereje. Qazaq halqy órkenıetindegi osyndaı ulttyq qundylyqtardyń san alýandylyǵy tańdaıdy qaqtyrady. Al bul mádenı muranyń eldiń búkil tirlik-tynysy, qadir tutatyn ardaqty jebeýshisi, buzylmas tiregi, ata-babalar men óskeleń urpaqty baılanystyratyn kópiri bolyp tabylatyny aıdan anyq. Ejelden elimizde balǵyn búldirshindirge osy rýhanı taǵylym týmysynan ana sútimen berilip, es bilgeninen qulaǵyna quıylsa da, qazirgi tańda jastar ata-baba myzǵymas zańyn baǵalamaıdy, jadyna saqtamaıdy. Ózderiniń ustanymyn dáleldeý úshin tozyǵy jetken salt-dástúrlerdiń kórnekti ómir damý aǵymyna ilese almaıtyndyǵyn mysalǵa keltiredi. Osy órimdeı jastardyń aıtqany senýge keledi me? Eńkeıip baryp batqan kúndeı ádet-ǵuryptardy umytqan durys pa?Álde halyq bolyp órkendeýimizge kómektesken mádenıet elementterin jandandyrý kerek pe?
Úndistan premer-mınıstri, polıtık Djavaharlal Nerý dáýirden qalǵan dástúrler týraly óz pikirin ósıet retinde qaldyrǵan: «Ótkenmen baılanystyratyn ótkelderdi saqtaý kerek, biraq bizdiń alǵa jyljýymyz úshin keri áserin tıgizetin salt-dástúrlerdiń quldyǵynan qashý kerek». Bul sózdi joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Bul tujyrymǵa «qyz alyp qashý» mysal bola alady. Dástúrdi durys jorymaǵan jigitter qyz kelisimin almaı, zorlyqpen alyp qashyp jatady. Bul qylyqtyń sońy Qazaqstannyń qylmys kodeksi, 125 bap, «adam urlyǵy» jaıty boıynsha 7-12 jylǵa deıin qylmyskerlerdiń bas bostandyǵyn aıyrtqyzýyna ákeledi.

Halqymyz «bala berý» dástúri boıynsha balaly otbasy perzentin urpaqsyz januıaǵa beretin bolǵan. Bul jaǵdaı balany 9 aı kótergen, týysqandyq baılanysy bar anaǵa úlken soqqy bolatyn. Óse kele asyrandy ekenin bilgen balaǵa da bul jaǵdaı ońaı emesi anyq.
Kúndelikti ómir súrý saltymyzdan alyp tastanýy kerek erejege Zeınep Ahmetova qozǵaǵan toı máselesi jatady. Qazaqtyń ár dástúrdi toıǵa ilestirýi alqymyzdy qysady, naǵyz órkenıet órnekteri beınesin buzady, qajetti men qajetsizdi shatastyrady.

Salt-dástúrlerdiń adamzatqa berer paıdasy zor.Aıtýly qoǵam qaıratkeri Mustafa Shoqaı ǵıbrat mańyzdylyǵy týraly qundy oı syılaǵan: «Ulttyq mádenıetten jurdaı rýhta tárbıelengen urpaqtan halqymyzdyń qajeti men múddesin joqtaıtyn paıdaly azamat shyqpaıdy». Sondyqtan babalarymyz baǵy basym, ǵıbraty asyl dástúr-saltymyz  ben tárbıeni ushtastyrdy. «El bolamyn deseń, besigińdi túze» degendeı keıingi býynǵa adastyrmas týra jolmen júrý, jón-josyqty bilý, el qamyn oılaý, márttik, erlik, qamqorshylyq, adaldyq, jomarttyq, adamgershilik, ımandylyq, ádildik syndy qasıetterdi darytyp, ulaǵatty ul men ınabatty qyzdy kókiregindegi kózin ashyp, teris baǵytqa túsirmegen. Mysaly, bir baqytsyzdyqqa ushyrap, úı-jaıyn, mal-múlkinen aıyrylǵanǵa kórshi-qolań, týǵan-týysqannyń kómek berýin dáripteıtin, kópshilik bile bermeıtin «jylý jınaý» salt-dástúri buqara halyqtyń aýyr jaǵdaıdan tez shyǵýyna orasan zor kómek kórsetedi, birlikke shaqyrady, el bolyp tize qosýdy paıymdaıdy. Aýylǵa alystan bireý kóship kelse, jergilikti turǵyndar jańa úıge tabaq tartyp, qonaqasy bergizetin «erýlik berý» dástúri  basqa jerden kelgen kisini bótensimeı, jańa ortaǵa tez sinisýin qadaǵalap, baýyrmal, kópshil bolýǵa úıretedi. Alǵash kókteıde kún kúrkiregende bosaǵaǵa aǵash shómish tıgizdiretin «shómish qaǵý» joralǵysy tabıǵatty qasterleýdiń uryǵyn sebedi. «Halyqty qadirleý- saltty qadirleý», «Halqyń dana bolsa, saltyń sara bolady», «Dástúri jaraspaǵannyń dám-tuzy jaraspaıdy», «Ár eldiń zańy basqa, ıtteri qara qasqa» sıaqty halyq danalyǵy qazaq halqynyń ártúrli nanym-senimderge kóp kóńil bóletinin ańǵarýǵa bolady.

Akademık Ábdimálik Nysanbaev mynandaı oıyn tarqatqan: «Mádenıet pen ǵylym salasynda qoǵam qundylyqtarynyń yqpaly artyp otyr. Qazaq ultynyń dástúrli qundylyqtary men ózindik mádenı murattary qatty qysymǵa ushyraýda, sondyqtan biz rýhanı murany saqtap qalýǵa talpynýymyz kerek». 

Salt-dástúr men ádet-ǵurypsyz el ádepsizdik pen bereketsizdikke salynady. Sondyqtan el abyroıyn bir súıemge joǵarylatatyn, dáýirin meıirine qandyratyn, barlyq dertten tazartatyn shıpaly em sekildi paıdaly , ozyq salt-dástúrlerdi saqtaýda ár adam enjarlyq tanyspaýy tıis. Al osy ǵasyrdyń talaptaryna saı kelmeıtin yrym-tyıymdardyń joıylýy júrekke shanshýdaı qadalsa da, bul ósıetter «umytylýǵa tıis dástúrler» kemesine minip, «tarıh» teńizinde júze beredi.

---