InfoHub Logo

Dinı negizdegi ekstremızm mádenı, ekonomıkalyq jáne zańdy keńistikterdegi jahandaný úrdisiniń baılanysy, bul obektıvti úrdis toptar men jalpy adamzattyq qundylyqtar arasyndaǵy qaqtyǵystar men konflıktilerdi, ártúrli mádenıettegi halyqtardyń jáne dinı nanym-senimderdiń narazylyǵyn týdyrady. Álem boıynsha dinı ekstremızm men terorızmniń aldyn alý baǵytynda qolǵa alynǵan sharalardyń deńgeıi ár túrli bolyp keledi.

Dinı ekstremızmmen kúrespes buryn, onyń aldyn alýdyń mańyzdy ekenin aıta ketken jón. Sebebi, dinı ekstremıstik toptardyń ıdeologıasymen teris jolǵa túsken adamdardyń sanasyn qaıtadan qalpyna keltirýge kóp kúsh jumsalady jáne kóp rette bul jumystardyń nátıjesi óte qıyn bolady.

Ekstremızm termıni latynsha sózbe-sóz (lat. Extremus-shetki) degen maǵyna beredi ıaǵnı shekten tys kózqarastarmen áreketterdi ustaný, qoǵamdaǵy tártippen normalardy joqqa shyǵarý retinde anyqtalady. Ekstremızm bul ár ýaqytta ár qalaı kórinis beretin óte kúrdeli qubylys. Oǵan anyqtama berýde eksperttik ortada ártúrli túsinik bar. Ony eki topqa bólýge bolady: birinshi top ekstremızmdi bir sózben negatıvti jáne áleýmettik qaýipti qubylys dep baǵalaıdy. Bul baǵytty ustanýshylardy «konservatorlar» dep belgileýge bolady. «Konservatorlar» baǵytyndaǵylar negizinen ǵylymı akademıalyq orta, sonymen qosa quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri.

Zertteýshilerdiń bir bóligi bul máseleni salystyrmaly túrde, jiktep qarastyrýǵa tyrysady. Olardy shartty túrde «lıberaldar»dep ataýǵa bolady. Lıberaldar ekstremızmdi jaǵymsyz qubylys dep anyqtaýdan bas tartady. Mysaly Reseıdiń adam quqyǵy ınstıtýtynyń eksperti Lev Levınson ekstremızm bul ártúrli qubylystardy keńinen alatyn is-árekettiń múmkinshiligi. Sondyqtan ekstremızmge shek qoıý múmkin emes. Ekstremızm qylmys emes. Buǵan álemdik marsh sıaqty ortaq quptalǵan sheńberden shyqqan is-árekettiń bárin kirgizýge bolady deıdi. Sonymen qosa qoǵamdyq qurylysqa qarsy qubylys bolsa, quqyqty shekteýshi retinde anyqtaý durys emes. Sebebi keıbir áleýmettik narazylyqtar da (ashtyq jarıalaý, memlekettiń keıbir qaýlylaryna qarsylyq marshtary) qoǵamdyq qaýipti fenomen dep anyqtalyp ketýi múmkin bolar edi.

Al, dinı ekstermızmge anyqtama berer bolsaq - qoǵamda qalyptasqan dinı qundylyqtar men ustanymdardy moıyndamaý, sonymen qatar osyǵan qarsy «ıdeıany» aggresıvti túrde nasıhattaý.

Alaıda, «Dinı ekstermızm» termıniniń naqty quqyqtyq belgilengen «shekarasy» joq jáne ol saıası eksremızm sıaqty dinı dogmalardyń arasynda qyzmetin júrgizedi. Dinı ekstermızmniń kórinisin saıası qyzyǵýshylyqtaryn iske asyrý jolyndaǵy, memlekettik jáne halyqaralyq quqyqty moıyndamaıtyn dinı uıymdardardan baıqaımyz. Mysaly keıbir uıymdardyń zaıyrlylyqty quptamaı sharıǵı, ıaǵnı halıfalyq bılikti qoldaýy.

Dinı ekstremızmniń paıda bolýyna myna faktorlar sebep bolady:

Kedeılik – áleýmettik ekonomıkalyq toqyraý, jergilikti turǵyndardyń kóp bóliginiń ómir súrý deńgeıiniń kúrt túsýi, memlekettik basqarý júıesi men saıası ınstıtýttardyń deformasıasy;

Qysym – saıası rejımniń totalıtarlyq sıpat alýy, bıliktegilerdiń opozısıany basyp tastaýy, erkin, jańasha oılaýdy qýǵyndaý, ulttyq qanaý;

Ádiletsizdik– jeke toptardyń óz mindetterin sheshýin jedeldetýi, lıderlerdiń saıası ambısıalary;

Saýatsyzdyq – qoǵamdaǵy jappaı saýatsyzdyq, dinı saýattyń tómendigi, memlekettik bilim máselesine mán bermeý.

Búgingi tańda Qazaqstan úshin negizgi qaýip faktorlarynyń biri – dinı ekstremızm. Álemdegi dinı jaǵdaıdy baqylaı otyryp, dinı ekstremızmge qarsy is-qımyl jáne onyń aldyn alý Qazaqstanda memlekettik saıasattyń basym baǵyttarynyń biri bolyp jarıalandy. Ol úshin:

zańnamalyq baza jetildirildi

kóptegen memlekettik baǵdarlamalar qabyldandy

osy máselelerdi sheshýge ýákilettik berilgen túrli memlekettik jáne qoǵamdyq organdar qurylyp jatyr.

Ekstremızm men terorızmge qarsy kúres jolynda qabyldanǵan zańdar men baǵdarlamalar

2005 jyldyń 18 aqpanynda «Ekstremızmge qarsy is-qımyl týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń zańy qabyldandy

2006 jyly 8 qyrkúıekte BUU Bas Assambleıasy «Ǵalamdyq terrormen kúres» strategıasyn qabyldady.

 «Qazaqstan Respýblıkasynda dinı ekstremızm men terorızmge qarsy is-qımyl jónindegi 2013-2017 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlama»

«Din salasyndaǵy memlekettik saıasattyń 2017-2020 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy»

«Qazaqstan Respýblıkasynda dinı ekstremızm men terorızmge qarsy is-qımyl jónindegi 2018-2022 jyldarǵa» arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy

Ekstremızm men torrorızmniń aldyn alý jáne osy máselelerdi sheshý úshin qurylǵan memlekettik jáne qoǵamdyq oryndar

«Qazaqstandaǵy terorızm men ekstremızm problemalaryn zertteý ortalyǵy» qoǵamdyq qory

UQK «TQO»

Zańǵa sáıkes, ekstremızm degenimiz – belgilengen tártippen ekstremıstik dep tanylǵan jeke jáne / nemese zańdy tulǵa nemese birlestik kelesi áreketter men maqsattardy jasaýy:

• Konstıtýsıalyq qurylymdy kúshtep ózgertý;

• Qazaqstan Respýblıkasynyń egemendigin, tutastyǵyn, qol suǵylmaýshylyǵyn jáne onyń aýmaǵynyń bólinbeýin buzý;

• memlekettiń ulttyq qaýipsizdigi men qorǵanys qabiletine nuqsan keltirý;

• bılikti kúshpen basyp alý nemese bılikti kúshpen ustap qalý;

• Zańsyz áskerılendirilgen toptardy qurý, olarǵa jetekshilik etý jáne olarǵa qatysý;

• qarýly kóterilisti uıymdastyrý jáne oǵan qatysý;

• áleýmettik, taptyq jekkórýshilikti týdyrý (saıası ekstremızm).

Dinı ekstremızmniń aldyn alý úshin eń birinshi halyqtyń áleýmettik ekonmıkalyq jaǵdaıyn kóterý jáne mektepterde dintaný pánderin bilikti mamandar berý kerek

Elimizdegi 4000 myńǵa jýyq dinı aǵymdy zertteý úshin áli de psıhologıa jáne zaıyrlylyq ustanymdaryn jaqsy meńgergen bilikti dintanýshylardy daıarlaý qajet ekendigin sezemiz.

Elbasymyzdyń rýhanı jańǵyrý joldamasyn alǵa qoıa otyryp dástúrli dinimizdiń belsendiligin arttyrý, din men dástúrimizdi qaıtadan jandandyrýdy negizgi maqsat ete bilý kerek.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti
«Fılosofıa jáne saıasattaný» fakúlteti
«Dintaný jáne mádenıettaný» kafedrasy;
Dintaný mamandyǵynyń 3-kýrs stýdenti  Jarmuhametqyzy  Ásel
Jetekshisi: Muqan Nurzat

---