Defıs pen syzyqshany qoldaný erejesi qandaı?
Defıs pen syzyqshany qoldaný erejesi qandaı?
Defıstiń qoıylatyn oryndary: 1) leksıkalyq maǵynasyn saqtaǵan sózderden jasalǵan kúrdeli sózder arasyna: ınjener - tehnolog, batyr - ushqysh; 2) qos sózderdiń arasyna: el - jurt, alaı - dúleı; 3) sózdi tasymaldaǵanda; 4) rettik san esimder sıfrmen jazylsa, ózimen qatysty sózben aralaryna defıs qoıylady: 3 - jyl, 5 - ret, 7 - synyp; 5) - aq, - aý, - mys, - dy demeýlikteri tirkesken jaǵdaıda: aıtady - mys, kelmedi - aý; ǵ) qosymshalardy erekshelep kórsetýde: - ǵan, - gen, - myn, - min; 6) eki sózden turatyn famılıalarda, adam attarynda: Tursyn - zade, Saltykov - Shedrın t. b. Defıs qoıylǵan kezde eki jaǵynan bos oryn (probel) tastamaı jazylady.
Qazirgi kezde «syzyqsha» ataýy «tıre» sóziniń balamasy retinde qoldanylyp júr. Durysynda, - sha/- she qosymshasy kishireıtý mánin bildiredi (qaltasha, kúrteshe, qalaqsha t. s. s.). Qazaq tiliniń ózindik ereksheligine sáıkes «syzyqsha» ataýyn «defıs» sóziniń balamasy retinde, «syzyq» ataýyn «tıre» sóziniń balamasy retinde qoldanýǵa bolady dep esepteımiz. Bulaısha ataý termınniń naqtylyq, aıqyndylyq, ýájdilik sıaqty negizgi talaptaryna da sáıkes keler edi.
Defıs orfografıalyq, syzyqsha pýnktýasıalyq tańbaǵa jatady. Sondyqtan defıs kelgen jerde kidiris jasalmaıdy. Bul - onyń syzyqshadan ajyratylatyn basty belgisi. Ekinshiden, defıs syzyqsha sekildi sóılemniń mazmunyna esh áser etpeıdi. Úshinshiden, shartty túrde alǵanda, defıs syzyqshadan qysqasha bolady.
R. Syzdyqova syzyqshany qoldanýdyń on jerdegi ornyn bylaısha kórsetedi:
1. Syzyqsha bastaýyshpen baıandaýyshtyń arasyna qoıylady.
2. Syzyqsha biryńǵaı múshelerden keıin kelgen jalpylaýysh sózdiń aldynan qoıylady.
3. Aldynda jalpylaýysh sózi bar biryńǵaı múshelerden keıin sóılem aıaqtalmasa, eń sońǵy biryńǵaı músheden soń syzyqsha qoıylady.
4. Dıalog tól sózdiń aldy - artynan (eger tól sózden keıin avtor sózi tursa), tyrnaqshaǵa alynǵan tól sózdiń artynan syzyqsha qoıylady.
5. Syzyqsha jalǵaýlyqsyz salalastardyń arasyna qoıylady.
6. Ońashalanǵan aıqyndaýysh múshelerdiń eki jaǵynan syzyqsha qoıylady.
7. Biryńǵaı suraýly múshelerdi nemese suraýly sóılemderdi jınaqtap turatyn áıteýir degen sóz túsip qalǵan jerge syzyqsha qoıylady:
İsingendikten be, taıaqtan álsiregendikten be ― denesi zildeı aýyr eken. (S. M.)
8. Ońashalanǵan aıqyndaýyshtyń aldynan syzyqsha qoıylady.
9. Sonda, sonsha, sondaı, sonshalyq, sol, mynaý, mynadaı degen sózderge aıaqtalǵan tirkesterden keıin jeke sóılem tursa, bul sózderden keıin syzyqsha qoıylady.
10. Meken, ýaqyt, syn shektestigin bildiretin sózderdiń arasyna syzyqsha qoıylady.
Defıstiń qoıylatyn oryndary: 1) leksıkalyq maǵynasyn saqtaǵan sózderden jasalǵan kúrdeli sózder arasyna: ınjener - tehnolog, batyr - ushqysh; 2) qos sózderdiń arasyna: el - jurt, alaı - dúleı; 3) sózdi tasymaldaǵanda; 4) rettik san esimder sıfrmen jazylsa, ózimen qatysty sózben aralaryna defıs qoıylady: 3 - jyl, 5 - ret, 7 - synyp; 5) - aq, - aý, - mys, - dy demeýlikteri tirkesken jaǵdaıda: aıtady - mys, kelmedi - aý; ǵ) qosymshalardy erekshelep kórsetýde: - ǵan, - gen, - myn, - min; 6) eki sózden turatyn famılıalarda, adam attarynda: Tursyn - zade, Saltykov - Shedrın t. b. Defıs qoıylǵan kezde eki jaǵynan bos oryn (probel) tastamaı jazylady.
Qazirgi kezde «syzyqsha» ataýy «tıre» sóziniń balamasy retinde qoldanylyp júr. Durysynda, - sha/- she qosymshasy kishireıtý mánin bildiredi (qaltasha, kúrteshe, qalaqsha t. s. s.). Qazaq tiliniń ózindik ereksheligine sáıkes «syzyqsha» ataýyn «defıs» sóziniń balamasy retinde, «syzyq» ataýyn «tıre» sóziniń balamasy retinde qoldanýǵa bolady dep esepteımiz. Bulaısha ataý termınniń naqtylyq, aıqyndylyq, ýájdilik sıaqty negizgi talaptaryna da sáıkes keler edi.
Defıs orfografıalyq, syzyqsha pýnktýasıalyq tańbaǵa jatady. Sondyqtan defıs kelgen jerde kidiris jasalmaıdy. Bul - onyń syzyqshadan ajyratylatyn basty belgisi. Ekinshiden, defıs syzyqsha sekildi sóılemniń mazmunyna esh áser etpeıdi. Úshinshiden, shartty túrde alǵanda, defıs syzyqshadan qysqasha bolady.
R. Syzdyqova syzyqshany qoldanýdyń on jerdegi ornyn bylaısha kórsetedi:
1. Syzyqsha bastaýyshpen baıandaýyshtyń arasyna qoıylady.
2. Syzyqsha biryńǵaı múshelerden keıin kelgen jalpylaýysh sózdiń aldynan qoıylady.
3. Aldynda jalpylaýysh sózi bar biryńǵaı múshelerden keıin sóılem aıaqtalmasa, eń sońǵy biryńǵaı músheden soń syzyqsha qoıylady.
4. Dıalog tól sózdiń aldy - artynan (eger tól sózden keıin avtor sózi tursa), tyrnaqshaǵa alynǵan tól sózdiń artynan syzyqsha qoıylady.
5. Syzyqsha jalǵaýlyqsyz salalastardyń arasyna qoıylady.
6. Ońashalanǵan aıqyndaýysh múshelerdiń eki jaǵynan syzyqsha qoıylady.
7. Biryńǵaı suraýly múshelerdi nemese suraýly sóılemderdi jınaqtap turatyn áıteýir degen sóz túsip qalǵan jerge syzyqsha qoıylady:
İsingendikten be, taıaqtan álsiregendikten be ― denesi zildeı aýyr eken. (S. M.)
8. Ońashalanǵan aıqyndaýyshtyń aldynan syzyqsha qoıylady.
9. Sonda, sonsha, sondaı, sonshalyq, sol, mynaý, mynadaı degen sózderge aıaqtalǵan tirkesterden keıin jeke sóılem tursa, bul sózderden keıin syzyqsha qoıylady.
10. Meken, ýaqyt, syn shektestigin bildiretin sózderdiń arasyna syzyqsha qoıylady.
You Might Also Like
