InfoHub Logo

roman

BİRİNSHİ TARAÝ

Romesh zań sabaqtarynan emtıhan tapsyrmaqshy edi. Biraq qulap qalyp júrmes pe eken dep bul joly da eshkim kúdiktenbedi. Óıtkeni ǵylym ıesi Sarasvatı táńirim oǵan aıryqsha meıirimin salǵan-dy: jolyna tuńǵıyq gúlderiniń altyn japyraqtaryn jaıyp, keýdesin medaldarmen jarqyratyp qoıatyn. Sóıte tura mol bilim úlesinen de ony maqurym qaldyrmaǵan bolatyn.

Emtıhandardy tapsyra salysymen Romesh úıine qaıtýǵa tıisti edi, biraq ol asyqqan da, jol júrem dep qamdanǵan da joq. Ákesi balasynan kidirmeýin, tez oralýyn talap etip hat jazǵan bolatyn. Romesh oǵan emtıhan nátıjelerin estisimen qaıtatynyn bildirip jaýap bergen.

Romeshke kórshiles bir úıde joldasy Djogendro turatyn. Onyń ákesi Onnoda-babý "Brahmo Samadj" tobyna jatatyn edi. Onnoda-babýdyń qyzy Hemnolını dál osy bir shaqta kórkemóner bakalavry ataǵyna emtıhan ustap júrgen-di.

Romesh keıde birer kese shaı ishýdi syltaýratyp, keıde, tipti jálel-báleksiz-aq bul úıge jıi baryp turatyn.

Hemnolını sýǵa shomylyp shyqqannan keıin, álde bir kitapty oqı júrip, úı tóbesinde shashyn qurǵatar edi, mine sol saǵattarda Romeshtiń de kitap ala shyǵyp, óz úıiniń tóbesinde balabaqshaǵa aparatyn saty túbinde otyratyn daǵdysy bolatyn.

Árıne, eki jas úshin bul bir qolaıly oryn, sonda da oılana úńilseńiz, osy rette kederginiń de jetkilikti ekenine kózińiz jetetin bolady.

Bul kúnge deıin eki jaqtyń qaısysy bolsa da eki jasty qosý jaıyn sóz etip kórgen emes. Onnoda-babýdyń oǵan ózindik sebebi de bar: Anglıaǵa advokattyq oqýǵa ketken bir jigitke onyń yqylasy qulaǵan; sol bir jasty ishteı ózine kúıeý bala dep jorymaq.

Bir rette shaı ústinde qyzý talas týyp ketti. Dastarqan basynda Djogendronyń joldasy Okhoı da otyrǵan edi, ol ózi sabaqqa onsha yntaly bolmasa da, qaısybir shaıshyl sorlylardan ózin, áste, tómen ustaǵysy kelmeıtin. Sol sebepti ol da bul úıge jıi-jıi kelip turatyn. Mine, sóıtip, Okhoı erkek aqylynyń qylyshqa teń ekeni jaıynda áńgime qozǵap jiberdi: júzi jetilmegen salmaqty qylyshtyń ózi de siltegen jerin qıyp túse alady; al áıel aqyly báki esepti. Qansha ustartyp, áýre-sarsań bolma, báribir shyntýaıtqa kelgende alalaýǵa jaramaı qalady. Mine osy bir sarynda ol sóıleı beretin.

Okhoıdyń bul arsyzdyǵyn Hemnolını tyńdamaı-aq qoıýǵa bel baılaǵandy, alaıda onyń aǵasy Djogendro da áıeldik aqyl oıdy kemsite sóılep, dálel keltire bergen soń Romeshtiń shydamy taýsylyp qaldy. Qyza kele ol áıelder qaýymyn madaqtaı sóılep ketti.

Áıelge tabynýdyń shabytty bir sezimi ústinde ol, ádettegisinen eki kese shaıdy da artyq ishti, osy bir shaqta qaǵaz taratýshy kirip keldi de oǵan hat usyndy. Ol Romesh degen sózden óz ákesiniń qolyn birden tanydy. Talas tynyp qaldy, Romesh hatqa kóz júgirtip shyqty da, ushyp turdy. Jurttyń bári istiń mán-jaıyn qumarta surap qalysty. Ol ákesiniń kelgenin aıtty.

— Dada, — dep Hemnolını Djogendroǵa qarady, — Romesh-babýdyń ákesin osynda, myna shaıǵa nege shaqyrmaımyz.

— Joq-joq, basqa bir kúni shaqyrarsyzdar, — dep Romesh qarsylyq bildirdi, — kidirmeı úıge barýym kerek.

Romesh tezirek ketse eken dep ishteı qýanyp otyrǵan Okhoı:

— Múmkin, onyń bul úıden, tipti dám tatqysy da kelmeıtin bolar... — dep qoıdy.

Balasyn kezdestirgen Brodjmohan-babý Romeshke bylaı dedi:

— Erteń tańerteńgi poıyzben sen úıge qaıtasyń.

— Birdeme bolyp qalǵan joq pa? — dep surady abyrjyǵan Romesh.

— Joq, aıtarlyqtaı eshteńe de bolǵan joq, — dep jaýap berdi Brodjmohan-babý.

Romesh ákesine tesile, surana qarady, istiń mán-jaıyn uqqysy keledi, alaıda Brodjmohan-babý eleń qulaq balasynyń bul tilegin qanaǵattandyrǵysy kelmeıtin sıaqty.

Keshqurym ákesi Kalkýttadaǵy óz dostaryn aralap ketkende Romesh oǵan hat jazýǵa otyrdy. Biraq ne sebepti ekeni belgisiz "Sizdiń qurmetti de jarqyn izińizge qulshylyq etemin" degen daǵdyly sózderden ári asa almaı-aq qoıdy.

"Hemnolını ekeýimizdiń aramyzda aıtylmaı anttasqan sert barlyǵyn jasyra almaımyn ǵoı men" — dep sendirmek boldy ol ózin, sóıtip qaıta-qaıta syzyp, qaıta-qaıta jazdy. Aqyry eshteńe de shyǵara almady, jyrtyp tastady.

Keshki tamaqtan keıin Brodjmohan-babý tynyshtyq alyp uıqyǵa ketti, al Romesh bolsa, úı tóbesine kóterildi, túngi arýaqtaı kórshi úıden kóz almaı qarap qaldy. Saǵat toǵyzda Okhoı ol úıden shyqty; toǵyz jarymda syrtqy esik jabyldy; saǵat onda Onnoda-babý bólmesindegi jaryq sóndi; al on bir jarymnan keıin úı túgelimen tereń uıqyǵa, qarańǵylyqqa shomdy.

Tańerteńgi birinshi poıyzben Romeshtiń Kalkýttadan júrip ketýine týra keledi. Brodjmohannyń saqtyǵy arqasynda onyń poıyzdan keshigip qalýyna da múmkindik bolmaı qaldy.

EKİNSHİ TARAÝ

Romesh úıine kelgen soń ózine qyz aıttyrylǵanyn, úılener kúnine deıin belgilenip qoıylǵanyn bildi.

Erterekte, Brodjmohannyń áli de joq-jitigi kóp, kedeı kezinde tabysqan Ishan deıtin dosy bolǵan edi. Ol ózi birshama tájirıbeli, táýir advokat bolatyn. Brodjmohan-babý sol Ishannyń kómegi arqasynda ǵana osy bir jaqsy turmysqa, molshylyqqa jetti. Ishan kenetten dúnıe saldy. Kóp keshikpeı-aq óz jubaıyna onyń bereshek qaryzdarynan basqa eshteńe de qaldyryp kete almaǵany aıan boldy, jesir áıel, kishkene qyz birden qaıyrshylyqqa kezikti. Mine, endi sol Ishannyń qyzy qalyńdyq bolyp otyr. Óz balasyn Brodjmohan sol qyzǵa úılendirmek. Romeshtiń keıbir kóńildes dos-jarandary "qyz onsha sulý emes" degendi syltaýratyp, áke nıetine qyńyr qarap ta júrdi.

— Já, munyń bári men úshin túk te emes, — dep jaýap berdi Brodjmohan. — Adam degen gúl de, párýana da emes qoı, syrt kelbet degen oǵan basty másele bolyp pa! Eger de ol bala sheshesine tartyp jaqsy áıel bola alsa, Romesh ózin baqyttymyn dep sanaı berýine bolady.

Óziniń sonshalyqty qaýyrt úılenýi jaıynda týyp ketken qańqý sózderden Romesh qatty sasty. Kún uzaq maqsatsyz dala kezdi, osy bir qolaısyz jaıdan qutylý amaldaryn izdedi, biraq sonyń bári de júzege aspaıtyndaı kórindi. Aqyr sońynda batyldanyp kelip, ákesine bylaı dedi:

— Men úılene almaımyn. Meniń basqa bireýmen ýádem bar.

— Ne sóılep tursyń óziń! — dep aqyrdy Brodjmohan. — Tipti ýáde baılasyp ta qoıdyń ba?

— Joq... Degenmen de...

— Qalyńdyǵyńnyń áke-sheshesimen kelisip pe ediń?

— Ázirshe ondaı sóz bola qoıǵan joq. Degenmen de...

— Á-á... bolǵan joq pa. Onda ázirshe úndemeı qoıa turýyńa bolady.

— Joq, — dedi Romesh az-kem kidiristen keıin, — basqa qyzǵa úılenýime bolmaıdy meniń. Ol ádilet emes.

— Al múlde áıel almaımyn deýiń de ádilet emes qoı.

Odan ári qarsylasýǵa bolmaı qaldy. Sonda da Romeshtiń úmiti úzilmedi, oıda joq jerden sátti bir jaǵdaı týa qalar degendeı. Sol jaǵdaı muny osy bir qınalys-mehnattan alyp shyǵatyn sekildenedi de turady. Úılengennen keıingi bir jyldyń jas nekeliler úshin qaıyrly bolmaıtynyn ǵaıypty boljaýshylar da habarlaǵan bolatyn. Osy sebepti Romesh sol bir kúndi ótkersem, bir jyl keńshilik alarmyn dep oılady.

Qalyńdyqqa sý jolymen ǵana barýǵa týra keldi. Onyń ózi úsh-tórt kúndik sapar shegip baratyn qıan alysta turatyn edi.

Bul sapardyń tutqıyldan kezdeser, qıly-qıly qıyndyqtary da bolýy múmkin edi. Brodjmohan sony eskerdi de bátýáli kúnge bir juma qalǵanda júrip ketti.

Biraq sapar oń boldy. Qudaǵı men qalyńdyq turatyn Shımýlyhatqa jetkenshe jel únemi arttan soǵyp otyrdy. Sol sebepti olar munda úsh kúnniń ishinde kelip jetti. Sóıtip, toıǵa áli de tórt kún qaldy.

Bul Brodjmohan úshin izdese tabylmas qolaıly bir shaq boldy: bolashaq kelinniń sheshesi aýyr turmysta kún keship turǵan sebepti, Brodjmohan ony óz qystaǵyna, óz qolyna kóshirip alýdy kópten beri oılap júretin edi. Qyz sheshesiniń qolyn jyly sýǵa malyp, turmysyn baqytty etýdi — dostyq paryzyn óteý dep sanady.

Buryn bular ilik-shatys, nemese aǵaıyndas adamdar bolmaǵandyqtan, bul oıyn oǵan ashyp aıta da almaǵan.

Mine, endi aqyry Brodjmohan qudalyq jaıdy betke ustap, jesir áıeldi qonys aýdarýǵa kóndirdi: óıtkeni qudaǵı jan degende jalǵyz qyzynan aıyrylyp qala ala ma, óz qyzymen birge turyp, apasynan erte aıyrylǵan kúıeý balasyna sheshe bolý paryzynan bas tartýǵa onyń dáti shydar ma?

"Jurt ne dese o desin, al men qyzymmen, kúıeý balammen birge bolamyn", — dedi jesir áıel taǵy da.

Shımýlyhatqa ýádeli kúnnen tórt kún erte kelgen Brodjmohan qudaǵıyn kóshirý isimenen shuǵyldandy. Ol toı ótken soń bárimiz birge ózenmen serýendep qaıtarmyz dep oılap, óziniń birneshe apa-qaryndastaryn da erte kelgen-di.

Úılený toıy ústinde Romesh osyndaıda aıtylar sertin de berip jatpady; "sátti kózqaras" shaǵynda kózin de salmady, ózin qorshaǵan kóńildi jastardyń ázil-kúlkisin únsiz tyńdady, shydamdylyq kórsetti; tún boıy tósek shetinde ǵana teris qarap jatty da, tań qulan ıektenip kele jatqanda turyp ketti.

Toı tarqady, jurt ózende daıyn turǵan qaıyqtarǵa keldi. Bir qaıyqta óz nókerlerimen qalyńdyq, ekinshide kekse adamdar, al úshinshi qaıyqta dostarynyń arasynda kúıeý otyrdy. Endi bir qaıyqqa ánshi-kúıshiler jaıǵasty. Olar árqıly mýzykalyq pesalardy oryndap, úılený jyrlaryn aıtyp, qudalardy kóńildendirip otyrdy.

Áýe aınalyp jerge túserdeı. Aspanda shókimdeı de bult joq, tek alysta kókjıekte kóterilgen álde qandaı qońyr munaradan ózen jaǵalaýyndaǵy qalyń toǵaı kúlgin qońyr túske engen sekildi. Jel ishin tartyp, tynyp qalǵandaı, japyraq basy qybyr etpeıdi. Eskekshiler qara ter boldy. Solardyń biri, erterek, ymyrt úıirilmeı turyp Brodjmohanǵa:

— Myrza, osy araǵa túnep shyǵaıyq, budan keıin qaıyq basyn tirer qolaıly jer tabylmaıdy, — degen edi.

Biraq Brodjmohan jolda kesheýleı berýdi unatpaǵan-dy.

— Bul jerge túneýdiń qajeti joq, — dedi ol, — keshikpeı aı týady, tún jaryq bolmaq, eger biz búgin Balýghatqa jetetin bolsaq, jaqsy syılyq alatyn bolasyzdar.

Keshikpeı qystaq ta keıindep qaldy. Ózenniń bir beti taıazdap qum qaıraqqa aınaldy da, ekinshi beti jarlaýyttanyp, adyr belesti bolyp ketti. Aı týdy. Bozǵyl munar arasynan aı sáýlesi mas adamnyń qoımaljyń nursyz kózi sıaqtanady. Aspan burynǵysynsha ashyq, bultsyz edi, kenet álde bir jaqtan kún samarqaý kúrkiredi. Jolaýshylar arttaryna qarasty, aspanda ǵalamat bir baǵana men qoıý shańnyń qara bulty osylaı qaraı quıyndap kele jatqanyn kórdi. Shóp-shalam, shybyq-shópshekti álde bir kúsh aspanǵa kóterip, oınatyp áketkendeı.

Ashshy aıqaılar shyǵyp qaldy.

— Saqtanyńdar. Bas saýǵalańdar. Apat bolamyz.

Bir sátten keıin bolǵan oqıǵany baıandar eshkim de qalǵan joq. Ala quıyn lezde óz jolyndaǵynyń bárin de tas-talqan etip álegin shyǵaryp ketti. Qyrsyq shalǵan qaıyq-kerýenniń izi de qalmady.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

Tuman ashyla berdi. Aı bozǵyl sáýlesin tókti. Alysqa qaraı kete berer elsiz qum jolaqty aq kebin orap alǵandaı. Ózen beti qaımaqshymaı qımylsyz qalǵan, qaıyqtardyń jurnaǵy da kórinbeıdi. Aspan men jer aýyr syrqat meńdep, qasiret shekken, sóıtip birjola kóz jumyp dúnıe salǵan naýqastaı tóńirekti tereń oı basqan.

Esin jıǵan Romesh ózen jaǵasynda jatqanyn kórdi. Ne soıqan bolyp ótkenin esine túsirgenshe de kóp ýaqyt ótip ketti. Bári de bir shym-shytyryq tús sekildi.

Kenet ákesi, dostary esine tústi de ushyp turdy, jan-jaǵyna qarady,"biraq eshkimdi de kóre almady. Ol qumdy jaǵanyń ár pushpaǵyna úńile qarap ilgeri júrdi.

Padmanyń eki tarmaǵy arasynda ana qushaǵyndaǵy nárestege uqsap bozǵyl aral jatyr.

Romesh áýeli sol araldyń bir betin kezip shyqty, sodan keıin ekinshi jaǵyna ótti. Kenet álde bir qyzyl kóılektiń etegine uqsas birdemege kózi tústi. Ol asyǵa basyp, jaqyndaı berip edi, essiz jatqan, qyzyl kıimdi qalyńdyǵyn kórdi. Sýǵa ketken adamnyń esin kirgizý úshin qandaı amal jasaý kerektigin Romesh biletin de edi: jiti qımyldap, sondaı bir sharalardy istep baqty. Aqyry qyz kózin ashty, tynys ala bastady.

Romeshtiń ózi de ábden silesi quryp, shaldyǵyp bolǵan edi, qyzǵa til qatýǵa da murshasy kelmedi. Qyz da esin jıyp bolmaǵan sekildi, az-kemnen soń kirpigi qaıta aıqasyp ketti. Romesh qyz keýdesine qulaǵyn saldy, bolar-bolmas dem alyp jatqanyn bildi. Jáne sý men qurlyqtyń osy bir qulazyǵan sheginde ólim men ómir arasynda otyryp, aıdyń bozǵyl sáýlesi túsip turǵan qyz júzine uzaq qarady.

Sýshılany qıapatsyz dep kim aıtty osy? Keń aspan astynda aıdyń jansyz nuryna bógip jatqan baıtaq dúnıe osy bir mańǵaz tynyshtyqqa bólengen, úlbiregen de sulý júzdiń keneresi sıaqty bolyp kórindi.

Romesh bar dúnıeni umytyp ketti. "Sonda, top arasynda toı-dýman ishinde oǵan kóz salmaǵanym qandaı jaqsy bolǵan. Onyń qazirgi bir kelbetin men basqa ýaqytta qalaı deseń de ańǵara almaǵan bolar edim ǵoı. Nekelengen áıelim degen oıdan týǵan paryz esepti jaqyndyǵymnan góri osy bir shaqta, oǵan ómirin qaıtaryp berip otyryp tapqan jaqyndyǵym áldeqaıda tereń de, mándi emes pe; onda men Sýshılany belgili bir shart boıynsha kelgen úlesim dep qarar edim, mine endi ol men úshin marhabatty qudirettiń syıy bolyp tabylady".

Birazdan keıin qyz esin jıdy. Kóterile berip, sý bolǵan kıimin túzep qoıdy, betine perdesin túsirdi.

— Ózińmen birge qaıyqta otyrǵandardyń ne bolǵanyn bilesiń be? — dep surady Romesh.

Ol úndegen joq, basyn ǵana shaıqady.

— Onda sen osy jerde otyra tur, men taǵy da kóz salyp keleıin, múmkin bireý-mireýdi kezdestirermin. Keshikpeı oralamyn.

Qyz eshteńe de aıtqan joq, biraq — "meni bul jerde jalǵyz qaldyryp ketpeshi"— degendi keskinimen bildirip, úreılene qaltyrap, jalyna qaraǵandaı. Romesh sony ańǵardy. Solaı turyp-aq tóńirekke kóz tikti, biraq aınala aq qumnyń arasynan tirlik belgisin tanytar eshteńe de kórinbedi. Endi ol óz týystarynyń biri bolmasa biri ún qatar degen úmitpen daýystaı bastady.

Úmiti úzilgen Romesh qaıta otyryp edi, eki qolymen betin basyp, kóz jasyna býlyǵyp otyrǵan Sýshılany kórdi. Bul shaqta ony sózben jubata almaıtynyn bilgen Romesh únsiz kelip, jaqyn otyrdy da qyzdyń basynan sıpady. Qystyqqan Sýshıla áldebir maǵynasyz sózdermen óz qaıǵysyn tanytyp, jylap jiberdi. Romesh te kóz jasyn toqtata almady.

Endi bir shaqta kóz jasy da taýsylyp boldy, et júrekti túılige basqan qalyń sher de azdap tarqaıyn dedi. Aı batty. Tún qarańǵylyǵy osy bir qulazyǵan tóńirekke ǵalamat reń bergen: kúńgirt baraq tartqan qum keremet bir elesteı. Jymyńdaǵan juldyzdardyń bolymsyz sáýlesimen ár tusta sý beti jalt etip, álde bir alyp aıdahardyń qabyrshaǵyndaı jaltyraıdy. Romesh qoryqqandyqtan júregi muzdap otyrǵan qyzdyń názik te salqyn saýsaqtaryn ustady da, ony aqyryn ózine tartty. Úreıli qyz qarsylaspady; osy bir shaqta ol ońashalyqtan, jalǵyzdyqtan ǵana qorqady. Romeshtiń jaı ǵana kóterilip basylǵan keýdesinen jańa meken taýyp jubana bastaǵandaı. Uıat jaıyn oılastyryp jatar sát bul emes edi. — Romesh qushaǵyna jaılanyp alǵan qyz qalǵyp ta ketti.

Tań juldyzdary birtindep sóne bastady, kókshil tartqan ózenniń arǵy shyǵys beti áýeli qulan ıektenip bozań tartty da, bara-bara qyzyl reńkke boıaldy, sol shaqta qum ústinde tereń uıqyǵa shomǵan Romesh pen onyń keýdesine basyn salyp tynyshtyqqa bólenip jatqan qyz kórindi.

Az-kemnen soń tańǵy kún óziniń erke sáýlesin olardyń júzine qadady, ekeýi de oıanyp ketti. Alǵashqy bir sátte Romesh pen qyz tóńirekke tańyrqap qarasty, sodan keıin kenet ózderiniń úıde emes ekenin, apatqa ushyraǵandaryn túsindi.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

Ertemen ózen ústi aq jelkendi balyqshylar qaıyǵyna tolyp ketti. Romesh solardyń birin ózine shaqyrdy. Sol balyqshynyń kómegimen bir úlken espeli barqasty jaldap aldy, joǵalǵan aǵaıyndaryn izdeýdi polısıaǵa tapsyrdy da, ózi eline júrip ketti.

Romesh qaıyǵy qystaq aılaǵyna toqtaı bergende-aq bulardyń aldynan ákesi men qaıyn enesiniń, birneshe aǵaıyndary men dostarynyń óligi tabylǵan habaryn estidi. Bir-eki eskekshiler ǵana bolmasa bulardan basqa pálen aman qaldy derlik úmit te joq edi.

Romeshtiń ájesi úıde qalǵan. Tek nemeresi men kelininiń ǵana kelgenin kórip joqtaý aıtyp jylaı bastady. Adamdary osy bir kesirli saparǵa qatysqan kórshi úılerde de jylaý-syqtaý kóbeıdi.

Bilezikter syńǵyrlamady, áıelderdiń daǵdyly shattyq kúlkileri de estilmedi, jas qyzǵa eshkim de qoshemet kórsetpedi, tipti oǵan kóz qıyǵyn salǵan da jan bolǵan joq.

Romesh bata oqyr tarqasymen jubaıyn ertip basqa bir jaqqa ketip qalarmyn degen toqtamǵa kelip edi, biraq ákeden qalǵan murany biryńǵaılaýǵa týra keldi. Onyń ústine qaıǵy-qasiret meńdegep sherli apa-jeńgeleri taýap etip barýǵa ruqsat surady — olar jaıyp da oılastyrý kerek boldy.

Romesh osylaı sharýa basty bolyp júrip, jubaıyna degen súıispenshiligim de umytqan joq. Qalyńdyǵy ana aıtqan tym jas ta emes eken. Qystaq qyzdary ony otyryp qalǵan qalyńdyq dep ajýa etip te júrdi. Álbette kóne zamannyń qaısy bir qoljazbasy bolmasyn, mine bylaısha súı dep jas bakalavrǵa jón silteı almaqshy emes qoı. Romeshtiń ǵashyqtyq jaıy men kitaptan alǵan bilim tájirıbesiniń arasynda qandaı dáneker bolmaqshy. Kóp mezgil Romesh mine osylaı túsinip kelgen Sonda da tańdanarlyq bir jaı, onyń bilimge toly aqyl-oıy álde bir túsiniksiz sezimniń yrqyna túsip ketti. Sol sezim qyzǵa qaraı alyp ushty da turdy. Jańa túsken jas jubaı ot basynyń uıtqysy, óz bolashaǵynyń Lakshmıi.

Bir aýyq ol buǵan kishkene qyz-qalyńdyq bolyp ta elesteıdi. Ýyzdaı jas jary da nemese óz balalarynyń anasy da bolyp elesteıdi. Romesh ózin qazir beıne bir shabytty aqynǵa uqsatady.

Aqyn men sýretker bolashaq dastan, kartınasyn uzaq tolǵar edi: asa bir sulý da, jetilgen músindi beınede elesteter edi. Tek sol bir oımen, tek sol bir qushtarlyqpen ǵana ómir súrer edi, óziniń bolashaq jubaıyn oılaǵan Romesh te sondaı bir halde. Jas júrektiń tunyq túkpirinde músindi de qıapatty bir jar beınesi meken taýyp uıalap alǵandaı.

BESİNSHİ TARAÝ

Osylaı júrip úsh aı ótti. İs te biryńǵaılanyp qaldy, apa-jeńgeleri taýap etýge barýǵa jınaldy, kórshi-qolańdardyń keıbireýleri Romesh qalyńdyǵyna kóńil de aýdara bastady. Jas jubaılar arasynda týǵan súıispenshilik bekip, tereńdeı berdi.

Mine, endi olar úı tóbesine tósenish jaıyp, kóp keshterdi ashyq aspan astynda ótkizetin boldy. Keıde Romesh onyń syrtynan aqyryn ǵana basyp kelip, kózin alaqanymen qalqalaı qoıatyndy, nemese, beri qaratyp alyp keýdesine qysatyndy shyǵardy. Keıde keshki tamaq ishpeı erte jatyp qalsa, Romesh ony áldenemen qorqytyp oıatyp alatyn, sonysyna oraı ázil retinde sazaıyn da tartatyn edi.

Sondaı keshterdiń birinde Romesh aqyryn ǵana onyń burymynan tartty da:

— Sýshıla, sen búgin jaqsylap taranbapsyń, — dedi. Qyz kenetten:

— Ne sebepti osy sender meni Sýshıla dep ataısyńdar? — dep surady.

Romesh oǵan tańyrqaı qarady. Bul suraqtyń mánine túsinbeı qaldy.

— Adamnyń atyn ózgertýmen taǵdyryn ózgertýge bola ma eken? — dedi ol taǵy da. — Men bala kúnimnen baqytsyzbyn ǵoı, óle ólgenimshe de sondaı baqytsyz kúıde qalmaqpyn.

Bul sózderden Romeshtiń tynysy tarylyp ketkendeı, ólikteı bozaryp qaldy. Oıyna kenet bir kúdik tústi, álde bir qatelik tap bolǵan shyǵar.

— Bala kúnińnen baqytsyz bolǵanyń qalaı? — dep surady Romesh.

— Ákem men týmaı turyp ólipti, al alty aılyǵymda sheshem dúnıe salǵan. Aǵaı qolynda turdym, turmysym aýyr boldy. Tutqıyldan seniń tap bolǵanyńdy estidim. Men saǵan unap ta qaldym. Dál eki kún ótken soń toı jasaldy. Sodan arǵysyn óziń de bilesiń ǵoı.

Romesh jastyqqa shyntaqtap jatqan qalpynda qozǵalmaı qaldy.

Aspanda ashyq sáýlesin tógip aı qalqyp barady, biraq Romeshke ol sónip qalǵandaı boldy. Odan ári suraı berýge onyń shydamy jetpedi, osy arada estigeniniń bárin de jaı bir tús, ıa sandyraq sıaqty birdeme bolsa ıgi edi dep tiledi.

Talyp qalǵan adamnyń esin jıǵan sátindegi tereń dem alysyndaı bolyp jazǵy jyly jel soqty; aı sáýlesi astynda tún kókeginiń daýsy shyqty; aılaqtaǵy baılaýly qaıyqtarda balyqshylar salǵan án aspanda qalyqtap tunady.

Romeshtiń nege úndemeı qalǵanyn túsinbegen qyz ony aqyryn ǵana qolymen qaqty da:

— Sen uıyqtap jatyrsyń ba? — dep surady.

— Joq, — dep jaýap berdi Romesh. Sodan keıin taǵy da uzaq ýaqyt únsiz qaldy.

Qyz uıyqtap ketti. Romesh onyń júzine úńildi. Jabbar ıem joldaǵan tereń syrdyń belgi-nyshany bul joly da seziler emes. Sonshalyqty qatal taǵdyrdy osy bir tartymdy kelbet qaıtip búrkep tur.

ALTYNSHY TARAÝ

Sóıtip Romesh myna qyzdyń óz qalyńdyǵy emes ekenin bildi. Shyndyǵynda onyń kimniń áıeli ekenin asha qoıý da ońaıǵa soqpady. Bir kúni Romesh odan:

— Anada toı ústinde meni qalaı kórdiń? — dep surady.

Tipti men seni kórgenim joq-ty, — dep jaýap berdi qyz. — Men onda tómengi qaraı turǵanmyn.

Múmkin sen meniń esimimdi de estimegen bolarsyń?

Búgin seniń sóz salǵanyńdy aıtyp, erteńine toı jasaǵan. Atyńdy men qaıdan bile qoımaqpyn. Jeńeshem menen tez qutylýdyń qaryzyn istep baqqan joq pa.

— Sen oqý oqydyń ǵoı. Máselen, óz atyńdy jaza alasyń ba, kereıinshi, — dep Romesh oǵan qaryndash pen qaǵaz usyndy.

— Eshteńe de bilmeıdi dep oılaıtyn shyǵarsyz? — dedi qyz, — meniń atym tipti ońaı jazylady.

Ol iri jazýlarmen: "Shrımotı Komola Debı" dep qoıdy.

— Jaqsy. Endi aǵańnyń atyn jazshy, — dep etindi Romesh.

Komola: "Shrıdjýkto Tarınıchoron Chottopadhaııa" dep jazdy da: — qatelesken joqpyn ba? — dep surady.

— Joq, — dedi Romesh, — endi óz qystaǵyńnyń atyn jaz..

"Dhobatpýkýr" — dep qoıdy Komola.

Sóıtip Romesh asa bir saqtyqpen suraı otyryp, qyz jaıyn biraz bilip qaldy. Biraq munyń isti ońaılatýǵa qandaı sebi tımek. Ne isteý kerek? Romesh endi osyny oılaı bastady. Komola kúıeýiniń de sýǵa ketýi yqtımal jaı. Onyń qaıyn enesi de tabylar, biraq ol kelinin qabyl ala qoıar ma, joq pa neǵaıbyl nárse. Al aǵasynyń úıine qaıtarsa she? — Joq ol tym qataldyq bolar edi. Onyń jat erkektiń úıinde zańsyz jar bolyp turǵanyna biraz ýaqyt boldy.

Mine, endi barlyq syr ashyla qalsa, ne istemekshi ol? Jurt oǵan ne demek?

Al eger Komolanyń kúıeýi tiri qalsa she? Muny qabyldar ma edi, kúshi jeter me edi oǵan?

Qyz tuńǵıyq bir teńiz ústinde turǵandaı, qaı jerde qaldyrsań, sol jerde batyp joq bolatyn sıaqty.

Romesh Komolany tek jary, jubaıy esebinde ǵana óz úıinde qaldyra alady, al jarym, jubaıym dep ataýǵa qaqy bar ma? Sóıte tura ornalastyrarlyqtaı jeri de joq.

Romesh asa bir shabytty, súıispenshilik sezimmen otyryp, bul qyzdy bolashaq ómiriniń jarasty bir beınesi esepti elestetýshi edi, otbasynyń uıtqysy, Lakshmıi dep tanyǵan edi, endi sol beıne irip ketkendeı, óz qystaǵynda budan ári júre berýge de mán joq sekildi. Endi Kalkýtta ómiriniń alasapyranyna aralassam ǵana bul bir jaǵdaıdan shyǵýdyń amaly tabylar dep oılaǵan Romesh Komolany ertip sonda attandy. Qalaǵa kelgen soń, burynǵy turǵan úıinen alysyraq jerden páter jaldap aldy.

Úlken qalany kórýge Komola asyǵyp, shydamsyzdanyp kelgen edi. Kelgen kúnniń ózinde-aq tereze jaqtaýyna shyǵyp alyp, qat-qabat aǵylyp jatqan jandy tolqynǵa úńile qarap qalǵan-dy. Kalkýtta olardyń qyzmetshi áıeline sonshalyqty tanys bolatyn, syrttan kelgen myna qyzdyń tańyrqap qalǵanyn nadandyq dep sanap, qatqyl sóıleıdi:

— Oıpyr-aý, aýzyńdy ashyp qalǵanyń ne? Odan da sýǵa shomylyp alǵanymyz durys emes pe, qarasańshy, kesh bolyp qalǵan.

Úı sharýasyn jaıǵastyrǵan soń qyzmetshi áıel keshke úıge qaıtýǵa tıis bolatyn. Kúni-túni birge bolatyn qyzmetshini Romesh taba almady.

"Endi Komolamen jar tósegin bólisýge bolmaıdy ǵoı maǵan. Jat jerde ol túndi jalǵyz jatyp qalaı ótkere almaq?" — dep oılady Romesh.

Keshki tamaq ishilip, qyzmetshi áıel ketken soń Romesh Komolaǵa tósekti kórsetti.

— Jatyp uıyqta, al men birdemelerdi qarap otyra turamyn.

Sodan keıin qolyna túsken bir kitapty aldy da, oqyǵan bolyp úńile berdi. Sharshaǵan Komola keshikpeı uıyqtap ta ketti.

Bul tún osylaı ótti. Kelesi kúni Romesh taǵy bir sebepter taýyp, Komolany ońasha jatqyzdy. Tún tynshý, ystyq bolǵan soń, ózi túpki jatyn úıdiń aldyndaǵy kishigirim dálizge jaıǵasty. Óz halin oılap kóp jatty. Kózi uıqyǵa ketkende túnniń bir ýaǵy bolyp ta qalǵan edi.

Saǵat túngi úsh kezinde shala uıqyda jatqan munyń qasyna álde bireý kelip otyrǵandaı, sodan keıin jelpýishin betine taqap, samal jel oınata bastaǵandaı bolyp ketti. Romesh uıqysyraǵan bir kúımen qyzdy ózine tartty da:

— Uıyqta, Sýshıla, meni jelpýdiń keregi joq, — dep kúbirledi.

Qarańǵydan qoryqqan Komola Romeshtiń baýyryna ene tústi.

Az-kemnen soń raqat bir uıqyǵa ketti.

Ertemen turǵan Romesh shoshyp ketti. Komolanyń oń qoly munyń moınyn orap alǵan, al ózi bolsa, ózindik bir súıkimdilikpen bolmashy jaqyndyǵyn tanytyp muny tósine basyn salyp tynyshtyq alypty. Romesh tereń uıqyda qaıǵydan ada jatqan qyz keskinine qarady, qystyǵyp kózine jas tolyp ketti. Osy bir sengish te erke qushaqty jat etýge onyń shamasy bar ma? Romesh onyń túnde aqyryn basyn qalaı kelgenin, jelpýishpen muny qalaı jelpip otyrǵanyn esine túsirdi. Aqyr sońynda tereń kúrsinip aldy. Qyz qushaǵyn aıalaı jazdy da túregeldi.

Oılana-tolǵana kelip, Romesh Komolany qyzdar pansıonatyna bermek boldy. Az-kem ýaqytqa bolsa da búl sheshim ony azaptan qutqaratyn sıaqtandy.

Ol Bir kúni Komoladan: Komola, seniń oqýǵa túskiń kele me? — dep surady.

Komola oǵan surana qarady, "onyń nesin suraısyń?"dep otyrǵandaı.

Romesh oqýdyń paıdasy men raqaty jaıynda sóıleı bastady, biraq onysy orynsyz bolyp shyqty. Komola birden kónip qaldy.

— Oqyt meni.

— Ol úshin seniń mektepke barýyń kerek.

— Mektepke? — dep tańyrqady Komola, — men sıaqty eresek adamnyń mektepke barýyna bolýshy ma edi?

— Mektepte kóp qyzdar oqıdy, senen úlkenderi de bar, — dep Romesh kúle sóıledi. Komolanyń jas týraly uǵymyn qyzyqtaıdy.

Komola qaıtyp qarsylyq bildirmedi, sóıtip bir kúni Romesh ony mektepke alyp bardy. Pansıon ornalasqan úlken úıden Komola úlkendi-kishili kóp qyzdardy kórdi.

Romesh Komolany pansıon bastyǵyna tapsyryp, shyǵa berip edi, qyz ere shyǵýǵa aınaldy.

— Qaıda barasyń? — dep toqtatty Romesh ony, — sen osynda qalýǵa tıissiń.

— Al sen menimen birge bolmaıtyn ba ediń? — dep Komola úreılene surady.

— Joq, birge bola almaımyn.

— Onda men de munda qalmaımyn, — dep Komola onyń qolyna jarmasty. — Meni ala ket.

— Uıat munyń, Komola, — dedi Romesh qolyn silkip qalyp.

Komola qup-qý bolyp ańyryp qaldy. Tolqyp ketken Romesh tez basyp dalaǵa shyqty, dármensiz de úreıli qyzdyń jansyz kelbeti kóz aldyna kele berdi.

JETİNSHİ TARAÝ

Romesh óziniń advokattyq jumysyn Alıpýr qalasynan bastaımyn dep oılaǵan edi, endi ol nıetinen qaıtyp qaldy. Ádette jas advokattyń jolynda kezdeser qıyndyqtardy jeńe otyryp, baıyppen aldaǵy iske jebeıtin ynta-jiger de qalmaǵan. Endi Gang ózenindegi kópir boıynda nemese Goladıghı tóńireginde qańǵyryp júrý onyń daǵdysyna aınaldy.

Tipti álde bir jaqqa kóńil kóterip qaıtý kerek emes pe dep te oılaı bastady, osy bir shaqta Onnoda-babýdan hat kelip qaldy.

"Emtıhanyńdy jaqsy ótkizgenińdi biz gazetten bildik, — depti ol hatynda, — biraq ony ózińnen estimegen soń renjip qaldyq. Habarsyz ketkenińe kóp boldy. Hal-jaıyńdy, Kalkýttaǵa qashan keletinińdi aıtyp hat jaz".

Onnoda-babý maldanyp júrgen jas jigit Anglıadan advokat bolyp oralǵanyn aıta ketken de artyq bolmaıdy. Endi ol bir baı úıdiń qyzyna úılenbek bolyp júr desedi.

Al Romesh bolsa, osy bir jaǵdaılardan keıin Hemnolınımen kezdesýge bolar ma, joq pa, sony sheshe almaı júrdi. Aqyr sońynda ol Komola jaıyn, onymen aradaǵy qarym-qatynas jaıyn basqa bireýge jarıa etý — qaýym aldynda kúnádan pák jas qyzdy masqaralaý bolyp tabylady degen qorytyndyǵa keldi. Sóıtse de, bolǵan jaıdyń bárin aıtyp almaı Hemnolınımen qaıtip tabyspaq! Bulaı etýge onyń haqy bar ma?

Onnoda-babýǵa hat jazýdyń ózin kesheýlete berý — beri salǵanda ádepsizdik bolar edi, sol sebepti Romesh oǵan:

"Álde bir úlken sebeptermen sizben kezdese almadym, keshire kórińiz", — dep jazdy.

Sonda da óziniń qaıda ekenin aıtpady.

Hat jazǵan kúnniń erteńine Romesh advokattyq bas kıimin kıdi de, Alıpýr sotyna baryp tanysyp qaıtaıyn degen nıetpen úıden shyqty.

Bir kúni ol sot keńesinen shyqqan soń biraz jer jaıaý júrip keldi de, endi ekıpaj jaldaıyn dep jatyr edi, kenetten tanys bir daýysty estidi:

— Papa, búl Romesh-babý ǵoı! Toqta, atshy, toqtaı tur!

Romesh ózimen qatarlasa bergen ekıpajdy kórdi.

Bul Onnoda-babý men Hemnolınıdiń alıpýrlyq ańdar kórmesinde uıymdastyrylǵan saırannan oralyp kele jatqan beti edi, bulardyń oıda joqta kezdese qalýlarynyń sebebi de osynda bolatyn.

Hemnolınıdiń osy bir salmaqty da súıkimdi júzimen ózine sonsha tanys, aıryqsha shash qoıysyn, erekshe qabat-qabat bolyp keletin osy bir sarıin, jup-jumyr bilegi men osy bir altyn bilezigin kórýi-aq muń eken, Romesh ne derin bilmeı qaldy, ystyq sezimniń qat-qabat tolqyndary júregin basyp ketti.

— Seni kezdestirgenimiz qandaı jaqsy boldy, — dedi Onnoda-babý, — sen, tipti, habarlasýdy múlde qoıyp aldyń ǵoı, al hat jaza qalsań, qaıda ekenińdi de aıtpaısyń. Qazir qaıda ketip barasyń? Qaýyrt bir sharýań bar ma?

— Joq, jaı, myna sottap qaıtyp kele jatyrmyn, — dep jaýap berdi Romesh.

— Onda shaı ishýge bizge baramyz.

Qýanyshtap Romeshtiń júregi týlap ketti, burynǵy ala kóńildiliktiń, solqyldaqtyqtyń izi de qalmady. Ol ekıpajǵa kelip otyrdy, qysylyp, uıalyńqyrap otyrdy. Sonysyn jasyrǵysy kelip, Hempolınıdyń hal-jaıyn suraı bastady.

— Emtıhandaryńyzdy tapsyrǵan soń, bizge habarlaýdy da artyq sanadyńyz ǵoı, — dedi ol qoıylǵan suraqqa jaýap bermesten.

— Sizdiń de emtıhandy oıdaǵydaı ótkizgenińizdi estigenmin, — dedi sasyp qalǵan Romesh.

Áıteýir esińizde ustaǵan ekensiz, sol da shúkirshilik, — dep kúldi qyz.

— Qazir qaıda turyp jatyrsyń? — dep surady Onnoda-babý.

— Dordjıparda.

— Kolýtoladaǵy burynǵy turǵan úıiń sonshalyqty jaman ba edi?

Jaýap kútken Hemnolını aıryqsha bir áýesqoılyqpen Romeshke qarap qaldy.

Osy bir kózqaras ony qatty azaptady.

— Sonda qaıta kóship barýdy uıǵardym, — degendi qalaı aıtqanyn da bilmeı qaldy.

Munyń basqa bir aýdanǵa ornalasqanyn Hemnolını jábir kóretindeı. Romesh sony ańǵarady. Osy bir qylmystyń izin qalaı jasyraryn bilmegen ol júdeý tartyp, kóńilsizdenip qaldy. Budan basqa suraqtar qoıylǵan joq. Hemnolını álde bir qyr kórsetip, joldan kóz aıyrmaı otyrdy. Osy bir halge shydam-tózimi jetpegen Romesh kenet sóılep ketti:

— Hedýıǵa jaqyn jerde meniń bir týysqanym turady... Sonymen kórisip turý úshin Dordjıparǵa ornalasqan edim.

Bul qyp-qyzyl ótirik bolmaǵanmen, dálel dármensizdeý shyqty: Kolýtola men Hedýıdyń arasy sonshalyqty qashyq pa edi, burynǵy mekeninde turyp-aq anda-sanda týysqanyna baryp turýyna bolmaıtyn ba edi onyń? Hemnolını áli de jolǵa tesile qarap otyr. Beıshara Romesh endi ne aıtýdyń eshbir ret-qısynyn keltire alatyn emes. Tek:

— Djogennen ne habar bar? — degen sóz ǵana onyń aýzynan zorǵa shyqty.

— Zań emtıhanynda qulap qalǵan, sodan soń jelpinip qaıtamyn dep batysqa attanyp ketti, — dep jaýap berdi Onnoda-babý.

Ekıpaj esik aldyna kelip toqtady, burynǵy tanys bólme, burynǵy tanys zat-dúnıeler buǵan sonshalyqty ystyq kórindi. Ol tereń kúrsinip aldy.

Shaı ústinde Romesh tis jaryp eshteńe demedi. Onnoda-babý kenetten:

— Bul joly úıińde kóbirek boldyń ǵoı. Álde bir sharýalar qolyńdy baılaǵan bolar? — dedi.

— Ákem óldi, — dedi Romesh.

— Ne deısiń? Qaıtip óldi? Qandaı baqytsyzdyq!

— Ol úıge qaıyqpen oralyp kele jatyr edi. Kenet daýyl kóterilip ketti. Qaıyq aýdarylyp qaldy, ákem opat boldy.

Kenet bir jel soǵyp túnergen bultty áldeqaıda aıdap áketedi de, aspan ashylady. Sol sıaqty osy bir qaıǵyly jaıdy habarlaǵan bir shaqta Romesh pen Hemnolını arasynda kirbińniń de izi qalmady.

"Men Romesh jaıynda jaman oıda edim; ol bolsa ákesiniń kúıigin tartyp, ári sharýa basty bolyp qalǵan, — degen qorytyndyǵa keldi Hemnolını, — múmkin ol qazir de qasiret shegip otyrǵan bolar, al biz bolsaq onyń osy bir azap-kúıinishinen, basyna túsken aýyrtpalyqtan eshteńe bilmeı jatyp, kinálaı bastadyq". Jetimsirep qalǵan jigitke Hemnolını aıanyshpen kóńil qoıdy. Romeshtiń eshteńe jemeı otyrǵanyn kórip, aıryqsha bir ynta-yqylaspen kúte bastady.

— Siz aýyr qaza kerdińiz, endi ózińizdi saqtaı bilińiz, — dedi qyz, sodan soń, — áke, — dep ákesine buryldy. — Keshki tamaqqa deıin biz Romeshti eshqaıda da bosatpaımyz.

— Tym jaqsy, — dedi Onnoda-babý.

Osy shaqta Okhoı kelip kirdi. Ol birazdan beri Onnoda-babýdyń basty qonaǵyna aınalǵan edi. Sol sebepti bul úıden Romeshti kórip, tańyrqap qaldy. Renjigendeı keıpi bar. Sonda da tez qalybyna tústi de kúle sóıledi.

— A, Romesh-babý! Bizdi múlde umytqan shyǵarsyz dep oılaǵan edim men.

Romesh sál ǵana ezý tartty, eshteńe demedi.

— Ákeńiz sizdi tipti oılamaǵan jerden alyp ketti ǵoı. Endi úılendirmeı bosatpas dep oılaǵan edim, — dedi Okhoı, — qaterden ótken shyǵarsyz dep joramaldaýǵa bola ma?

Hemnolını oǵan unatpaǵan qabaq kórsetti. Al Onnoda-babý:

— Romesh ákesinen aıyrylyp qalypty, — dep qoıdy. Romesh synyq júzin tómen salyp úndemeı otyrdy. Romeshti qaıta qaıǵyrtyp qoıǵany úshin Hemnolını Okhoıǵa qatty ashýlandy da ile sóıledi:

— Romesh-babý, siz bizdiń jańa álbomymyzdy kórgen joqsyz ǵoı.

Ol álbomdy alyp keldi de jigittiń aldyna jaıdy. Sýretterdiń jaıyn aıta bastady. Sodan keıin bir eleýsizde:

— Jańa páterińizde siz, múmkin, jalǵyz turatyn bolarsyz. Romesh-babý, aıtyńyzshy? — dep surady.

— Iá.

— Onda bizdiń kórshi úıge tezirek shyǵyńyz.

— Árıne. Men osy dúısenbide-aq shyǵatyn bolamyn.

— Múmkin sizden keıde kómek suraýǵa týra keler. Men qazir fılosofıa bakalavrlyǵyna emtıhan ustaımyn ǵoı, — dep qoıdy Hemnolını.

Mundaı úmitti keleshek Romeshti sheksiz qýanyshqa bóledi.

SEGİZİNSHİ TARAÝ

Romesh keshikpeı burynǵy páterine de kóship aldy.

Endi Hemnolını ekeýiniń arasyndaǵy kirbiń, túıtkilden de eshteńe qalmady. Romesh ol úıdiń óz adamy bolyp ketti. Kúlki men ázilge erik berildi.

Romesh joq bolǵan kezde Hemnolını bar ýaqytyn kitap oqýmen ótkizgen edi, sol sebepti burynǵydan da taralyp qalǵan. Qattyraq bir jel soqsa da qulap qalardaı tym názik. Hemnolınıdiń minezinde de kóp ózgerister bar. Az sóıleıdi, ońashalana beredi. Bolmashy bir nársege sabynsha buzylyp, renjip qalatyn kúıge túsken. Tipti onymen til qatysýdyń ózi de qaterli halge jetken edi.

Mine, endi az kúnderdiń ishinde ol kenet ózgerip sala berdi. Qýqyl tartqan óńine bir názik baısaldy reń paıda boldy, sát saıyn kúlki nyshany júgiredi. Ol kıim kıýge salǵyrt qaraıtyn, boı túzeýdi jeńiltektik dep sanaıtyn. Al qazir... ıe, qazir bul qyzdyń ne sebepti ózgerip, túrlenip ketkenin bir táńirden basqa eshkim de aıta almaǵan bolar edi, óıtkeni bir jabbar ıeniń ózinen basqa Hemnolını eshkimmen de aqyldasyp kórgen emes.

Al Romesh bolsa, qyz qybyn tabýdyń aýyrtpalyǵynan shyǵa almaı salmaqtylaý júrdi, kóp bilim aqyl-oıyn ǵana emes, ózin de basyp jibermeı turǵandaı.

Juldyzdy aspan áleminde árýaqyt planetalar qozǵalady, biraq observatorıanyń, ondaǵy qural-aspaptardyń bir orynda qala berýine eshbir kedergi jasamaıdy. Romesh te solaı, myna bir bas aınaldyrar aýmaly-tókpeli zamanda kitaptan alǵan kóp bilim, josparlarymen ózgerissiz qala berdi, — ıe, ony osyndaı bir hal-jaǵdaıdan shyǵaram dep kim áýrelenbek deısiń?

Sonyń esesine ol qazir ázil-ospaqqa oraı jaýapty sátimen taba almasa da, ishek-silesi qatqansha qatty kúletindi shyǵardy.

Shashy burynǵydaı tikireıip turatyn bolsa da, kóılegi endi kirlemeıtin boldy, jas jigit jańa bir ózgeriske túsip bara jatqandaı, minezinde bir oınaqylyq, júris-turysynda belgili bir sergektik baıqala bastady.

TOǴYZYNSHY TARAÝ

Bir ǵajaby ádette súıisken adamdardyń meken-jaıy esebinde dastandar betin bermeıtin bir erekshe belgiler Kalkýttadan tabyla da bermeıtin edi. Túrli tústi gúlder jaınaǵan saıajoldar qaıda? Saıaly aǵashtardyń japyraqtarynan jasalatyn kók shatyrlar qaıda? Án salǵysh ala tós kókek qaıda? Kalkýttada bulardyń biri de joq. Sonda da sıqyrly da asyl mahabbat súıkimdiligi, qyzyǵy az osy tartymsyz qalany da attap etip kete almaıtyn. Ie, bar qudaılardyń ishindegi ári balǵyn jasy, ári sonshalyqty erkesi — mahabbat táńiri qyzyl taqıa kıgen polısıa adamdarynyń qyraǵy kezinen sadaǵyn jasyra ustap, ekıpajdar men temir saýytty tramvaılar qujynaǵan alasapyran keshelerdi boılap, qaı kúni, qaıda ketip bara jatqanyn kim aıta almaq!

Romesh Kalkýttada dál etikshi sheberhanasyna qarsy bette, baqal dúkeniniń qasyndaǵy bir úıdi jalǵa alyp tursa da, Hemnolını men ekeýiniń arasyndaǵy ǵashyqtyq jaılardy sheshekti gúl qorshaǵan shapandy mekendeýshiler mahabbatynan kem edi deýge eshkimniń de aýzy bara almas edi. Bulardyń aldynda tuńǵıyq gúlderi jaıqalǵan kól ornyna dastarqanyna shaı daǵy tıgen kishkene bir kúıki ústel turatyn edi. Oǵan Romesh jabyrqap ta kórgen emes. Hemnolını jaqsy kóretin mysyq, qolǵa úıretilgen qara elikke tipten uqsamaı-aq qoısyn, — sonda da jas jigit sol mysyqty elikten bir de kem kórmeıtin. Al eger mysyq arqasyn doǵasha kúdireıte esinep, eppen betin jýa bastasa, et júregi ezilip, eljirep ketken Romeshke tórt aıaqty aıýannyń ishinde dál osy mysyqtan táýiri joq sıaqty bolyp kórinetin.

Emtıhanǵa daıyndalyp júrgen kezinde Hemnolınıdiń shilter toqý ónerimen aınalysýǵa murshasy kelmep edi, sonyń esesine ol sońǵy kezde óziniń dos qyzdarynyń birinen keste tigýdi úırene bastady. Romesh bolsa bul ónerdi múlde kereksiz, tipti unamsyz sharýa dep sanaıtyn. Ádebıet máselelerinde ekeýi de teń túse beretin edi. Al áńgime keste týraly bolsa-aq Romeshtiń jeńilýinen basqa eshteńe de qalmaıtyn. Sol sebepti ol ár kezde-aq:

— Keste degenge kenetten qumarta qalǵanyńyzǵa jón bolsyn? Bul tek erikken adamdardyń ǵana sharýasy ǵoı, — dep narazylyq bildire sóıleıtin.

Hemnolını jaýap berýdiń ornyna únsiz ǵana kúlimdep ınesin sabaqtaı beretin.

Endi birde Okhoı zárli tilin shanshyp alǵan:

— Romesh-babýdyń tereń pikiri boıynsha azdap bolsa da sharýashylyq máni bardyń bári de jerkenishti bolmaq. Alaıda reti bolǵan soń aıta keteıin, uly ǵalym, ne bir uly aqyn da, eshkim de sol bir jerkenishti usaq-túıeksiz bir kún de ómir súrip tura almaǵan bolar edi.

Bul sóz Romeshtiń qytyǵyna tıip ketti, ol bilegin sybanyp tastap, talasa ketpekshi edi, Hemnolını basyp tastady.

— Soǵan birdeme dep jaýap qaıtarý úshin osynshalyqty týlaýǵa bolar ma eken, Romesh-babý? Ómirde túkke turmas jemissiz talastar kóp emes pe?

Osy sózderdi aıtty da, ol óz sharýasyna qaıta úńilip, kesteniń tógilgen jibin sanaı bastady, endigi sátte qyz qolyndaǵy jibek jip oınap júre berdi.

Bir kúni erteńgilikte óz kabınetine kirgen Romesh ústel ústinen safán bylǵarymen qaptalǵan bir búvardy kórdi. Búvar qaqpashasynyń bir buryshyn "R" árpi, al ekinshi buryshyn altyn jiptermen tizilgen tuńǵıyq gúli kórkeıtip tur.

Kim jasaǵan, kimge arnalǵan nárse ekenin Romesh birden ańǵardy. Qýanyshtan júregi týlap ketti. Ol dál sol bir shaqta keste tigý sıaqty ónerdiń bar mańyzyn artyǵymen túsingendeı boldy. Asyl zatty keýdesine basty. Osy sátte ol jeńilgendigin Okhoı aldynda da moıyndaýǵa ázir edi. Romesh búvardy ashyp qaǵaz aldy, sodan keıin bylaı dep jazdy:

"Aqyn bolsam sizge asyl jyr arnaǵan bolar edim, amal ne, aqyn emespin, darynym joq. Alaıda bireýge ondaı syılyq usyný qabiletin bermese de, qabyl ala bilý darynyn beripti táńirim: bul tartýdy qalaı qabyldadym deseńizshi. Ony tek júrek syryna úńile alatyn adam ǵana túsinedi, óıtkeni syılyq degendi kórýge, sezinýge bolady ǵoı, al meniń sezimim júregimniń tereń túkpirinde jasyrynyp jatyr ǵoı. Sizge ólsheýi qaıtpas qaryzdar jan".

Árıne bul qaǵaz Hemnolınıdiń óz qolyna tıgen bolatyn. Sonda da qyz da, jigit te ol jóninde til qatysqan joq.

Jańbyrly maýsym jaqyndap qaldy. Qala turǵyndary úshin bul laısań kezdiń eshbir raqaty bolmaıtyn edi. Qala úıleriniń terezeleri jabylady. Kóshege shyqqandardyń qolynan qolshatyr túspeıdi. Tramvaılardyń tereze perdeleri túsiriledi. Sonda da nóser jolyn bógerlik kúsh joq. Sý ótpeıtin, syz bolmaıtyn eshteńe de qalmaıdy, al orman-toǵaılar men adyr, belester bolsa, jasyl jelegin jamylyp, kórkeıip qalady.

Jańbyr sarǵaıa kútken qonaǵyndaı. Jylaýyq bultty, býaldyrly kúnde jer-kóktiń bári teńiz sıaqty. Aspan men jer tutasyp ketedi. Osy bir qýanyshty tabıǵat meıramynda, tabıǵat aıasynda úlespes, selkeý shyǵar úndi kezdestire almaısyń.

Ǵashyq jandar orman men taýǵa uqsaıdy. Eger tolassyz jaýǵan qara nóser Onnoda-babýdyń ishki saraıyn buzsa, Romesh pen Hemnolınıge qýanyshty áserin tıgizbeı de qalmas edi.

Túnergen bulttar men kún kúrkireýi, nóser shýyly bári de eki júrekti burynǵysynan da jaqyndastyra túsken sıaqty.

Jańbyr áleginen Romesh sotqa da sırek baratyn boldy. Tolastar shaǵy joqtaı aspannan jańbyr quıdy da turdy, osy rette qobaljyǵan Hemnolını:

— Romesh-babý, mynadaı qara nóser quıyp turǵanda úıińizge qalaı barasyz? — dep úreılene suraı beretin de boldy.

Romesh oǵan birdeme etip jetermin dep, uıala jaýap beretin.

— Salqyn tıip, aýyryp qalýyńyz múmkin ǵoı, keshki tamaq ishpeı, men sizdi eshqaıda da jibermeımin.

Romesh salqynnan tipten de qoryqpaıtyn, dos-jarandary oǵan tipti tymaý tıgenin de kórgen emes edi, sonda da Hemnolınıdiń degeninen Romesh shyǵa almaıtyn boldy. Úı arasynda úı joq. Sóıtse de myna bir jańbyrly kúnderde kútip qalýdy jeńiltektik, kúná dep sanaıdy.

Bult úıirilip, erekshe túnere túsken kúnderde Romesh Hemnolını bólmesine shaqyrylatyn. Tańerteń bolsa, kókónisten jasalǵan ragý jelinetin, tús kezi bolsa, qýyrylǵan et daıyn bolatyn. Bul úıdegiler Romeshtiń ókpesin sýyq shalar dep kúdiktense de, asqazany buzylar dep oılaǵan da joq edi.

Ýaqyt osylaı ótip jatty. Bar erkin alyp bolǵan osy bir qushtarlyq nege aparyp soqtyraryn oılap jatýǵa Romeshtiń ýaqyty da bolmady. Biraq Onnoda-babýdyń, tipti basqa da tolyp jatqan tanystardyń tiline bul suraq jıi úıirilip, áńgime taqyrybyna aınala bergen edi.

Romesh kóp oqyǵan, kóp toqyǵan ǵalym bolsa da, kórgen, bilgeni az, tájirıbesiz adam bolatyn, al keýdesinde tutanǵan myna bir mahabbat sezimi onyń kún kóris jaıyndaǵy kóz qarasyn múlde tumandandyryp jiberdi. Onnoda-babý kún saıyn Romesh júzine úmitpen qaraıdy, biraq eshbir belgi-nyshan taba almaıdy.

ONYNSHY TARAÝ

Okhoıdyń daýsy onsha zor emes edi, sonda da qatygez bir synshy ǵana bolmasa, ol skrıpkaǵa qosylyp án salǵanda kótermelemeıtin jáne qaıtalaýyn ótinbeıtin jan qalmaıtyn edi.

Onnoda-babý mýzyka degenińdi úzile jaqsy kórmeıtin. Biraq búul pikirin ashyq tanytýǵa batyly da jete bermeıtin. Sol sebepti ol basqasha kóldeneń bir amal-tásilge júgirýshi edi.

Álde bireý Okhoıdyń án salýyn qolqalaı qalsa, Onnoda-babý:

— Uıalsańdarshy, tek óleń aıta bilgendigi úshin adamdy azapqa sala berýge bolmaıdy ǵoı, — deıtin.

Alaıda mundaı kezde óz retimen Okhoıdyń sypaıy ǵana qarsylyǵyna kezigetin sóz aıtylatyn.

— O ne degenińiz, Onnoda-babý, mazasyzdanbaı-aq qoıyńyzshy, kimdi kim azaptaıtynyn táńirim bilsin.

Osydan keıin mýzykany shyn súıetinderdiń biri án aıtylýyn jaqtaı ketetin, aqyrynda talasty sheshý úshin birdemeni bastap jiberý ótiniletin.

Bir kúni tústen keıin aspanda qorǵasyn bulttar qaptaı bastady, ymyrt úıirildi, biraq qara jańbyr tolassyz jaýyp turdy.

Okhoı bul úıde amalsyz kidirińkirep qalǵan edi, Hemnolını onyń óleń aıtýyn surady. Ózi baryp fısgarmonıaǵa otyrdy, al Okhoı skrıpkanyń qulaǵyn kúıge keltirdi de, hındý tilinde án aıta bastady:

Soqshy, káne, samal jel,

Bolshy meniń habarshym.

Sarǵaıa kúttim jarymdy,

Solaı dep aıta bararsyń.

Tyńdaýshylardyń bári birdeı óleń sózine túsine alǵan joq, ıe, túgel túsiný shart ta emes edi: júrek sezimge tolyp, kezdeskenshe zaryǵyp turǵan shaqta bir qas qaǵymnyń ózi kóp jaıdy ańǵartýǵa ketpeı me!

Ánniń jalpy saryny belgili de boldy: bult kózinen jas tamdy, toty qus saırady, ǵashyqtardyń qaıǵy-qasiretinde shek bolmady.

Bul óleń arqyly Okhoı óz sezimin, óz syryn jetkizbekshi bolyp edi, biraq ony basqa bireýler paıdalanyp ketti. Tolqyndy án sazy terbetken júrekter bir ońasha bıikten meken taýyp, qaýysha qalǵandaı; olar úshin dúnıe jańa bir ádemi túrge engen. Ómirde káriptilik te, maǵynasyzdyq ta joqtaı. Ótken, ketken zamanda adam júregin órtegen mahabbat jalyny endi osy eki yntyq jannyń basynda ǵana sekildi, sheksiz qýanyshqa bóleıdi, tátti bir qaıǵyǵa dýshar etedi, jan dúnıesiniń astan-kestenin shyǵarady. Júrekterin úmitpen molyqtyrady.

Sol bir kúni bult ta ydyramady, shyrqalǵan ánniń de tolasy bolmady.

"Okhoı-babý, án salyńyzshy, taǵy da bir án shyrqap jiberińizshi", — dep Hemnolını etine sóıleıdi. Al Okhoı-babý bolsa, qyz meselin qaıtarmaıdy, aıta beredi, aıta beredi.

Sát saıyn án sazy ulǵaıyp, jan dúnıeni tebirente berdi, — birese naızaǵaıdaı jarqyldap, birese saǵynǵan, sarǵaıǵan júrektiń sherli sazyna aýysty.

Okhoı tym kesh qaıtty. Qoshtasar sátte ánge eligip, sonyń yrqynda turǵan Romesh únsiz ǵana Hemnolınıge qarady, ol da buǵan án ákelgen sondaı bir sezimmen jaýap berdi.

Romesh úıine oraldy. Bir tyna sátke tolas alǵan jańbyr qaıtadan údete jaýyp ketti. Sóıtip bul túndi jigit kóz shyrymyn almastan ótkizdi. Hemnolını da uıyqtaı alǵan joq. Tas qarańǵy túnde sabalap jaýǵan jańbyr únin tyńdap uzaq jatty. Qulaǵynda baıaǵy ánniń:

Soqshy, káne, samal jel,

Bolshy meniń habarshym.

Sarǵaıa kúttim jarymdy,

Solaı dep aıta bararsyń, -

degen joldary shyńyldady da turdy.

Erteńine Romesh ,"Eger án aıtýdy úırene alatyn bolsam osy jolda oılanbaı-aq, bar ónerimdi sarp etken bolar edim", — dep oılady.

Biraq bul ónerdi meńgererlikteı, onda yńǵaı da, ep te joq edi. Soǵan qaramastan Romesh endi mýzyka úırenýge talpyndy. Bir rette Onnoda-babýdyń bólmesinde ońasha qalyp qoıǵany ústinen tústi. Skrıpka shekterine ysqyshty jeńil ǵana janastyryp kórip edi, mýzyka táńirisiniń sonshalyqty kúızelgen, kúrsingen daýsy shyǵyp ketti . Sodan soń bul aspapqa endi qaıtyp janaspaýǵa týra kelgen, qaıtalap tartý táńirdi qorlaǵandyq bolyp tabylatyndaı edi.

Skrıpkadan beti qaıtqan Romesh fısgarmonıa satyp aldy. Esikti tarata jaýyp klavıshtermen saýsaqtarymen aqyryn ǵana júgirtip ótti, bul aspap skrıpkadan gópi tózimdileý eken degen toqtamǵa keldi.

Kelesi kúni Romesh Onnoda babýdyń úıine kire bergende-aq Hemnolını

Keshe sizdiń úıde fısgarmonıada oınaǵan kim? — dep aıtyp qaldy.

Jabyq turǵan esikten mýzyka daýsy estiler dep Romesh oılaǵan joq edi, biraq sergek qulaq shalyp qalypty.

Uıalyp qalǵan Romesh óziniń fısgarmonıa satyp alǵanyn, úırengisi,meńgergisi keletinin moıyndady.

Esikti bekitip alyp, ońasha úırenem deýińiz bekershilik bolǵan. Men azdap fısgarmonıada oınaı bilemin. Óz bilgenimdi sizge de úırete alarmyn, — dedi Hemnolını.

Men, biraq ıkem-ebi joq darynsyz oqýshy bolamyn ǵoı, dep jaýap berdi Romesh, — úıretem dep júrip basyńyzǵa azap tilep alyp júrmeńiz.

Meniń bilimim de sol qabileti joqtardy birdeme etip úıretip shyǵýǵa ǵana jetedi, dep kúldi Hemnolını.

Alaıda kóp keshikpeı-aq Romeshtiń mýzykadan tipti sańylaýy baıqaldy. Bul rette onyń mýzykaǵa orasholaqpen degenniń ózi sypaıylyq bolmaı shyqty. Hemnolını sıaqty talap qoıǵysh adamdy oqytýshynyń aldynda da onyń mýzykalyq sańylaý sezimi ashylmaı-aq qoıdy.

Qıan-qıly ún tasqyny ishinde Romesh ózin tunshyǵyp bara jatqanda aıaq-qolyn qur erbeńdete beretin sýda júze bilmes adamsha ustady. Ol klavıshterdi qalaı bolsa solaı urady, ún bitken ersi, jalǵan estiledi. Óz qulaǵy úshin munyń bálendeı sókettigi de joq sıaqty, óıtkeni ol úndestik pen úılesimsizdik degenniń ne ekenin de bilmeıtin. Hemnolınıdiń "Ne istep jatyrsyz, durys emes, jalǵan dybystar!" dep úlgirgeninshe ol bir emes, birneshe qatelerdi jiberip alatyn. Alaıda jaratylysynda paıymdy da yntaly Romesh taýy shaǵyla qalatyndardyń biri emesti. Bý mashınasy baıaý qozǵalyp bara jatady. Biraq óz salmaǵymen neni untap bara jatqanynda onyń sharýasy da bolmaıdy. Romesh te sondaı bir is ózsiz qyńyrlyqpen sormańdaı notalarǵa, ony kórseter belgilerge taǵatsyz shabýyldaı berdi.

Hemnolını onyń mýzykalyq qabileti joqtyǵyn ájýa etedi. Onymen birge Romeshtiń ózi de kúledi. Buzyp oınaýǵa, teris oınaýǵa Romesh qabiletiniń sonshalyqty moldyǵyna qyz máz-meıram bolady. Osyndaı qatelikter men dısonanstar tek mahabbatqa ǵana qýanysh bere alady eken. Sábı balanyń qaz-qaz basqany anasyna zor qýanysh ákeledi ǵoı. Romeshtiń mýzyka ónerinde ǵalamat tájirıbesizdigin tálkek etken Hemnolınıde de dál sondaı sezim bolǵan edi.

— Meni mazaq etý jaqsy ǵoı sizge, — deıtin edi ol keıde, — al ózińiz she, alǵashqy úırene bastaǵan kezde qatelesip kórgen joqsyz ba?

— Árıne qateleskenmin. Romesh-babý, eger shyndyqty aıtsam, sizdiń qatelikterińiz tipti aıryqsha.

Sonda da Romesh qol qýsyryp otyryp qalǵan joq. Kúle otyryp, ol bárin de qaıtadan bastaı berdi.

Onnoda-babýdyń mýzykaǵa qumarpaz adam emes ekeni joǵaryda aıtylǵan edi, sonda da ol keıde Romeshtiń fısgarmonıada oınaǵanyna qulaq sala otyryp:

— Jaman shyqpaıdy. Júre kele Romeshtiń táp-táýir mýzykant bolyp ketýi múmkin, — dep qoıatyn.

— Ie, ıe! Ún alalyǵyn týǵyzýdyń sheberi bolyp shyǵady, — dep kúledi Hemnolını.

— Burynǵydaı emes, eleýli tabysqa jetip qalǵan. Meniń oıymsha, eger Romesh talaptana berse, jaman oınamaıtyn da bolady. Án salǵandaǵydaı, munda da daǵdy qajet. Eń jeńil gammalardy meńgerse-aq bolǵany, ar jaǵy ózinen-ózi kelip jatady.

Mundaı dálel kerek etpeıtin shyndyqqa qarsy turýdyń reti joq edi. Bári de Onnoda-babý bilimine qurmetpen bas ıip, únsiz qalatyn.

ON BİRİNSHİ TARAÝ

Kúz saıyn Pýdja meıramy kezinde Onnoda-babý arzan bıletpen paıdalanyp, Djobbolpýrda kúıeýge shyqqan qaryndasyna barýshy edi. Hemnolınıdi de ala ketetin. Óziniń ishki saraıyn saýyqtyram ba degen óshpes úmitpen baratyn.

Tamyzdyń aıaq kezi edi. Meıramǵa sanaýly-aq kúnder qalǵan. Onnoda-babý jol júrýge qamdana bastady.

Az kúnge bolsa da aıyrylysar shaqty sezingen Romesh mýzykamen endi tipti kóp shuǵyldanyp ketti.

Birde ózimen áńgimelesip otyrǵan kezde Hemnolını:

— Romesh, sizdiń de az ýaqytqa jol júrip qaıtqanyńyz densaýlyǵyńyzǵa paıdaly bolatyn sıaqty kórinedi maǵan. Áke, buǵan sen ne der ediń? — degen edi.

Oılana kelip Onnoda-babý ózine-ózi bul usynys teris te emes eken dep qoıdy: Romesh aýyr qaza kórdi, jol júrý onyń boıyn sergitedi, oı azabynan qutqarmaq.

— Árıne, birneshe kúnge klımat aýystyrý jaqsy nárse. Bilesiń be, Romesh, meıli bul batys aımaqtar ma, ne basqa oblystardyń biri me, báribir, áıteýir qaı jerde bolsa da alǵashqy birneshe kúnderdiń áseri jaqsy bolatynyn baıqaǵan edim. Alǵashqy kúnderde asqa da zaýqyń kóbirek shabady, tamaqty da jaqsy jeıtin bolasyń, sodan keıin bári de baıaǵy qalpyna barady; asqazanyńda tas jatqandaı, júregiń qyjyldaıdy, ne ishseń de, sonyń bári...

— Romesh, siz buryn Normod sý qulamasyn kórip pe edińiz? — dep Hemnolını ákesiniń sózin bólip jiberdi.

— Joq, men ol jerlerde múlde bolǵan emespin.

— Onda, kórýińiz kerek, solaı emes pe, áke?

— Shynynda da, Romesh bizben birge nege júrip qaıtpaıdy. Sóıtip, ol klımat ta aýystyratyn bolady. Mármár shyńdardy da kóredi.

Bul sapar Romesh úshin tym qyzyq kórinip ketti, sol sebepti oǵan bul usynysty quptaýdan basqa eshteńe de qalmady.

Romesh kún uzaq bos qıalǵa berilip, jerge túse almaı-aq qoıǵan sıaqty. Úıine kelip, esigin bekitip ońasha qaldy, mol kelgen qýanyshyn jer-kókke syıǵyza alatyn emes, fısgarmonıaǵa kelip otyrdy. Onyń eser saýsaqtary bar úndestik zańdaryn bylaı laqtyryp tastady da, myna bir baqytsyz aspapta naǵyz jyndar bıin bastap ketti.

Sońǵy kezde birneshe kúnge bolsa da Hemnolınıden ajyrasyp qalam-aý degen oı Romeshti sary ýaıymǵa salǵan edi. Mine endi shattyq kernegen bir shaqta kóp azaptanyp baryp qoly jetken bar mýzykalyq bilimin jelge laqtyryp jatty.

Esik qaǵyldy.

— Ne istep jatyrsyz, Romesh-babý! Qoıyńyzshy, ótinemin, — degen álde bireýdiń daýsy estildi.

Uıalǵannan beti janyp ketken Romesh esikti ashty. Úıge Okhoı kirdi.

— Munyńyz ne qazan buzarlyq? Baıqańyz, bul úshin ózderińizdiń qylmys zańynyń bir tarmaǵyna dýshar bolyp qalyp júrmeńiz.

— Kinálimin, moıyndaımyn, — dep kúldi Romesh.

— Romesh-babý, bir nárseler jaıynda sizben sóıleskim kelgen edi, qarsy bolmaısyz ba? — dedi Okhoı.

Mundaı kirispe sózge Romesh mazasyzdanyp qaldy.

— Hemnolını taǵdyryna meniń múlde del-sal qaramaıtynymdy siz bilesiz ǵoı, — dep bastady sózin Okhoı.

— Men Onnoda-babýdyń dosymyn, sol sebepti Hemnolını jaıyndaǵy sizdiń nıetińizdi bilgim keledi.

Okhoıdyń sózi de, ózi de Romeshke unaǵan joq, sóıtse de ol dóreki, tik jaýap berýdi bilmeıtin edi, onyń ústine renjisip qalýdy da tilemeıdi. Sol sebepti baısaldy túrde:

— Meniń Hemnolınıge degen teris nıetimniń barlyǵyna dálelińiz bar ma edi? — dep surady.

— Baıqaısyz ba, siz Indýızmdi" jaqtaıtyn otbasynan shyqqan adamsyz, ákeńiz de sol joldy qýǵan. Ol kisiniń sizdi úılendirý úshin qystaqqa alyp ketkeni maǵan málim, munyń ózi sizdi ózderińiz moıynsunbaıtyn dinge jatatyn qyzǵa úılenip qoıa ma degen qaýipten týǵan jaı dep bilemin.

Okhoıdyń bilemin deýinde sebep te bar edi, óıtkeni Romeshtiń ákesi Brodjmohan kóńiline osy kúdikti onyń ózi salǵan bolatyn.

Birneshe mınýt boıyna Romesh Okhoıǵa týra qaraýǵa bata almady.

— Álde ákeńiz ólgen soń kimdi tańdasam soǵan úılenýge eriktimin dep sanaısyz ba? — dep jalǵady sózin Okhoı, — al ol kisi bolsa...

Romesh tynyshsyzdanyp qaldy.

— Okhoı-babý, tyńdańyz, basqa bir másele jaıynda maǵan aqyl aıtýdy oılasańyz, raqattana qulaq salǵan bolar edim. Al ákemmen ara qatynasymdy tekserer adam siz emes.

— Jaqsy, muny qozǵamaı-aq qoıaıyq. Sonda da siz, Hemnolınıde oıyńyz bar ma, oǵan úılene alasyz ba, sonyńyzdy maǵan aıtýǵa tıistisiz ǵoı, — dep Okhoı jarmasa berdi.

Soqqy ústine soqqy alǵan Romesh aqyr sońynda kúıgelektenip be, Okhoı, múmkin siz Onnoda-babýmen dos shyǵarsyz,

Bilesiz be Okhoı múmkin siz Onnoda-babýmen ekeýmizdiń aramyzda jaqyndyq bolǵan emes, sol sebepti bul áńgimeni toqtatýǵa marhabat etińiz.

Eger bul maǵan ǵana qatysty jaı bolsa, áńgime áldeqashan tynǵan edi, sóıtip, bul isińizdiń arty nege aparyp soǵaryn kórmeı-aq, ýaqytyńyzdy burynǵysha jaıbaraqat ótkize de almaısyz. Alaıda — siz sıaqty beıqam adamdar úshin qaýymnan jaıly meken tabý qıynyraq bolady. Árıne, siz jer ústinde bolyp jatqandarǵa kóńil salmaıtyn, tek jel tókpe materıa jaıyn kóp oılaıtyn adamdar tobyna jatasyz ǵoı, áıtpese, siz jurttyń bári qadir tutatyn adamnyń qyzyna degen osyndaı qylyǵyńyzdy bylaıǵy jurttyń aıyptaıtynyn túsinýge tıisti edińiz. Eger ózińiz pikirin baǵalaıtyn adamdardyń masqarasyn shyǵarýǵa ǵana saıatyn bolsa — onda jobańyz durys.

Saqtandyrǵanyńyz úshin raqmet, — dep jaýap berdi Romesh, — ne isteıtinimdi tez-aq sheshemin jáne ony júzege de asyrarmyn. — Kúdiktenbeýińizge bolady. Bul jaıynda endi jetti.

Qandaı qýanyshqa bóledińiz meni, Romesh-babý! Aqyry sizdiń toqtamǵa kelgenińizdi jáne ony júzege asyrýdy oılaǵanyńyzdy kórip, men endi tynyshtyq alatyn bolamyn. Osymen támam etemin. Sharýańyzdan qaldyrǵanyma aıyptymyn.

Oqasy bolmas, qaıta bastap oınarsyz. Al men jóneldim, — dedi de Okhoı asyǵa basyp shyǵyp ketti.

Romeshtiń mýzykamen aınalysýǵa zaýqy bolmaı qaldy. Ol tósekke kelip, qoldaryn tóbesine qoıyp uzaq jatty. Aqyr sońynda bes bolǵanyn nash etip saǵat qońyraý soqty, ol atyp turdy.

Qyzmette istegisi kelgenin bir táńirdiń ózi bilsin, alaıda Romesh tek bir máseleg tabanyn shyn tiregen edi: qazir kórshi úıge baryp, shaı ishi qajet. Romeshtiń óńin kórgende Hemnolını tynyshsyzdanyp qaldy:

Romesh siz aýyryp qalǵan joqsyz ba?

Joq mazasyzdanarlyqtaı eshteńe de joq, — dep jaýap qatty ol.

Qaıter deısiń, dep qoıdy Onnoda-babý, — bul denede ettiń kóbeıip ketkeni ǵana. Mine men mynadaı bir dárini qabyldaımyn. Osy birin jutyp jiberseń, sodan ári...

Romeshke osy bir dárilerińdi bermeı-aq qoıshy, áke, — dep kúldi Hemnolını, senen asqan myljyńdy kezdestirgen emen. Dárilerińniń shıpasy bolyp kórdi me ózińe?

— Amal qansha, kómegi joq. Sonda da burynǵy ishken dárilerden kóri munyń kóp táýir ekenine meniń kózim jetti.

— Iá, jańa bir dárini ishe bastasań, jer-kókke syıǵyzbaı maqtaı jóneletin ádetiń ǵoı.

— Oǵan senbe, Romesh, meniń dárim shıpa bola ma, joq pa Okhoıdan sura, — dep Onnoda-babý qarsylyq bildirdi.

Aty atalǵan adam shaqyrylyp qalyp júrer degen qaýippen Hemnolını birden úndemeı qaldy. Biraq osy shaqta Okhoıdyń ózi-aq kirip kele jatyr edi.

— Taǵy bir domalaq dári berseńiz, men sizge alǵys aıtqan bolar edim, — dep ol tabaldyryqtan attaı bere Onnoda-babýǵa buryldy, — bul dárilerdiń maǵan zor shıpasy boldy, sonshalyqty sergip, saýyǵyp qaldym.

Osy sózderdi estigen Onnoda-babý qyzyna óktem qarap qoıdy.

ON EKİNSHİ TARAÝ

Qonaqjaı Onnoda-babý Okhoıdyń suraǵan dárisin berdi. Biraq onyń ketip qalýyna tipti de ruqsat bergisi kelmedi, ıá, Okhoıdyń ózi de asyǵatyn álpet bildirmeıdi. Jaılana otyryp Romeshke qadalyp qaraı berdi.

Romesh esh ýaqytta da baıqaǵyshtyǵymen kózge túsip kórgen emes-ti, sonda da ol búgin Okhoıdyń myna suqtana qaraýyn ańǵarmaı qala almady, mazasyzdana berdi.

Hemnolını ózin tym sergek, kóńildi ustady. Saparǵa attanar kúnniń jaqyndap qalǵany esinen keter emes. Álginde ol Romesh kelisimen demalysty qalaı ótkizbek, qol bos ýaqyttarda oqý úshin qandaı kitaptar ala shyqpaq jaıyn áńgime etýdi oılap edi. Romeshtiń tańerteń erterek kelýi de kelisilgen bolatyn.

Mine, sonda olardyń áńgimesine eshkim de, eń bastysy, erteńgi shaıǵa dóp keletin Okhoı da kedergi jasamaıtyn bolady.

Alaıda Romesh búgin daǵdy daǵysynan da kesh keldi, kóńilsizdeý otyrdy, bul Hemnolınıdiń alyp ushqan kóńilin de basyp tastady. Sátti bir shaqty paıdalanyp qyz odan:

— Nege keshiktińiz? — dep aqyryn ǵana surady. Romesh kesheýlep baryp:

— Iá, rasynda da men keshigińkirep qalsam kerek, — deı saldy.

Al Hemnolını bolsa, kezdeser sátke sonshalyqty daıyn turǵysy kelip edi. Ózi tym erte turǵan, taranyp-sylanǵan, kıimderin aýystyrǵan, sóıtip, álsin-áli saǵatqa qaraı otyryp Romeshtiń kelýin kútken Ádepkide saǵat oǵan durys júrmeıtindeı bolyp kórinip edi, ýaqyt áli: erte dep joryǵan. Romeshtiń shyn keshikkenine kózi jetken soń ǵana ol kestesin qolyna alyp, tereze aldyna baryp otyrdy, birdeme etip ýaıymdy oılardan qutylýdyń jolyn istep baqqan.

Mine, Romesh te kelip kirdi. Birdemege renishti ekeni ańǵarylady tipti óziniń keshigip kelgen jaıyn da aıtqysy kelmeıdi, búgin ertemen kezdesemiz dep ýádelespegen adam sıaqty.

Hemnolını shaı sońyna zorǵa shydady. Barlyq jurt óz keselerin syrǵanda ol Romeshtiń kóńilin ózine aýdarmaq bolyp áýrelenbeı-aq baǵyp edi. Buryshtaǵy ústel ústinde kitaptar jatqan. Hemnolını solardy alyp ketpek keıip bildirdi. Osy bir qozǵalys Romeshti aýyr oıdan kenet shyǵardy, ol shapshań basyp qyzǵa keldi:

Kitaptardy siz qaıda aparmaqsyz? Biz olardy saralap, kerektisin jolǵa almaqshy bolǵan joq pa edik?

Hemnolınıdyń erinderi jybyrlap ketti, kózine kelip qalǵan «qasty zorǵa ustap qaldy.

Qoıyńyzshy, saralaýdyń qajeti joq... — dep qaldy ol, sodan soń asyǵa turdy da, jatar bólmege ketip qaldy. Onda baryp shashtardy týra edenge tastaı saldy.

Hemnolını ketken soń Romeshti múlde kóńilsizdik basty. İshteı kúle otyrǵan Okhoı álsin-áli:

Romesh-babý, siz: aýyryńqyrap otyrsyz ǵoı deımin? — dep suraýmen boldy.

Romesh álde birdeme dep túsiniksiz jaýap qatty.

Densaýlyq jaıynyń tek eske alynýy-aq muń eken, Onnoda-babý ıirilip sala berdi.

Mine, mine, kirgen boıda men de sony aıtqanmyn.

Romesh sıaqty adamdar densaýlyq saqtaý degendi unatpaıdy, dep Okhoı kózin qýlana syǵyraıtty. — Olar aqyl-oımen ómir súredi ǵoı, sol sebepti ishken tamaqtyń sińýi sıaqty usaq-túıekke kóńil aýdarýdy nadandyq dep esepteıdi.

Bul sózderdi shynǵa sanaǵan Onnoda-babý asqazan jaıyn jurttyń bári de, tipti fılosof ta oılaýǵa tıisti ekeni týraly tym uzaq sóılep, shyn dáleldeı bastady.

Romesh ózin jaıymen janǵan otqa salyp qýyryp jatqandaı sezindi.

Meniń keńesimdi tyńdańyz, Romesh, — dep aıaqtady Okhoı sózin Onnoda-babýdyń dárisin ishińiz de erterek jatýǵa qamdanyńyz.

Onnoda-babýda sharýam bar edi, sony tyndyrǵan soń ketemin.

Osylaı dep erte-aq aıtpaısyz ba! — dep daýystap jiberdi Okhoı tura berip. — Romeshtiń ádeti bul. Birdemeni jasyrady da, kezeńi ótip ketkenin kenet baıqap, ábigerlene bastaıdy.

Osy sózderdi aıtyp Okhoı shyǵyp ketti. Romesh jerge tesile qarap otyryp sóz bastady.

— Onnoda-babý, siz meni týǵanyńyzdaı qabyldadyńyz, men tipti rahmet-alǵysymdy qalaı jetkizerimdi de bilmeımin.

— Mine, tipti jaqsy! Sen bizdiń Djogenniń dosy emespisiń, saǵan meniń basqasha qaraýym múmkin be, tegi.

Sóz sóıtip bastalyp ketti, sonda da óz oıyn ortaǵa salýǵa Romeshtiń batyly jetpedi. Oǵan kómek retinde Onnoda-babý:

— Asylynda, Romesh, sendeı bir qadirli jasty óz úıimizde balamyzdaı qarsy alatynymyz úshin biz de zor baqyttymyz, — dep qoıdy.

Biraq osy sózderden keıin de Romesh sheshilip sóılep kete almady.

— Sen jaıynda jurttyń ósek-aıańy bar ekenine múmkin zer salǵan bolarsyń, — dep Onnoda-babý sózin jalǵastyra berdi. — Olar: Hemnolınıdiń turmysqa shyǵar jaıyn oılaıtyn mezgil jetti, endi ony jurtpen baıqap tanystyrý kerek deıdi. Al men árqashan da, Romesh senimdi bala ǵoı, ol bizdi qaýym aldynda uıatqa qaldyrmaıdy dep jaýap beremin.

— Siz meni jaqsy bilesiz ǵoı, — dedi aqyrynda Romesh, — al eger Hemnolınıge laıyqty dep sanasańyz, onda...

— Aıtpaı-aq qoı. Ózim de solaı oılaǵanmyn. Eger de seniń úıińde qaıǵyly oqıǵa bolmaǵanda, áldeqashan toı jasaǵan bolar edik. Alaıda bul máseleni kesheýletýge bolmaıtynyn baıqa, asylym; ósek-aıań tutanyp ketti, sony erterek óshirsek, sonshalyqty jaqsy bolar edi. Sen qalaı oılaısyń?

— Tek sizge qolaıly kezdi oılaımyn. Alaıda eń aldymen, qyzyńyzdyń pıǵylyn bilý kerek emes pe?

— Durys-aq, biraq men onyń kóńiliniń sendik ekenin jaqsy bilemin ǵoı. Erteń ertemen biz bárin de birjola sheship alamyz.

— Meniń endi ketýime ruqsat etińiz, onsyz da sizdi uzaq ustap qaldym.

— Bir sátke sabyr et. Meniń oıymsha, seniń toıyńdy Djobbolpýrǵa jol júrgenge deıin jasaǵan jaqsy bolar edi.

— Iá... Alaıda oǵan deıin tipti az-aq kún qalǵan joq pa?

— Shamamen on kún bar. Eger seniń toıyń kelesi jeksenbide ótkiziletin bolsa, jol qamyn jasaýǵa úsh kún qalmaq. Romesh, men seni bulaı asyqtyrmaǵan da bolar edim, biraq men óz densaýlyǵym jaıyn da oılaýym kerek qoı.

Romesh kelisimge keldi, Onnoda-babý taǵy bir domalaq dárini jutyp jiberdi de óz bólmesine jóneldi.

ON ÚSHİNSHİ TARAÝ

Oqýshylar demalysy jaqyndap qalǵan edi.

Qasynda Komolany meıram kezinde de mektepte qaldyrý jaıynda Romesh pansıon bastyǵymen kelisken-di.

Erteńmen tynysh kósheni boılap, qalanyń bas alańyna qaraı kele jatqan Romesh toı ótkennen soń-aq Komolanyń bar jaıyn Chemmolınıge aıtýdy oılady, sodan keıin qolaıly bir shaqty taýyp, Komolamen sóılespek.

Sóıtip, tolyq uǵynystyq týady, Komola men Hemnolını dos bolyp ketedi, olar birge, baqytty ómir súredi.

Ol Komola jaıynda tolyp jatqan laqap-qaýesetter týatynyn túsinetin, sol sebepti Kalkýttada tura berýdi kózdemedi, toı ótken soń-aq Hadjarıbagqa ketpek, sonda baryp advokattyq jumysymen aınalyspaq.

Boı jazyp qaıtqan soń jigit Onnoda-babýǵa bet aldy, kenet tabaldyryq aldynda Hemnolınımen ushyrasyp qaldy. Buryn, dál osyndaı kezdesýde olar qaıtse de álde birdemeni sóz ete bastar edi, al búgin Hemnolını kenetten qyzaryp ketti, júzine tań shapaǵyndaı jumsaq kúlki oınap, tómen qarady da, júgire jóneldi.

Úıine oralǵan Romesh fısgarmonıaǵa kelip otyrdy, Hemnolınıdiń ózinen úırengen sol bir án sazyn qaıtalaýǵa tyrysyp baqty. Alaıda kún uzaq bir nárseni qaıtalaı berýge bolmaıdy ǵoı, fısgarmonıany jaýyp qoıyp, óleń oqýǵa da kiristi, biraq keshikpeı-aq óz mahabbatynyń kúni kúlip turǵan bıikke eshbir dastannyń óresi jetpeıtinine kózi jetti.

Al Hemnolını shattana júrip, úı sharýashylyǵymen aınalysa berdi... Aqyry tústen keıin ǵana qoly bosady.

Endi jatyn úıdiń esigin japty da, keste tigýge otyrdy. Baısaldy júzinde baqyt nury jaınaıdy; mahabbat ony túgelimen baýrap alǵan.

Daǵdyly shaı ishiletin merzimnen kóp buryn Romesh Onnoda-babýdyń úıine keldi. Buryn Hemnolını oǵan qarsy umtylýshy edi, búgin as ishetin úı de, joǵarǵy qabat ta qańyrap tur. Hemnolını óz bólmesinen áli shyqpaǵany ǵoı bul.

Mezgilimen Onnoda-babý keldi de dastarqan basyna, óz ornyna otyrdy.

Romesh álsin-álsin esik jaqqa jasqana qaraıdy. Mine, aıaq dybysy estildi, joq bul tek Okhoı ǵana bolyp shyqty.

Romeshpen aıryqsha jyly shyraı bere amandasty da:

— Al men osy rette saǵan baryp kele jatyrmyn, Romesh-babý, dedi.

Romesh mazasyzdanyp qaldy.

— Nesine úreılene qaldyń, Romesh, — dep kúldi Okhoı, — sizge shabýyl jasaıyn dep jatqan joqpyn. Óz ómirińizge baqytty kezeńmen quttyqtap qoıý — dostyq borysh emes pe. Sizge barýymnyń bar maqsaty osy ǵana bolatyn.

Áńgime ústinde Onnoda-babý kenet Hemnolınıdiń joq ekenin bildi. Daýystap shaqyryp edi, jaýap bolmaǵan soń, ózi joǵaryǵa kóterildi.

— Osy ýaqytqa deıin óz kesteńmen bolyp otyrǵanyń ne, Hem, dedi ol, — shaı daıyn tur. — Romesh pen Okhoı kelip otyr.

Hemnolınıdiń júzine qan oınap ketti.

— Shaıdy osynda ákep bersin deshi, áke, — myna jumysty bitirip tastaýym kerek, — dedi ol.

— Minezin-aı, Hem! Birdememen shuǵyldansań bolǵany, basqada sharýań bolmaı qalady. Emtıhan kezinde kitaptan bas almap ediń, al endi, mine kestemen aınalysyp kettiń, basqa dúnıe qarań qalsa da, qolyńnan tastaǵyń kelmeıdi. Joq, bul jaramaıdy! Bar, tómenge tús!

Osy bir toıtarystan keıin Onnoda-babý qyzynyń qolynan aldy da, eriksiz as ishetin úıge alyp kirdi. Hemnolını tipti eshkimge de kóz salmady, bar kóńili shaı quıýǵa ǵana aýyp ketkendeı.

— Sen neǵyp otyrsyń, Hem? — dep daýystady, ań-tań bolǵan Onnoda-babý. — Meniń shaıyma nege qant salyp berip otyrsyń? Men shaıdy árqashan da qantsyz ishetinimdi bilmeıtin be ediń.

Al Okhoı bolsa, kúle otyryp:

— Búgin Hemnolını myrzalyǵynda shek joq. Ala-qula demeı jurttyń bárin de táttimen syılaýǵa daıyn otyr, — dep qoıdy.

Hemnolını jóninde aıtylǵan osy bir ospaq ázilden Romesh tózgisiz halge túsip qaldy. Sol jerde ol toı ótken soń, Okhoımen at quıryǵyn birjola kesý kerek degen toqtamǵa keldi.

Birneshe kúnnen keıin, Onnoda-babý úıinde shaıǵa jınalyp otyrǵan kezde Okhoı kenetten bylaı dedi:

— Bilesiz be, Romesh-babý, sizdiń nyspyńyzdy ózgertkenińiz jón bolar edi.

— Neniń aqysyna? — dep Romesh shamyrqana, shamdana surady.

Okhoıdyń ospaq-tuspaldaryna ol únemi ashýlanyp, renjip qalatyn.

— Mynaǵan qarańyz, — dedi Okhoı gazetti jaza berip, — Romesh degen bir stýdent emtıhan kezinde óz ornyna basqa bireýdi jiberipti. Biraq áshkere bolyp qalǵan.

Osyndaı ázil áńgimege Romeshtiń esh ýaqytta da birden jaýap bere almaıtynyn biletin Hemnolını Okhoı shabýyly bastalsa-aq, Romeshke bolysa ketýdi mindetim dep sanaıtyn, ol bul joly da solaı etti, ári zyǵyrdany qaınap otyrǵanyn baıqatpaı, kúle sóılep Okhoı soqqysyn darytpady.

— Eger sizdiń aıtqanyńyz keletin bolsa, onda osyndaı ispen abaqtyǵa túsken Okhoılar da bir qaýym bolyp qalar.

Joq, sizder munyń júzine qarańyzdarshy! — dedi Okhoı, — joldasyna dostyq peıilmen aqyl aıtqyń keledi, al Hemnolını bolsa, ashýlana bastaıdy. Olaı bolsa, men qazir sizderge tutas bir oqıǵany baıandap bereıin. Meniń kishi qaryndasym Shorottyń joǵary dárejeli qyzdar mektebine baratynyn, ázirshe, ózderińiz de bilesizder. Mine, sóıtip, keshe keshke ol maǵan kelip: "Bilesiń be, dada, Romeshtiń áıeli bizdiń mektepte oqıdy" demesi bar ma. Men oǵan "aqymaqsyń, dúnıede basqa Romeshter joq deısiń be?"— deımin.

"Kim bolsa da, áıeline qatygez adam", — deıdi Shorot, — meıram as úıinde barlyq qyzdar úılerine taraıdy, al ol óz áıelin pansıonda qaldyrmaq. Baıǵus, jylaı-jylaı eý qarańǵy bolyp qala jazdady".

Sonda ǵana maǵan bul bir mańyzdy is eken degen oı keldi: óıtkeni Shorot sıaqty basqalardyń da jańylysýy múmkin ǵoı.

Onnoda-babý kóńildene kúldi: İshinen adasqansyń, Okhoı, sen! Osyndaı sandyraqtardy aıtýǵa bolady. Basqa bir Romesh áıelin jylatyp mektepke tastap ketken eken dep Romesh óz esimin qaıtip ózgertpek?

Romesh kenet qup-qý bolyp ketti. Ústel basynan túregeldi de, bólmeden shyǵa jóneldi.

Onnoda-babý, sizge ne boldy? Renjip qalǵan joqsyz ba? Men álde bir kúdik jasaıdy eken dep qalyp júrmeńiz, — dep daýystady.

Okhoı sóıtti de Romeshtiń sońynan júgirdi.

Shynynda munysy ıesi bulardyń? — dep Onnoda-babý shyryldap qaldy.

Hemnolını kenet solqyldap jylap jiberdi.

Al saǵan qatysty ne ba bul jerde, Hem? Nege jylaısyń? Dep Onnoda-babý úreılene surady.

— Áke, Okhoı babý tipti ádil emes, dedi ol aqyr-sońynda óksigin basa almaı bizdiń úıde qalaısha ol qadirli adamǵa til tıgizedi!

Joq, Okhoı jaı ǵana ázil etti, shyn kórip qalýdyń keregi joq.

— Mundaı ázildi men kótere almaımyn, — dedi de Hem joǵarǵy qabatqa shyǵyp ketti.

Kalkýttaǵa kelgen soń Komolanyń kúıeýin tabý úshin Romesh kóp azaptanǵan joq. Aqyr-sońynda qyzdyń aǵasy Tarınıchoron turatyn Dhobapýkýr dep atalatyn kishkene bir qystaqty surastyryp bildi. Romesh oǵan hat jazdy.

Jańada baıandalǵan oqıǵanyń kelesi kúni ol óz hatyna jaýap aldy. Tarınıchoron sol bir apattan keıin qaryndasynyń kúıeýi Nolınakha jaıynda eshbir habary joq ekenin jazypty. Nolınakha Rangpýrda dárigerlik qyzmet atqaryp turǵan eken. Tarınıchoron sol Rangpýrǵa da hat jazyp, onda da kúıeý balasy jaıynda esh habar-oshar joq ekenine kózi jetipti. Al Nolınakhanyń qaı jerdiki ekenin Tarınıchoron bilmeıtin kórinedi.

Endi Komolanyń kúıeýi tiri bolar degen Romesh úmiti úzilip qaldy.

Sol kúngi poshtamen oǵan basqa da kóptegen hattar keldi: munyń úılenýimen quttyqtaǵan óz dostary eken. Bireýleri meıram kúnine qonaq shaqyr, toı jasa dep talap etedi, ekinshileriniń qýanyshyńdy habarlamadyń, búgin keldiń dep ázilge syıǵyzǵan ókpe-nazy da bar.

Osy bir shaqta Onnoda-babýdyń qyzmetkeri hat ákep berdi. Hemnolınıdiń jazýyn kórgende Romeshtiń júregi týlap ketti.

"Okhoıdyń sózderi oǵan kúdik salǵan ǵoı, sony seıiltý úshin maǵan osy hatty jazyp otyr ǵoı", — dep oılady Romesh.

Hat qysqa ǵana qaıyrylǵan:

"Keshke Okhoı-babý múlde durys jasamady. Men búgin azanda sizdi keletin shyǵar dep oılap edim. Nelikten kelmedińiz? Okhoı-babýdyń aıtqandaryn kóńilge sonsha aýyr alýdyń qajeti ne? Onyń bir de bir sózine meniń senbeıtinimdi bilesiz ǵoı. Búgin qaıtse de erterek kelińiz, keshegideı keste tigip ústińgi bólmede otyryp qalmaıtyn bolamyn".

Romesh osy bir azǵana sózderden Hemnolınıdiń bárin de keshirgish, raqymshyl da sezimge toly júregin azaptaǵan sher bar ekenin ańǵardy, kózine ystyq jas tolyp ketti.

Romesh keshegi keshten beri muny Hemnolınıdiń asyǵa kútkenin, bar peıilimen qaıǵysyn jeńildetkisi kelgenin túsindi. Tún ótti, sáske tús te bolyp qaldy, al Romesh bolsa, áli joq, odan ári Hemnolınıdiń dáti shydamaǵan, myna hatty jazyp jibergen.

Hemnolınıge barlyq syrdy kesheýlemeı ashý kerektigin Romesh erterek oılaǵan edi. Mine endi keshegi oqıǵadan keıin sol syrdy ortaǵa salý tym aýyr bolyp ketti: óıtkeni endi kim bolsa da: "Romesh óz isine jaýap bergisi kelmeıdi, qutylyp ketkisi keledi", dep oılaýy múmkin ǵoı. Onyń ústine munyń bári Okhoıdyń jeńisi bolyp shyǵady degen oı Romeshti jegideı jeıdi. "Okhoı shynynda da Komolanyń kúıeýin basqa bir Romesh dep sanaıdy", dep oılady jigit, — áıtpese, ol jaı bir ázil-ospaqpen shektelip qalmaı, aıqaı-shý kóterip jibergen bolar edi. Qaıtken kúnde de kesheýlemeı bir amalyn tapqan jón".

Biraq sol jerde taǵy da bir hat keldi. Komola oqıtyn mekteptiń bastyǵynan kelgen eken. Ol, Komolanyń tym jabyrqańqy jaǵdaıda júrgenin, sol sebepti meıram kezinde ony pansıonda qaldyrýǵa eshqandaı qaqysy joq ekenin jazypty. Demalys kelesi senbiden bastalady, sol kúni ol qyzdy úıine alýǵa tıisti.

Kelesi senbide Komolany úıge ákelý kerek! Al jeksenbide onyń oıy bolmaq.

Oqystan úıge Okhoı júgirip kirdi.

— Romesh-babý, siz meni keshirýge tıistisiz, — dedi ol, — eger de sondaı bir zili joq ázilge sizdiń sonshalyqty ashýlanyp qalatynyńyzdy bilsem, ol áńgime jaıyn qozǵamaǵan bolar edim. Álbette jurt qıtymdaı bolsa da shyndyq bolsa ǵana ashýlanady ǵoı, al meniń sózimde jurt aldynda óz ashynǵanyńdy kórsetetindeı eshbir zil dálel joq. Kesheden beri Onnoda-babý maǵan ursýmen júr, al Hemnolını tipti sóıleskisi de kelmeıdi. Búgin azanda men kire bergenimde ol turdy da ketip qaldy. Aıtyńyzshy, ne jamanshylyq jasap tastadym?

— Munyń bárin biz kezinde talqylarmyz. Al qazir, keshire kórińiz, qolym tımeıdi, — dedi Romesh.

— Á, túsinemin, toıǵa ázirlik qoı, — ıe, ıe! Ýaqyt tym az qaldy! Onda men bul bir jaqsy sharýaǵa kedergi jasamaıyn. Saý turyńyz, dedi de Okhoı ǵaıyp boldy.

Al Romesh Onnoda-babýdyń úıine bettedi. Kire berip birden Hemnolınıdi kórdi. Onyń ertemen keletinine tolyq sengen Hemnolını daıyndyq jasaǵan: tórt búktelip oramalǵa oralǵan kóste ústelde jatyr. Ústel janyna fısgarmonıa qoıylǵan. Qyz ádettegisinshe Romeshke kúı úıretermin dep joramaldasa kerek. İshteı basqa da bir kúıdi — tek mahabbat otyna shaldyqqan jandardyń júrek kúıin, tek solardyń ózderine ǵana tanys kúıdi estımin dep úmittengendeı.

Romeshti kórgen bette onyń júzine názik bir kúlki júgirip edi, biraq sol shaǵynda joǵalyp ketti, óıtkeni Romesh birden Onnoda-babýdyń qaıda ekenin suraǵan-dy.

Ákem óz kabınetinde, — dedi qyz. — Ol kisi sizge sonshalyqty qajet ne edi? Álde kúte turarsyz. Ákem shaı ishýge tómenge túsedi.

— Meniń qaýyrt sharýam bar ol kiside. Kúte almaımyn.

— Onda ózińiz baryp kirińiz.

Romesh ketip qaldy.

"Qaýyrt sharýa!" Bul dúnıede sharýa bitkendi keshiktirýge bolmaıdy, tek mahabbat qana qaqpa aldynda óz saǵatyn sabyr shydammen kútip tura berýge tıisti.

Dál osy bir mınýtta ashyq kúz kúni tereń alǵan dem-tynysymen ózindik qýanysh-qazynanyń altyn esigin asha bergendeı bolyp edi.

Hemnolını fısgarmonıadan keıin shegindi de, ústelge kelip otyrdy, kesteni qolyna aldy. Biraq ıne shúberek betinde jorǵalamaı, munyń týra júregine suǵylyp jatqandaı bir sezim paıda boldy.

Romeshtiń tyǵyz sharýasy kóp ýaqytty talap etpek! Ol sharýa Radjaǵa uqsap, qansha ýaqytty kerek etse, sonshasyn alady da qoıady, al mahabbat tek qaıyr-sadaqa kútýge amalsyz kónýge tıisti.

ON TÓRTİNSHİ TARAÝ

Romesh Onnoda-babýǵa kelip kirdi.

Qarıa betin gazetpen búrkep qalǵyp otyr eken. Romesh aqyryn ǵana jótelip qoıdy. Onnoda-babý sol sátte oıanyp ketti de oǵan gazetti usyna berdi:

— Sen oqydyń ba, Romesh, bul jyly oba aýrýynan qanshama adam ólgen?

Biraq Romesh óziniń kelgen jaıyn birden baıandaýdy qolaıly dep tapty.

— Toıdy keıinge qaldyrýǵa týra keletin sıaqty, — dedi ol. — Meniń tyǵyz sharýam bolyp qaldy.

Bul sózder oǵan oba aýrýynyń qurbandary jaıyn birden umyttyrdy. Birneshe mınýt ol sol otyrǵan kúıi Romeshke tesile qarady. Sodan keıin:

— Ne bolyp qaldy, Romesh? Shaqyrý qaǵazy taratylyp qoıyldy ǵoı, — dedi Onnoda-babý.

— Shaqyrylǵandardyń bárine, toı kelesi jeksenbige qaldyryldy dep búginnen qaldyrmaı habarlaý kerek.

— Sen meni tań-tamasha etip otyrsyń, Romesh. Bul kez kelgen merzimge keıinge qaldyra salatyn jáne oılaǵan kúndi belgileı salatyn sot úderisi emes qoı! Tyǵyz sharýań ne bul, bilýge bola ma?

— Ol shynynda da qaýyrt ta, úlken sharýa.

— "Qaýyrt sharýa!"— dedi de Onnoda-babý jel qulatqan banan aǵashyndaı kresloǵa sylq etip otyra ketti. — Óte jaqsy, tipti tamasha! — deı berdi ol, — degenmen ne isteseń de óziń bilesiń. Toıdy keıinge kóshirgiń keledi eken, kóshir! Al eger menen suraıtyn bolsa, men eshteńeni de bilmeımin, biletin tek kúıeý bala ǵana. Toıdyń ıt sebepti keıinge qaldyrylǵanyn jáne qaı kúnge taǵaıyndalǵanyn tek sottyń ózi ǵana aıta alady deımin.

Romesh basyn tómen salyp únsiz turdy.

Aıtpaqshy, muny Hemnolınıge aıttyń, ba? — dep surady Onnoda-babý.

Joq, ol áli bile qoıǵan joq.

Ol onyń bilgeni teris bola qoımas edi, óıtkeni bul jalǵyz seniń toıyń ǵana emes qoı.

Sizben sóılesken soń aıtaıyn dep edim oǵan.

— Hem! — dep shaqyrdy Onnoda-babý.

— Ne kerek, áke? — dep surady qyz bólmege kire berip.

Romesh álde bir mańyzdy sharýamen baılanysty qazir toı jasaýǵa ýaqytym joq deıdi.

Hemnolınıdiń óńi ózgerip ketti, Romeshke tesile qarap qaldy.

Jigit kináli keıippen únsiz tur. Bul habar Hemnolınıge dál osyndaı turpaıy túrde baıandalady dep oılamaǵan edi ol.

Sondaı bir tutqıyldan, ári dóreki túrde jetken osy bir jaısyz habardyń Hemnolını júregine qandaı aýyr jaraqat túsirerin Romesh qasiret shekken bar júregimen jete túsinedi. Alaıda bar ma! Jáne ol oqtyń Hemnolını júregine qadalǵanyn da Romesh kórip tur.

Aıtylǵan sózdi jýyp-shaıar eshteńe de bolmady. Bári de aıqyn, túsinikti toıdy qaldyrý kerek, Romeshtiń qaýyrt sharýasy bar jáne onyń nendeı sharýa ekenin de aıtqysy kelmeıdi. Jańa bir dálel mánekerdi oılap taba almaısyń bul jerde.

Onnoda-banb qyzyna qarady:

Al bul óz sharýalaryń. Qalaı bolatynyn sender sender ózderiń sheshińder.

Áke men eshteńeni de bilgeni joq edim, dep basyn tómen ustap turyp Hemnolını. Sony aıtty da, nóser bulty kókte oınap shyǵa kelgende sońǵy sáýlesindeı esikti ashyp, japty da joq bolyp ketedi.

Onnonda-babý otyrǵan bolyp oıǵa shomdy.

Romesh biraz ýaqyt qozǵalyssyz otyrdy. Sodan keıin oqys túregeldi de, bólmede shyǵa jóneldi.

Tórgi úlken bólmege kire berip tereze aldynda tym-tyrys turǵan Hemnolınıdi kórdi.

Onyń kóz aldynda meıram aldyndaǵy Kalkýtta jatty. Kóktemgi ózendeı bolyp barlyq kósheler men burylystarda alasapyran, ala-qula adam tasqyny qaınap, josylady.

Romesh Hemnolınıge betteı berip irkilip qaldy. Birneshe mınýt oǵan tesile qarady. Kúzgi jumsaq kúnniń sáýlesimen nurlanyp, tereze aldynda tastaı qatyp, qozǵalyssyz qalǵan myna symbatty tulǵa onyń oıynda uzaq ýaqyt saqtalyp qalardaı. Juqa dóńgelek júzi de, ádemi burymy da, jelke tusyndaǵy kishkene bir buıra shashy da, altyn alqanyń jumsaq reńki de, tipti sarıiniń sol ıyǵynan erkin, mol asyp túsken sheti de, — bári de Romeshtiń azap shekken júreginde zergerdiń shapqyshymen oıyp túsirgendeı aıqyn iz qaldyrdy.

Romesh aqyryn júrip qyzǵa jaqyndady. Biraq Hemnolınıge myna qasynda turǵan jigitten góri kóshede olaı-bulaı ótip jatqandarǵa qaraý súısinerlikteı is sıaqty.

— Meniń sizge ótinishim bar, — dedi ol qaltyraǵan, jylamsyraǵan daýyspen.

Onyń bul sózinde qanshalyqty sher, jalbaryný bar ekenin sezingen Hemnolını buǵan shapshań buryldy.

— Senshi maǵan, — dedi Romesh, alǵash ret oǵan "sen" dep sóılep. — Senemin dep ýáde etińizshi. Esh ýaqytta seni aldamasqa bir táńirdi kýá eteıin.

Sodan keıin Romesh úndemeı qaldy, kóz aıasy jasqa tolyp ketti.

Sol shaqta Hemnolını onyń júzine týra qarady, bul qarastan ol azap pen mahabbatty kórdi. Alaıda qas qaǵymnan keıin qyz ezilip ketti, kózden aqqan ystyq jas omyraýyn japty.

Dál osy tereze aldynda únsiz de ońasha turyp olar tamasha uǵynystyq tapqandaı edi. Ekeýi de keremet bir jan tynyshtyǵyna bólendi.

Romeshtiń boıyn enjar qapalyq basty, birneshe mınýt únsiz ótti. Sodan keıin ol tereń bir kúrsinip, keń tynys jeńildik alǵandaı boldy da:

— Toıymyzdy bir juma keıinge ne sebepti qaldyrǵanymdy bilgiń kele me? — dedi.

Hemnolını únsiz ǵana basyn shaıqady.

Joq, bul jaıdy onyń bilgisi kelmegen edi.

— Onda men bárin de toıdan keıin aıtaıyn.

Toı degende Hemnolınıdiń betine álsiz bir qyzyl oınap shyǵa keldi.

Búgin, tús qaıta Romesh keledi dep qýana júrip taranyp-sylanǵan Hemnolınıdiń tolyqsyǵan oı dúnıesine qıyn-qıly ázil-áńgimeler men suhbattastyq syrlar, keleshek baqyttyń taǵy sondaı elesteri oralǵan edi. Biraq birneshe mınýttan keıin bir-birimizge adaldyqtyń álekeıli gúl alqasyn kıgizemiz dep turǵanda, kóp jasy tógiler dep, aralarynda túsinispes bir jaılar bolady dep oılap pa ol?

Olar bir sát jaı ǵana qatar turmaqshy edi. Sodan týar sheksiz qýanysh pen jan tynyshtyǵy bir-birine degen mólshersiz senim olardy burynǵydan da jaqyndata túserdeı edi ǵoı.

Seniń ákeme barýyń kerek, — dedi bir kezde Hemnolını. — Ol tym qapa bolyp qaldy.

Dúnıe jibergisi kelgen álemettiń bárin qasqaıa turyp qarsy plýga daıyn, qasiretten ada bolǵan Romesh Onnoda-babýǵa tartty.

ON BESİNSHİ TARAÝ

Romesh qaıta kelip kirgende Onnoda-babý oǵan degbirsizdene qarady.

Shaqyrylǵandardyń tizimin berińizshi maǵan, men olarǵa toıdyń keıinge qaldyrylǵanyna búginnen qaldyrmaı habarlaıtyn bolaıyn, — dedi Romesh.

— Sóıtip, degenmen de keıinge qaldyratyn boldyń ba? — dep surady Onnoda-babý.

— Iá, óıtpeske amalym joq.

— Olaı bolsa, bir nárseni umytpa, dostym; munda meniń sharýam joq, ne kerek bolsa, óziń jasa, jurtqa kúlki bolǵym kelmeıdi. Eger sen neke máselesin álde bir balanyń oıynshyǵyna aınaldyrsań, eń jaqsysy tustas adamdardyń oǵan aralaspaǵany jón bolady. Shaqyrylǵandardyń tizimi minekı. Bul shaqyrylýǵa jumsalǵan qarajattyń deni zaıǵy ketetin boldy, al men aqshany sýsha shasha almaımyn.

Shyǵyn, mashaqattyń bar aýyrtpalyǵyn Romesh óz moınymen kóterýge ázir edi. Shyǵýǵa yńǵaılana bergende ony Onnoda-babý toqtatty:

Romesh, toıdan keıin advokattyq praktıkańdy qaıda ótkizbeksiń, sheshtiń be? Kalkýttada qalmaıtyn shyǵarsyń dep oılaımyn?

Árıne, solaı. Batys jaqtan bir qolaıly oryn izdestiremin.

Mine, munyń durys. Máselen, Etoııa jaman jer emes. Onyń sýy asqazanǵa tym paıdaly. Meniń Etoııada bir aı turǵanym bar, men sonda tamaqqa zaýqym soqqysh bolyp ketkenin de baıqap edim. Bilesiń be, dostym, dúnıedegi bar asylym meniń Hem ǵoı. Ol mensiz tolyq baqytty bola almaıdy. Onsyz mende de tynyshtyq joq. Seniń eń qolaıly jerdi tańdap alýyńdy oılap jatqanym da sol sebepti.

Romesh ózin aıypty sanap tur. Onnoda-babý sol sátti paıdalanyp, óz degenin aıtyp jatyr. Qazir ol Etoııa túgil, Garony, nemese Cherapýndjıdi usynsa da kelisimin bere salatyn jaıy bar edi.

— Jaqsy, men Etoııadaǵy advokatýraǵa jazylyp qoıaıyn, — dedi Romesh shyǵyp bara jatyp.

Toıdyń keıinge qaldyrylǵanyn da ózi habarlaıtyn boldy.

Birazdan keıin Okhoı keldi. Onnoda-babý birden oǵan toıdyń keıinge qaldyrylǵanyn aıtty.

— Siz ne aıtyp otyrsyz! Múmkin emes bulaı bolýy! — dep Okhoı daýystap jiberdi. — Toı búrsigúni bolýǵa tıisti ǵoı.

— Árıne, jaǵdaı mynadaı bolmaǵanda, ýaqtyly ótkende jaqsy bolatyn edi, — dedi Onnoda-babý. — Biraq sizderden — osy kúngi jastardan neni bolsa da kútýge bolady ǵoı.

Okhoı keremet qam jegen, ýaıym basqan bir kúıge tústi. Qamqorsı sóılep jatyr.

— Kúıeý bala bolar dep quryq salǵan adamnan kóz jazyp qalmaı, baqylap otyrý kerek. Qyzyńnyń taǵdyryn senip tapsyrar adamnyń barlyq jaıyna qanǵan jón. Ol tipti qudaı taǵalanyń ózi bolsa da, mundaı iste baıqaýly bolǵan durys.

— Eger de Romesh sıaqty jas jigitter kúdik týǵyzatyn bolsa, onda dúnıede eshkimge de senýge bolmas! — dep Onnoda-babý qarsylyq bildirdi.

— Al Romesh, toıdy ne sebepti keıinge qaldyrǵanyn aıtty ma? — dep surady Okhoı.

— Joq, — dep muńaıa basyn sıpady Onnoda-babý. — Ol munysyn aıtqan joq. Men osy bir saýaldy qoıǵanymda ol solaı bolǵaly tur dep jaýap berdi.

Okhoı kúlkisin jasyrmaqqa teris aınalyp ketti.

— Alaıda, qyzyńyzǵa bárin de aıtqan bolar? — dep surady ol taǵy da.

— Múmkin.

— Qyzdyń ózin shaqyryp alyp, istiń mánin bilsek qaıtedi?

— Mine, bul durys-aq, — dep qoshtady Onnoda-babý, sodan keıin qyzyna daýystady.

Bólmege Hemnolını kirdi, biraq ol Okhoıdy kórdi de ákesiniń janyna kelip odan keskinin jasyra bir qyryn turdy.

— Toıdy ne sebepti kenetten keıinge qaldyrýǵa týra kelgenin Romesh aıtty ma saǵan? — dep surady Onnoda-babý.

Hemnolını basyn shaıqady.

— Al óziń surap bildiń be?

— Joq.

— Tań qalarlyq is! Romeshtiń ózi sıaqty sen de qyzyqsyn. Romesh úılenýge ýaqytym joq deıdi, al sen, "jaqsy, keıin-aq qosylarmyz" dep kóne salasyń. Bary sol! Másele ada bolǵan!

Okhoı Hemnolını jaǵyna shyqty.

— Eger adam óziniń is-qylyǵyn ashqysy kelmese, zorlap aıtqyzýdyń qajeti ne. Eger Romesh-babýdyń ózi bárin de ortaǵa salatyn bolsa, áńgime basqa.

— Bul jóninde kóldeneń adamdardyń pikirin tyńdaǵym kelmeıdi. Bul oqıǵanyń maǵan eshbir áseri bolǵan joq, — dep Hemnolını qystyǵa aıtty da, asyǵa basyp shyǵa jóneldi.

Okhoıdyń óńi kúreńitip ketti, biraq ol zorlana kúldi.

— Dostyq — jaqsy ataqqa jetkizbeıtin kásiptiń biri, dúnıe solaı jaralǵan. Sol sebepti men onyń bar mán-mańyzyn túsinemin. Ázer bolsa jek kórersiz, ne ursarsyz, sonda da Romeshke sene almaıtynymdy aıtpaqpyn. Sizdiń betińizge bolmashy bolsa da shirkeý túskeli turǵanyn kórip tynysh qala almaımyn. Bul meniń álsizdigim, moıyndaımyn ony. Ne bolsa da, erteń Djogen kelmek, eger ol osynyń bárin estip bilip, qaryndasynyń taǵdyryna nemketti qaraıtyn bolsa, men odan ári aýzymdy ashpaı-aq qoıaıyn.

Okhoıdan Romeshtiń minez-qylyǵyn suraıtyn eń bir qolaıly shaqtyń kelgenin Onnoda-babý sezgen bolatyn Biraq onyń aıqaı-shýdy jek kóretin bir minezi bar edi. Óıtkeni aıqaı-shý áldebir syr áshkere bola bastaǵanda kóterilip ketedi ǵoı.

Ompoda-babý ashýmen Okhoıǵa dúrse qoıa berdi.

Sen tym shúbáshil, kúdikshil adamsyń, Okhoı! Eshbir dálel-báleksiz sen qalaısha...

Okhoı ózin ustaı biletin edi, biraq bul jerde onyń da shydamy jetpeı qaldy, shapshań sóılep ketti.

Onnodo-babý tyńdańyz meni, meniń jetimsiz jaǵym tolyp jatyr Men kúıeýdi "kúndeımin,", "kıelige" kúdiktenemin, qyzdardy fılosofıaǵa úıretý úshin bilimim de jetpeıdi jáne olarmen poezıa jóninde áńgimelese almaımyn. Bir sózben aıtqanda qatardaǵy adammyn. Alaıda men sizdiń úıge birjolata berilgen sizdi jan-tánimen súıetin jan edim. Kóp jaılarda meniń Romeshpen talasa almaıtynyma da kózim jetedi, biraq men sizden eshteńe de jasyryp kórmegenimdi maqtanysh ete alamyn. Men momaqan turyp sizden sadaqa suraı alamyn, biraq úıińizge basyp kirip, sizdi tonap ketýge ebim joq. Munymen ne aıtqym kelip turǵanyn erteń-aq biletin bolasyz.

ON ALTYNSHY TARAÝ

Romesh túnniń bir ýaǵyna deıin hat jóneltýmen boldy. Sodan keıin jatyp edi, kirpigi ilinbeı qoıdy. Toǵysar jerdegi Gang men Djamýna sýyndaı bolyp, oıy eki arnada tolqıdy. Biri jarqyn, biri kúńgirt arna. Sol eki tasqyn toǵysa kelip, uıqysyn shaıdaı ashady. Ol eki jaǵyna kezek aýnap uzaq jatty, sodan keıin turdy da tereze aldyna keldi. Qulazyǵan sholaq kósheniń bir betine qarsydaǵy úılerdiń kóleńkesi túsip, qarańǵy tartady, al ekinshi betinde aq jolaq aı sáýlesi jaltyraıdy.

Romesh qımylsyz tur. Endi onyń oıy tirshilik dúnıesinen tys bir sabyrly tynyshtyǵy bar da, jaýlyq, ázázildigi, qaıǵy-qasireti joq sheksiz álemge sharyqtady. Sol bir túpsiz de meńireý álemniń arǵy, bizge jumbaq jaǵynan kelgen ómir men ólimniń, eńbek pen tynyshtyqtyń, bastama men aqyrzamannyń myna dúnıede áldebir jurtqa estilmes jumbaq kúıdiń yrǵaǵyna úndesip qalaısha bir tártippen úzdiksiz almasyp jatqany onyń kóz aldyna keledi. Áıel men erkek mahabbatynyń myna juldyzdar nur tókken álemge kúni de, túni de joq bir jaqtan qalaı kelip jatqanyn da ol qıalymen kórip túr.

Romesh tóbege shyqty da Onnoda-babýdyń úıine kóz saldy. Aınala typ-tynysh. Aı sáýlesi qara kóleńke úı qabyrǵalaryna, terezeler men esikterdiń qaraýytqan qaltarystaryna, karnız asty men qyshtan jasalǵan dýaldarǵa mashaqatty bir kesteler tógedi.

Sonshalyqty ádemi, jarasty sýret! Mine osynda osy bir jan-jaqty qaladaǵy osy bir qarapaıym úıde jupyny ǵana áıel kelbetin jamylyp, tańǵajaıyp bir tirshilik ıesi turady.

Astanada kimder joq: stýdentter men advokattar, sheteldikter men baıyrǵy turǵyndar da kop. Sol jaı qarabaıyr ala-qula kop adamdardyń ishinde tek oǵan Romeshke ǵana kúz kúni altyn nuryn tókken tereze aldynda sol qyzben qatar turýǵa jazǵan. Sol bir sát onyń ómirin de búkil dúnıeni de sheksiz qýanysh nuryna bólegen. Mine, búl shyn ǵalamat bolyp edi! Sol ǵajaıyp sezim bar aınalany da, onyń jan dúnıesin de jasandyryp ózgertip jiberdi.

Romesh tún ortasy aýǵansha tóbede olaı-bulaı júrdi de qoıdy. Qıyq aı kósheniń qarsy betindegi úıdiń ar jaǵyna baryp jasyryndy, jer betin tún qarańǵylyǵy basa tústi, tek aspan álemi ǵana aı sáýlesimen qaýyshyp, qoshtasyp jatqandaı.

Sharshaǵan Romesh tún salqynynan qaltyrap ketti. Áldebir úreı kenet onyń júregin titirkendirdi. Ol erteń taǵy da tirshilik kúresiniń maıdanyna shyǵatynyn esine aldy.

Aspan áleminde tirshilik qamy túsirgen birde-bir ájim joq. Mazasyz alǵa umtylys aı júzin kúńgirtteı almaǵan, tún sondaı momaqan bir tynyshtyqta, al sansyz juldyzdardyń máńgi qozǵalystaryna toly aspan álemi uzaq uıqyǵa shomǵan. Tek adamdyq jaýyzdyqtar men qaýip-qaterdiń ǵana shegi joq. Baqyt pen qaıǵy, qıyndyqtar men apat-alapattar adam qoǵamynyń ǵana maza tynyshyn alyp keledi. Bir jaǵynan sheksiz álemniń sheksiz tynyshtyǵy bolsa, ekinshi jaǵynan jerde sheksiz tirshilik tartysy bar! Mehnat bar, azap bar, qaıǵy, sher bar! Óziniń azapty oılarymen bolǵan Romesh osyndaı qarama-qarsy qaıshylyqtar qalaısha qatar tirshilik ete alady dep te ózine suraq qoıady. Jańa ǵana oǵan keń álemniń jumbaq tuńǵıyǵynan shyǵyp kelgen mahabbat Onyń tynyshtyǵy, sabyrlylyǵymen kesek kórinip edi, endi ol sol mahabbatty jerde, tirshilik ishinde elestetti. Myna bir kúreske toly dúnıede onyń joly azapty da aýyr eken. Eki beıneniń jalǵany men shyny qaısy?

ON JETİNSHİ TARAÝ

Kelesi kúngi tańǵy poıyzben Djogendro oraldy. Bul senbi kúni edi, al jeksenbige Hemnolınıdiń toıy taǵaıyndalǵan-dy. Sonda da Djogendro óz úıiniń qaqpasyna kele berip, jaqyndap qalǵan toı-dýmannyń eshbir nyshan belgisin ańǵara almady. Ol óz úıin samyrsyn japyraqtarymen áshekeılengen kúıde kórmekshi edi, biraq qońyr da qorash kórshi úılerden jyrylyp kózge túsip turǵan eshteńesi de joq.

Djogendroǵa úı ishinde bireý-mireý aýyryp qalmady ma eken degen qorqynyshty oı tústi. Alaıda ol úıge kirgen soń, dastarqan ózine arnalyp daıyn turǵanyn, al shaıyn jartylaı ishken Onnoda-babýdyń gazet oqyp otyrǵanyn kórdi.

— Hemnyń deni saý ma? — dep Djogendro asyǵa surady.

— Iá, saý, sondaı jaqsy.

— Al onda toı nemene bolǵan?

— Kelesi jeksenbige qaldyryldy.

— Nege?

— Ony ózińniń dosyńnan sura. Romesh bizge bir nárseni ǵana habarlaýdy marhabat etti. Onyń qazir qaýyrt sharýasy bar, toıdy keıinge qaldyrýǵa týra keledi!

Ákesiniń qamsyzdyǵy Djogendrony qatty ashýlandyrdy.

— Men kete qalsam-aq bolǵany, áıteýir bir qolaısyzdyq tap bola qalady! — dep daýystap jiberdi ol. — Romeshte qandaı qaýyrt sharýa bolýǵa tıisti edi? Jan ashyr aǵaıyny da qalǵan joq, eshkimge táýeldi, jalynyshty emes qoı ol. Eger aqsha jaǵynan shyrǵalanyp júrse, ony nege týra aıtpaıdy, bilmeımin, neni oılap sender onyń aıtqanyna kóne qaldyńdar?

— Munyń bári de durys-aq. Biraq Romesh eshqaıda qashyp ketken joq qoı, bar da, sura óziń.

Djogendro bir kese shaıdy asyǵa urttady da shyǵyp ketti.

— Toqtaı tur, Djogen, asyǵýdyń keregi ne. Odan da áýeli tamaǵyńdy iship al, — dep daýystady Onnoda-babý.

Djogendro ony estigen de joq edi. Romesh turatyn úıge dúrlige kirdi de, satymen kóterilip kele jatyp-aq daýystaı berdi:

— Romesh, Romesh!

Biraq Romesh joq bolyp shyqty. Djogendro ony jatyn úıden de, kabınetten de, tóbeden de, tómengi qabattan da — eshqaıdan da taba almady. Aqyry ol úı qyzmetkerimen kezdesti.

Úı ıesi qaıda degen suraqqa qyzmetker, myrzanyń ertemen biraz nárselerdi alyp ketip qalǵanyn aıtty. Tórt-bes kúnde oralamyn depti. Qaıda ketti, úı qyzmetkeri ony bilmeıdi.

Djogendro úıge jabyrqańqy oraldy da, qaıta tamaqqa otyrdy.

— Ne bolyp qaldy? — dep surady Onnoda-babý.

— Keleshekte ne bolary málim emes, — dep Djogendro renishti jaýap qatty. — Búgin be, erteń be óz qyzyńa kúıeý bolmaq ol, al sen kórshi úıde tursań da, onyń nemen aınalysyp júrgenin, qaıda jol shekkenin qadaǵalamaısyń.

— Qalaı? Keshe keshke ol úıinde edi ǵoı!

— Mine, baıqaısyń ba, — dep kúıgelektendi Djogendro, — tipti sen onyń bir jaqqa ketkeli júrgenin de bilmeısiń. Onyń qazir qaıda ekeni jaıynda qyzmetkeriniń de túsinigi joq. Osy bir jasyrynbaq oıyny maǵan múlde unamaıdy. Barlyq nársege qalaısha jaıbaraqat, del-sal qaraıtynyńdy túsinbeımin, áke.

Osyndaı bir toıtarystan keıin Onnoda-babý qam jegen adamnyń keıpine túsýge jáne áserli, ótimdi sóılesýge tyrysty.

— Shynynda da, munyń ózi ne bolyp barady?

Shynynda da Onnoda-babýdan jylysyp ketý Romeshke onsha qıyndyqqa da túse qoıǵan joq edi, biraq ol buǵan onsha mán de bere qoımaǵan. Óziniń jaıbaraqattyǵymen "qaýyrt sharýa" degen sıaqty sózderdiń áser-syıqyryna qulaı sengen bolatyn. Jáne ony bir jaqqa aıtpaı-aq ketip qalýyna dálel bola alady dep te degen edi. Sol sebepti Romesh ózi "qaýyrt sharýa" dep sanaǵan sabyrmen oryndaýǵa kirisken-di.

Hemnolını qaıda? — dep surady Djogendro.

Búgin ol shaıyn erte iship, joǵaryǵa ketken, — dep jaýap berdi Onnoda-babý.

Romeshtiń myna tańyrqarlyq qylyǵy úshin ol beıshara, uıalatyn bolar, menimen kórisýge qorqatyn shyǵar.

Osy sózderdi aıtyp, Djogendro joǵaryǵa kóterildi, azap shekken, esinen adasqan qaryndasyn jubatpaq boldy.

Hemnolını tórgi úıde jalǵyz otyrǵan edi. Djogendronyń kele shyqqanyn sezdi de qolyna túsken bir kitapty ashty, oqyp otyrǵan adamǵa uqsamaqshy. Aǵasy kirip kelgende kitapty bylaı qoıdy da, qarsy júrdi. Kóńildi jymıyp:

Qashan kelip qaldyń, dada? Bilesiń be, seniń myna túriń unamaıdy, — dedi.

Múmkin meniń óńim qashyńqy bolar, onyń tańqalarlyq keńesi de joq, — dedi Djogen kresloǵa otyryp jatyp, — bárin estidim, Hem. Al sen qaıǵyra berme. Bul meniń úıde bolmaǵanymnyń álegi. Endi men bárin de qalpyna keltiremin. Aıtpaqshy, Hem, Romesh saǵan toıdy keıinge nege qaldyrǵanyn aıtty ma?

Hemnolını qolaısyzdanyp qaldy. Romesh jaıyndaǵy osy bir kúdikter onyń ashýyn keltiretin edi. Sol sebepti, aǵasyna Romesh rasynda da eshteńe degen joq edi dep aıtqysy kelmedi. Biraq ol ótirik sózdi bilmeýshi edi.

Romesh maǵan barlyǵyn da aıtpaqshy bolǵan, biraq men ony ózim úshin sonsha mańyzdy nárse dep sanamadym, — dep jaýap berdi ol.

"Bul onyń namysqoılyǵy ǵoı, óz minezine tipten saı keledi" dep oılady Djogendro. Sodan keıin, bylaı dedi:

Mazalanatyn, alań bolatyn eshteńe de joq, Hem. Bulaı isteýine ony ne májbúr etkenin búgin-aq anyqtaımyn.

— Já, jalpy alǵanda sabyrsyzdanyp otyrǵan men joq, — dedi Hemnolını tizesinde jatqan kitapty jaıbaraqat aýdarystyryp.

Jáne ana-mynany surap onyń sońynan qalmaýyńdy qalamaımyn da.

"Bul jerde de baıaǵy bir namysqoılyǵy" dep oılady Djogendro.

— Ol seniń sharýań emes, — dedi Djogen. Hemnolını kreslodan ushyp tura bergende ol da ketýge aınaldy.

Onymen eshteńe dep te sóılespeńiz, dada. Sizder Romesh jaıynda ne oılasańyzdar da men eshbir kúdiktene almaımyn.

Qaryndasynyń namysqa tyrysyp otyrmaǵanyn Djogendro osy bir shaqta ǵana paıymdady. Birden oǵan qamyǵa da aıaı qaraǵan Djogendro ózinen-ózi myrs etti de: "Ǵulama qyzdar sıqy mine osy... Ómir jaıynda habary bolsaıshy. Qanshama oqydy, qanshama bilim aldy, al mine mekerlikpen kezdesip edi, sonyń shyndyǵyna kóz jetkizýge ómirlik tájirıbesi jetpeı jatyr", — dep oılady.

Osy bir qaltqysyz senimpazdyqty Djogendro ananyń da, mynanyń da ekijúzdiligimen salystyra kelip, Romeshke zyǵyrdany qaınap ketti. Bul jaıdyń syryn túptep ashýǵa birjola bel baılady. Ol taǵy da ketýge yńǵaılandy, Hemnolını onyń qolynan kelip ustaı aldy:

— Dada, bul jaıynda onymen múlde sóılespeımin dep ýáde bershi.

— Kezinde belgili bolady.

— Joq, dada, "belgili bolady" emes, sózińdi ber, bolmasa men bosatpaımyn seni. Bul arada maza ketiretindeı eshteńe de joq. Al men úshin, sóıtshi!

Hemnolınıdiń myna bir qaısarlyǵyn kórip, Djogendro "árıne Romesh oǵan bárin de aıtqan ǵoı" dep oılady. Sonda da Hem sıaqtylardy álde bir ótirikti aıtyp aldaı salýdyń eshbir qıyndyǵy da joq qoı.

— Tyńda, Hem, — dedi ol, — áńgime bul jerde kúdikte emes. Qyz turmysqa shyǵaıyn dep jatqanda, ony qamqoryna alǵan adamdardyń naqtyly mindetteri bolady. Múmkin sender uǵynysqan, túsinisken de shyǵarsyńdar, bir-birine razy da bolarsyńdar, — bul óz sharýalaryń. Sonda da kúıeý men bizdiń aramyzda tolyq uǵynystyq bolý úshin biz de birdeme bilýge tıispiz ǵoı. Shynyn aıtsaq, Hem, bul jaıda senen góri bizdiń bilýimiz mándirek bolady.

Sony aıtty da Djogendro asyǵa shyǵyp ketti.

Bir-aq sátte mahabbat ózin kóldeneń kózderden tasalap turǵan shymyldyǵynan aıyrylyp qaldy. Eki ǵashyqty kún sanap jaqyndastyra bergen qarym-qatynastar keshikpeı aıryqsha, olardyń tek ózderine tán aıryqsha dúnıesin ornatyp bermekshi edi. Mine, endi kóldeneń jandardyń dóreki kúdikteri súıispenshilik tamyryna balta siltep jatyr. Bul jaısyzdyqtar Hemnolınıdiń jaıyn jegideı jedi, tipti ol jaqyndary men dostaryn da kórgisi kelmedi. Sol sebepti Djogendro ketkende óz bólmesinde ońasha qalýdy qolaıly dep tapty.

Djogendro úıden shyǵa berip Okhoımen kezdese ketti.

— O, Djogen, sen kelip qalǵan ekensiń ǵoı! — dep aıqaılady ol, — árıne, bárin de biletin bolarsyń? Al bul jóninde ne oılaısyń?

Qaı iske bolsa da joramal jasaýǵa bolady. Biraq bos talasyp bal ashqannan paıda ne? Shaı ishe otyryp psıhologıalyq taldaýmen shuǵyldanatyn mezgil emes qazir.

Meniń psıhologıa, fılosofıa dep pe, bolmasa, poezıa dep ıe, áıteýir qalaı atalsa da bos myljyńdyqqa salynatyn adam emes ekenimdi óziń de bilesiń ǵoı. Men istiń adamymyn. Saǵan kelgende aıtaıyn degenim de sol.

Jaqsy, olaı bolsa, is jaıynda keńeseıik, — dep Djogendro shydamsyzdana sóıledi. — Máselen, sen Romeshtiń qaıda ketkenin aıta alasyń ba?

Aıta alamyn.

Ońda aıt tezirek. Qaıda ol?

Men muny saǵan qazir aıtpaımyn, alaıda dál búgin saǵat úshte sen ony kóretin bolasyń.

Iapyr-aý, bul istiń máni nede? Sender báriń de jumbaqqa aınalyp ketkensińder me? Aınalamnyń bári jazmyshtyń syr-jumbaqtaryna toly sıaqty! Joq, Okhoı, syrdy búge berýleriń jótti endi.

Senen mundaıdy estýime qýanyshtymyn. Tek esh ýaqytta eshkimnen eshteńeni jasyra almaıtyndyǵym sebepti ǵoı ózime jurtty jaýyqtyryp alyp júrgenim. Qaryndasyń meni kórgisi kelmedi Ákeń kúdikshilsiń dep ursady. Iá, Romesh-babýdyń ózi de maǵan jolyǵysýdan keremet bir raqat tabady deı almaımyn. Tek sen ǵana qaldyń. Biraq senen de qorqamyn. Óıtkeni sen qysyr áńgimeniń jaqtasy emessiń ǵoı, týra istiń adamysyń. Men álsiz jammym, osy úshin sen azap shegesiń-aý degen oıǵa tóze de almaımyn.

Tyńda, Okhoı, seniń jyldyrma jaýabyń maǵan unamaıdy. Áldeneni biletinińdi men kórip-aq turmyn. Qaltarysqa nelikten túse beresiń? Bálsinýmen óz qarqyndy kótermekpisiń, nemene? Bilgenińdi aıtatyn bol, bulǵańdaýyń jetti endi.

Al jaqsy, bárin de basynan bastap aıtaıyn. Zeıin sala tyńda, munda saǵan kóp jańalyqtar bolady.

ON SEGİZİNSHİ TARAÝ

Djordjıpardaǵy jalǵa alǵan páterdiń kúni áli ótpegen bolatyn, ony ýaqytsha bolsa da bireý-mireýge jalǵa bere túrý degen Romeshtiń oıyna da kelmegen edi. Sońǵy birneshe aılarda ol álde bir qıal ishinde tirshilik etti de, aqsha jaıyn oılaýǵa murshasy da bolmady...

Romesh osy páterge ertemen keldi de, bólmeni tazalap, tósek-oryndy tártipteýdi, edenge jóke tóseýdi, azyq-túlik satyp alýdy buıyrdy.

Búgin mektepten Komola qaıtyp oralmaq.

Úı ishinde mol kútingendik bar. Qyz áli kele qoımady. Romesh tósekke kelip jatty da óz keleshegi jaıynda qıalǵa shomdy. Ol esh ýaqytta Etoııada bolyp kórgen joqty. Alaıda batys ólkesiniń tabıǵatyn kózge elestetý kıyn da emes. Ol qala shetin mekendemek. Eki jaǵyna jarysa aǵash ósken úlken jol Romesh baǵynyń túbinen ótedi... Joldyń arǵy beti kóz jetkizgisiz jazyq dala bolyp ketedi, shashyrap jatqan qudyqtar, mal men egin qorıtyn qaraýyl munaralary kórinedi.

Ógizder aınaldyrǵan qudyq shyǵyrlarynyń qulaq jarar ashshy shıqyly sol jaqtan kún uzaq estilip turady. Anda-sanda jol shańyn quıynsha kóterip, jalǵyz-jarym páýeskeler zyrlap ótedi, selt etpes tymyryqta qaınaǵan aýada kúmis qońyraý daýsy bir sátke jańǵyryǵa tunyp qalady.

Ózi týyp ósken mekennen qashyq jerde, aptap soqqan ystyq kirmesin dep esik-terezesi tas-túıin bekitilgen býngaloda Hemnolınıdiń jalǵyz ózi uzaq kúndi ońasha ótkizedi-aý degen oı kelgende Romesh ne bolǵanyn bilmeı ketti. Ol tek Hemnolını qasynda ashynajaı bir qurbysy bolady dep qana ózin-ózi jubatady. Bul qurby — onyń oıynsha, Komola bolmaq.

Romesh qazir Komolaǵa eshteńe aıtpasqa bekindi. Toı ótken soń zeıin aýdarǵysh, sezimtal Hemnolını bul qyzdy ystyq baýyryna basady da, eppen erkelete otyryp bar shyndyqty jetkizedi. Sóıtip, mápeleı otyryp búkil ómirin qorshap alǵan jumbaq torynan Komolany bosatyp alatyn bolady. Al sodan keıin jańa bir jaǵdaıǵa túsken Komola eshbir kúızelissiz-aq Hemnolınımen ońaı tabysyp ketedi, sóıtip ómirden óz ornyn taýyp alatyn bolady.

Talma tús, kósheniń qybyrshýy basyla berdi: eńbek etetinder jumystaryna jóneldi, al qareketsiz bos sandalǵandar tústen keıingi uıqyǵa shomdy. Kúzgi salqyn aýada keler meıramnyń qýanyshy seziletindeı.

Osy bir tynysh talma tús shaǵynda Romesh bolashaq baqytynyń kartınasyn bar jarqyn boıaýymen elestetti.

Óz páteriniń aldyna kelip tynǵan arba daýsy onyń oıyn úzip jiberdi. Romesh Komolanyń kelip qalǵanyn birden sezdi. Tynyshsyzdanyp qaldy. Qaıtip qarsy alý kerek, ózin qalaı ustamaq, nelerdi aıtý kerek, Komolanyń ózi buǵan qalaı qarar eken dep oılady Komolanyń kórinýin kútken ol

Eki qyzmetshi tómenge túsip te úlgergen. Áýeli olar qyzdy terrasta qaldyryp, chemodandaryn ákep kirgizdi de, qaıta ketti.

Sodan keıin Komolanyń ózi kórindi. Bólme tabaldyryǵyna kelip jetti de turyp qaldy.

— Kirseńshi, Komola, — dedi Romesh.

Aqyry ol jasqanǵandaı, qorǵalaqtaǵandaı zorǵa basyp bólmege de kirdi. Demalys kezinde ony mektepte qaldyrmaq bolǵan Romesh qylyǵy ony talaı jylatqan-dy. Onyń ústine birneshe aı boıy kórispegendikten jatsyrap, jatyrqap qalǵan da túrin tanytady. Sol sebepti ol bólmege kelip kirgen soń Romeshke kóz qıyǵyn da salmady, teris aınalyp, ashyq terezege qarap turyp qaldy.

Komolanyń syrt pishini Romeshti qaıran qaldyrdy. Ol tipti múlde beıtanys bir qyzdy kezdestirip turǵandaı. Osy bir aılar ishinde Komola ǵalamat ózgeriske túsken. Jas shynardaı tartylyp, symbattana qalǵan. Eki betinen qany tamǵan narttaı qyr qyzynyń dókirleý qarapaıymdylyǵy qaıda ketken? Onyń burynǵy dóńgelek is kúreń júzi taralyp, názik te ashań tartqan, bul oǵan aıryqsha tartymdylyq beredi, júris-turysynda, ózin-ózi ustaı bilýinde burynǵy tartynshaqtyqtyń, qorynshaqtyqtyń izi de qalmapty.

Basyn sál tómen salyp, názik te suńǵaq boıyn tik ustap ol tereze aldynda tur, Romesh oǵan eriksiz súısine karady.

Qarýy qaıtqan kúz kúniniń sáýlesi qyz júzin nurlandyrady. Ol jalań bas edi, qyzyl lentamen órilgen burymy artyna tógiledi.

Zapyran tústes qymbat sárıi qyz beınesin asha, aıqyndaı túsken.

Sońǵy kezderde Romesh Komola symbatyn kúńgirt qana elestete alýshy edi. Mine, endi sol symbat bar sulýlyǵymen aıqyndala ashyla kórindi de, kenet ony tutqyndap tastady. Ol buǵan múlde daıyndalmaǵan da edi.

— Komola, otyr, — dedi ol

Komola qarsylyqsyz, kresloǵa baryp otyrdy.

— Al oqýyń qalaı?

— Jaqsy, — dep qyz qysqa ǵana qaıyrdy. Romesh endi ne saýal qoımaqqa qatty tolǵanyp qaldy, aqyry kenet bir oı keldi de:

— Múmkin, seniń qarnyń ashqan shyǵar? Mine, munda saǵan bári de daıyndalyp qoıyldy. Birdemeler ákelsin dep buıyrsam qaıtedi, zaýqyń soǵa ma? — dedi.

Joq, júrer aldynda tamaqtanyp alǵanmyn Sóıtip eshteńe de jegiń kelmeı me? Múmkin táttige qulqyń soǵar? Munda jemister bar. Alma, almurt, anar.

Komola únsiz ǵana basyn shaıqady.

Romesh oǵan taǵy da qarady. Qyz basyn bir jaǵyna buryp, aǵylshyn oqýlyǵyndaǵy kartınalarǵa úńilip otyr.

Kórkem keskin dıýananyń beıne bir sıqyrly asasyndaı ózin qorshaǵan dúnıe boıynda jasyryn jatqan bar kórkemdikti beri alyp shyǵady ǵoı, qyz kelbeti osy bir kúz kúninde kún sáýlesine de jan berip qoıǵandaı. Tek myna óz oqýlyǵyndaǵy kartınaǵa únsiz úńilip, beıhabar otyrǵan qyz óz tóńireginde toptasqandardyń bárin de baýrap, basqaryp keter kindik uıtqyǵa uqsap, aspan men jerdi de, jaryq sáýleni de, aınalasyndaǵynyń bárin de óz yrqyna tabyndyryp alǵan sıaqty.

Romesh asyǵa basyp shyqty da, jaıma tabaqqa alma men anar, almurt salyp alyp keldi.

— Seniń tamaqqa tábetiń joq kórinedi, al men bolsam ashyǵyp qalyppyn, saǵan qaraǵanmen shydaı alatyn túrim joq, Komola, — dedi ol

Komola jaýap retinde sál ǵana ezý tartty jáne sol bir kenet kúlki nury olardyń jatyrqap qalǵan júrekterin uıytyp jiberdi.

Romesh qolyna pyshaq aldy da, alma tazalaı bastady. Biraq onyń úı sharýashylyǵyna yńǵaı-ebi joq edi, sol sebepti asyǵys ashqaraqtyǵymen, almany ebedeısiz arshyp jatqany Komolaǵa sonshalyqty kúlkili bolyp kórindi, tipti, aqyry onyń shydamy jetpedi, qońyraý daýyspen kúlip jiberdi.

Kenet týǵan kóńildilikke qýanǵan Romesh:

— Meniń jemis arshýǵa ebimniń joqtyǵyn mazaqtap otyrsyń ǵoı, tegi. Olaı bolsa, óziń arshy, al men bul ónerde seniń qanshalyqty ozyq ekenińdi baqylap turaıyn, — dep qoıdy.

— Eger jemiske arnalǵan pyshaq bolsa, arshyǵan bolar edim, al myna pyshaqpen tazalaı almaımyn, — dep jaýap qaıyrdy qyz.

— Sol sıaqty birdeme bul úıden tabylmaıdy dep oılaımysyń? — dep Romesh qyzmetshini shaqyryp alyp, jemis pyshaǵynyń bar-joǵyn surady.

— Bar, — dep jaýap berdi anaý.

— Jaqsylap tazala da alyp kel

Talap etken zat tabylǵan shaqta Komola týflıin sheship tastady da, edenge kelip otyrdy. Sodan soń bákini ashty, kóńildi de epti bir qımylmen áýeli jemistiń qabyǵyn arshydy, sodan soń óz júıelerimen bólip-bólip tastady. Komolanyń aldyna kelip Romesh te edenge otyra berip, jemisterdi jaıma tabaqqa sala bastady.

— Al sen jeısiń be? — dep surady ol qyzdan.

— Joq, — dep jaýap qaıyrdy Komola.

— Onda men de jemeımin.

Komola oǵan kóz qıyǵyn saldy.

— Jaqsy, eń aldymen sen, sodan keıin men jeıtin bolaıyn.

— Al sen aldamaısyń ba?

— Shyn, sózim, aldamaımyn, — dep Komola shyn jaýap berdi.

Osy bir adal ýádege kóńili jaı tapqan Romesh jemistiń bir kesigin aldy da aýzyna usyna berip, oqys ańyryp qaldy. Týra munyń aldynda, esik kózinde Okhoı men Djogendro kelip tur edi.

— Keshirýińdi suraımyz, — dedi Okhoı. — Biz munda ózińizdi ǵana kezdestirermiz dep shamalaǵan edik. Djogen-aý, eskertip almaı búıtip birden kirip kelmeýimiz kerek edi. Júr, tómenge túseıik, sonda kútetin bolaıyq.

Komola pyshaqty tastaı berdi de ushyp tura kelip esikke umtyldy. Biraq jolda beıtanys ekeý turǵan edi. Djogendro sál ǵana jol berip, qozǵala berdi. Burylyp ketýdi oılaǵan da joq, qaıta tesile qarap qaldy.

Záre-quty qalmaǵan Komola ekinshi bólmege júgirip kirdi.

ON TOǴYZYNSHY TARAÝ

— Bul qyzyń kim? — dep surady Djogendro Romeshten.

— Meniń bir jaqynym.

— Sen óz týmalaryńnyń bárin de maǵan aıtqan ediń, biraq bul qyz jaıyn múlde estigen emespin. Kórineý týysyń bolmaǵandyqtan, aralaryńda basqa bir ashynalyq jaı bar dep oılaýyma bolatyn shyǵar?

Sózge Okhoı aralasty.

— Seniki jón emes, Djogen. Adamnyń tipti dostaryna da aıtqysy kelmeıtin syry bolmaı ma eken.

— Seniń sondaı bir syryń bar ma edi, Romesh? — dep surady Djogendro.

— Iá, bar, — dep Romesh býlyǵa jaýap berdi. — Bul qyz jaıynda sendermen sóıleskim de kelmeıdi.

— Al men bolsam, soryma qaraı, dál osy qyz jaıynda sóılesýge qumartyp turmyn. Eger Hemge sóz aıtpaǵanyńda, seniń kimmen jaqyn bolyp baılanys jasap júrgenińdi eshkim de teksermegen bolar edi, onda ne isteseń de jasyra ber, óz sharýań, — dedi Djogen.

— Bir nárseni ǵana aıta alamyn, — dedi Romesh. — Kimmen qandaı baılanysym bolsa da, Hemnolınıge qosylatynyma bul dúnıede eshkim kóldeneń tura almaıdy.

— Sen úshin bul solaı da shyǵar, — dep Djogendro qarsy sóıledi. — Al Hemnolınıdiń týysqandary bul jerde úlken bir kedergi bar dep oılaıdy. Meniń senen, jalpy alǵanda, qandaı da bolmasyn jaqyndyq baılanysyńnyń baryn nesine jasyrasyń dep qana suraǵym keledi?

— Bul jerde sebebin aıtý, syrdy ashý bolyp tabylady, — dep jaýap berdi Romesh, — sen meni bala kúnimnen bilesiń ǵoı, is-qylyǵymnyń dálelin aıt dep zorlamashy meni, suraımyn senen: tek sózime senshi.

— Bul qyzdyń aty Komola ma?

— Iá.

— Ony óz áıelim demeksiń be?

— Iá.

— Soǵan qaramastan bizdiń saǵan ılanýymyzdy talap etesiń, á? Basqalarǵa kerisinshe aıtasyń da, bizge áıelim emes dep dáleldegiń kele me? Qalaı deseń de, munyń adaldyq úlgisine tipten uqsamaıdy.

— Bul sózderdiń logıkalyq oı-júıesine klasıkalyq úlgi bolýy neǵaıbil nárse degiń kele me, Djogen? Alaıda ómirde bireýge bylaı, ekinshi bireýge alaı degizýge májbúr etetin jaılar bola beredi. Romesh-babýdyń maǵan aıtqandaryn dál sol bir shyndyq dep qaraýǵa nege bolmaıdy? — dep qoıdy Okhoı.

— Basqa eshteńe de aıta almaımyn men senderge. Tek Hemnolınıge úılenýim óz arymnyń talaptaryna qaıshy kelmeıdi degendi ǵana qaıtalaımyn. Komola jaıyn aıtýym ınabatsyzdyq bolar edi. Aıtpaýyma dálelim de mol. Oılaryńa alǵan kúdikterińnen arylǵylaryń kelmegen kúnderińde de jarıa etpeıtin bolamyn. Óz basymdaǵy qolaısyzdyqtar men ókinishter jaıly ǵana bolsa, senderden jasyrarym da bolmas edi. Biraq áńgime bul jerde basqa adamnyń ataq-abyroıy jóninde.

— Hemnolınıge aıttyń ba ony? — dep surady Djogen.

— Joq. Toıdan keıin aıtarmyn dep oılaǵan edim, biraq estýge qushtarlyǵy bolsa, bárin de qazir-aq aıtyp berýime bolady.

— Komolaǵa birneshe suraq qoıýymyzǵa bola ma?

— Joq, múmkin emes! Eger meni kináli dep sanasańdar, aıamańdar, biraq kúnádan pák qyzdy jaýapqa ákelip, azaptaýlaryńa jol bere almaımyn.

— Kimdi bolsa da endi jaýapqa ákelýdiń qajeti joq. Bilgimiz kelgenniń bárin de bildik. Dálel de jetkilikti. Endi men saǵan týra aıtqym keledi. Osydan keıin bizdiń úıge aıaq basyp kór, jábirlenip qalatyn bolasyń.

Romesh surlanyp ketti, biraq baısaldylyǵyn joǵaltpady.

— Jáne taǵy da, — dep sozdy Djogendro sózin, — Hemge hat jazam dep te áýrelenbe. Endi aralarynda ashyq ta, jasyryn da, eshqandaı da qarym-qatynas bolmaýǵa tıisti. Eger de oǵan hat jaza qalatyn bolsań, bilip qoı, onda jurt aldynda muqıat búrkemelep kelgen syryńdy áshkere etetin bolamyn, qolymda bar dálelderdi keltiremin. Al ázirshe toı nege bolmaı qaldy degen saýaldarǵa bul nekege ózim ruqsat bermedim dep jaýap beretin bolamyn. Naq shyndyǵyn eshkimge de aıtpaımyn, Biraq aıaǵyńdy bir ret shalys, jańylys bassań, báriniń de jarıa bolatynyn esińde usta. Ońaı qutyldyń, Romesh, biraq sen sıaqty eki júzdi alaıaqqa munyń raqymy túsip tur eken dep oılap júrme. Bul tek qaryndasym Hemge degen súıispenshiligimnen týǵan qylyq. Endi meniń sońǵy sózimdi tyńda: bir kezde Hem ekeýimizdiń aramyzda osyndaı bir qatynas boldy dep esh ýaqytta ıshara jasamaıtyn bolasyń. Árıne, seniń adal sezim degenińe senip jatqan men joq, ótirikshiniń shyny da zaıy. Alaıda bir japyraq uıatyń qalsa, bolmasa áshkere bolamyn degen qaýip bılese keńesimdi aıaq asty!

— Apyraý, jetti ǵoı, Djogen, — dep qoıdy Okhoı.

Romesh-babýdyń munyń bárin qaltqysyz, ókpe-nazsyz qabyldap otyrǵanyna kóziń jetken joq pa! Neǵyp keýdeńde aıaýshylyq ushqyny qalmaǵan. Keteıik. Abyrjymańyz, Romesh-babý, biz mine ketemiz.

Aqyry ekeýi de shyǵyp ketti. Romesh óz ornynda tastaı melshıip turyp qaldy. Ózine-ózi kelgen bir shaǵynda úıden shyǵyp ketkisi keldi, ońashada ózimen-ózi bolyp, jańaǵynyń bárin oılastyrmaq. Biraq ońasha Komola túse qaldy. Mynaý úıde ony jalǵyz qaldyryp ketýge bolmaıdy ǵoı.

Romesh Kórshi bólmege kire berip, jol jaq bettegi terezeni kóterip qoıyp, alysqa qarap qalǵan Komolany kórdi.Ol aıaq dybysyn estidi de, shıdi uaıyra túsip, beri buryldy. Romesh edenge kelip otyrdy.

— Bul ekeýi kim edi?— dep surady qyz, — búgin tańerteń olar bizdiń mektepke barǵan bolatyn.

— Mektepke? – dep Romesh tańyrqaı qaıtalady.

— Iá, — dep quptady qyz, — olar senimen ne jaıynda sóılesti.

— Seniń maǵan kim bolatynyńdy surady.

Komola túsken jerinde ózin qalaı ustaý kerektigi jaıyndaǵy ǵylymdy ótken joq edi, qaı jerde uıalshaq bolý kerektigin de eshkim úıretpegen. Biraq ol jasynan uıań ósken edi, sol sebepti Romeshtiń sózin estigende qyzaryp ketti.

— Al men olarǵa seni jat adam dep tanystyrdym, — dedi Romesh.

Ashshy qaljyńmen ol meni ashýlandyrǵysy kelip otyr dep oılady Komola.

— Jetti! — dep ol tiksine til qatty da, teris aınalyp ketti.

Al Romesh bul jaılardy oǵan qalaı aıtý kerektigin oılaýmen boldy.

Komola kenet tynyshsyzdanyp qaldy:

— Áne, qara, jemisterińdi qarǵalar alyp ketip jatyr.

Qyz ekinshi bólmege júgirdi, qarǵalardy úrkitip, jaıma tabaqty alyp qaıta oraldy.

— Al jeı ǵoı, — dedi ol jaıma tabaqty Romeshtiń aldyna qoıa berip.

Onyń endi tábeti shappaı qalyp edi. Biraq qyzdyń bul qamqorlyǵy et júregin eljiretip jiberdi.

— Al sen óziń she?

— Eń aldymen sen al.

Árıne, bul kóńil qoıǵysyz usaq nárse, biraq onyń qazirgi halinde Komolanyń osy bir buıyǵy da aqjarqyn qylyǵy Romeshtiń júregin shymshylady, kózine kelip qalǵan jasty zorǵa toqtatty ol.

Romesh únsiz otyryp tamaq jeı bastady.

Taǵam jep bolǵannan keıin ol bylaı dedi:

— Erteń biz úıge qaıtamyz, Komola.

— Ol jer maǵan unamaıdy, — dedi qyz tómen qarap renishpen.

— Seniń mektepke qalǵyń kele me onda?

— Joq, joq, meni onda jibere kórmeshi. Qyzdardyń bar bitireri — erteli-kesh seniń jaıyńdy suraý ǵana.

— Al sen olarǵa ne dep jaýap qaıtarasyń?

— Eshteńe dep te emes. Olar, máselen, demalys kezinde nelikten meni mektepte qaldyrǵyń kelgenin qazbalaı suraýmen boldy. Al men...

Komola úndemeı qaldy. Osy bir zábir-japa esine kelse onyń júregine túsken biteý jara qaıta syzdap aýyra bastaıtyn edi.

— Sen meni bóten adam dep nege aıtpadyń?

Komola shyn ashýlanyp ketti. Romeshke súzile qarady da:

— Ket! — dep qaldy.

Ne amal tabý kerek degen dertti oı Romeshti shyrǵalaı berdi. Toryqqan sezimin jegideı jeıdi. Djogendro Hemnolınıge ne dedi eken? Ol bul jaıynda ne oılaıdy? Shyn jaıdy qaıtkende oǵam jetkizip aıta almaq? Odan bólek turyp, sarǵaıǵan saǵynysh otyn qaıtip basa almaq?.. Osy bir mehnatty suraqtar onyń ábden silesin qatyrdy, qur súlderin qaldyrdy, tipti Romesh óz jaǵdaıyn Qańsylap oılaı da almady. Bir ǵana nárse aıqyn edi. Kalkýttada dos, dushpandarynyń bar sózi osylar jaıynda. Múmkin Komola munyń jubaıy eken degen qaýeset búkil qalaǵa da tarap bolǵan bolar. Endi olardyń munda bir kún de aıaldap qalýyna bolmaıdy.

Romeshtiń qazirgi oıly da beı-jaı halin Komola baıqamaı da qalmady.

Nege ýaıymdap qaldyń? — dep surady Komola. — Egerde qystaqta turýǵa sonsha qumartatyn bolsań, ketýge men daıynmyn.

Komolanyń kóngish buıyǵylyǵy Romeshtiń kóńilin taǵy da iritip jiberdi, mazany alyp bolǵan suraq qaıta oraldy: degenmen budan ári ne isteý kerek?

Ózi oıy bolǵan Romesh Komola suraǵyna bul joly da jaýap berdi, Tek oǵan tesile qarap otyra berdi. Komola birden salmaqty qalypqa tústi de:

Mektepte qalmaǵanym úshin, múmkin, sen maǵan renjigen bolarsyń ashyq aıtshy? — dedi.

— Eger shynymdy aıtsam, Komola, men saǵan emes, ózime renjýlimin.

Aqyry óz oıynyń shyrmaýymen áreń qutylǵan Romesh áńgime taqyrybyn ózgertýge tyrysty.

— Osy merzimniń ishinde neni úırendiń, Komola?

Qyz sonshalyqty yntamen óz bilgenderin ortaǵa sala bastady. Eń aldymen ol, Jer shar sıaqty jumyr dep qoıdy. Sonysymen Romeshti tańǵaldyryp tastamaq.Rasynda da Romesh shyn bir qalyppen otyryp jerdiń shar sıaqty ekenine mol kúdigi baryn aıtty. Bul múmkin emes shyǵar dep surady.

Komolanyń kózi ejireıip ketti.

— Ol jaıynda kitapta jazylǵan ǵoı, biz de solaı oqydyq.

— Shyn aıtasyń ba? – dep tańdandy Romesh. – Tipti kitapta jazylǵan ba? Al onyń ózi qandaı, úlken be?

Bul suraqqa Komola azdap qınalyp qaldy. Sonda da ol az oılaıdy da senimmen nyq sóıleıdi.

Kitaptyń ózi úlken emes, biraq taspen basylǵan. Tipti onda sýretter de bar.

— Iá, sen meni tyńdap otyrǵan joqsyń ǵoı! — dep saldy Komola kenetten, qatty renishpen ornynan tura bastady.

— Jaraıdy, ashýlanba, Komola, — dep Romesh ony jubata bastady. — Búgin ne bolyp otyrǵanymdy ózim de bilmeımin.

Komola kenet beri buryldy.

— Ne boldy? Syrqattanyp otyrǵan joqsyń ba?

— Joq aýrý emespin. Jalpy kóńilge alarlyqtaı eshteńe de joq, keıde osyndaı bir jaıǵa túsip qalatynym bar. Bári de ketedi qazir.

Sol kezde Komola óziniń bilimdiligimen Romeshti múlde tańdandyryp tastamaq boldy.

— Geografıa oqýlyǵyndaǵy sýretterdi kórgiń kele me? – dedi ol.

Romesh birden kóndi. Qyz baryp kitapty alyp keldi de, Romeshtiń aldyna aparyp ashty.

— Myna kóz aldynda turǵan eki shar shyndyǵynda bireý-aq, — dep ol túsindire bastady. — Óıtkeni biz jumyr zattyń eki jaǵyn birden kóre almaımyz ǵoı.

Romesh qatty abdyrap, sol sebepti azdap oılanǵan adamnyń keıpine túsken boldy. Sodan soń:

— Bir tegis zattyń da eki jaǵy birden kórinbeıdi ǵoı, — dep qoıdy.

— Bul sýretter jer sharynyń eki jaǵy, bólek alynǵan sebebi de osynda, — dep Komola bar bedelin sala aıtty. Olar bul keshti osylaı ótkerdi.

JIYRMASYNSHY TARAÝ

Onnoda-babý Djogendro jaqsy bir habarmen oralady, retimen janjal da basylady dep úmittengen edi. Balasy men Okhoı úıge kelgen shaqta ol úreılene qarady.

— Romeshtiń osylaı nasyrǵa shaýyp, tóbemizge sekirip ketýine sen jol beredi dep kim oılapty, — dep Djogendro ákesine buryldy. — Eger muny bilsem onymen sóılestirmegen bolar edim seni.

— Bul toıǵa óziń yntyq bolǵan joq pa ediń, Djogen, — dep qoıdy Onnoda-babý, — maǵan ony áldeneshe ret óziń aıtqansyń. Eger sen bolmaǵanda, men...

— Árıne, maǵan tyıym salý kerek degen oı kelmegeni aıan ǵoı. Alaıda sonymen birge...

— Mine, baıqaısyń ba, taǵy da "sonymen birge!"

— Bulaı etýge bola ma eken? Sen ne kelisesiń, ne qarsy bolasyń, bul jerde eshbir árediktik, solqyldaq bolmasqa kerek!

— Sonda da bul istiń búıtip nasyrǵa shaýyp ketýine jol bermeý kerek edi ǵoı.

— Qozǵaı salýdy ǵana kerek etetin de ister kóp, — dep Okhoı kúle sóıledi, — keıin ondaı ister eshkimniń de quptaý, jaqtaýyn tilemeıdi. Kóbikten turǵan otaýlarǵa uqsap, jarylyp ketkeninshe óse beredi, óse beredi. Keıinde qalǵan is jaıynda talasa berýden ne shyǵady? Endi keleshekte ne isteý kerek ekenin sheshý kerek.

Bul sózdi úreılene otyryp tyńdaǵan Onnoda-babý:

— Sender, Romesh-babýdy kórdińder me? — dep surady.

— Kórdik, tipti jaqyn jerden kórdik, — dep jaýap berdi Djogendro, — ol ol ma, áıelimen de tanystyq.

Onnoda-babý qalshıyp qaldy. Az tolǵanyp:

— Sender kimniń áıelimen tanystyńdar? — dep qaıtalap surady.

— Romeshtiń áıelimen, — dedi Djogendro.

— Ne aıtyp turǵanyńdy túsinbeımin. Qaı Romeshtiń áıeli?

— Bizdiń Romeshtiń! Budan birneshe aı buryn ol eline barǵandy. Sonda úılengen.

— Onda ákesi qaıtys bolǵan joq pa edi, toı jasar jaǵdaıy qaıda?!

— Ákesi ólerdiń dál aldynda bolǵan bul toı.

Onnoda-babý qalshıyp qaldy. Az tolǵanyp aldy da, jelkesin qasydy, sodan keıin bylaı dedi:

— Vıdi Romesh bizdiń Hemnolınıge úılenýi jaıynda eshbir sóz bolmaı qalǵany ma sonda?

Biz, mine, sol jóninde aıtyp turmyz ǵoı, — dep qoıdy Djogen.

Eger sózderińniń máni sol bolsa, onda toı jabdyǵyn jasap qoıǵanymyzdy qaıtyp oılamadyńdar? Kelesi jeksenbide toı bolady dep jurttyń bári habarlanyp qalǵan joq pa! Toı endi atymen bolmaıdy dep habar taratýǵa týra kelgeni me?

Atymen deýdiń keregi joq, — dep bastady Djogen sózin, — tek bir kishkene ózgeris kirgizý kerek, sonda bári de retine keledi.

Sen ne aıtyp tursyń?

Al bul tipti op-ońaı, áke! Árıne ózgeris, aıyrbas qadarynsha, kerek jerinde ǵana júrgiziledi. Neke qıdyrý máselesinde bir ǵana jol bar, biz sony tańdap alýymyz kerek. Qysqarta aıtqanda, biz eger Romeshtiń ornyna basqa bir kúıeýdi otyrǵyza salsaq, osy jeksenbide — qaıtse de toı toılanatyn bolady. Áıtpese, jurt kózine kóriný joq.

Sóıtti de Djogendro aıryqsha mánmen Okhoıǵa buryldy. Al Okhoı uıala tómen qarap qaldy.

— Qysyltaıań kezeńde kúıeýdi qaıdan tappaqsyń? — dep surady Onnoda-babý.

— Ol jóninde abyrjymaı-aq qoı.

— Alaıda eń aldymen Hemmen kelisip alý kerek.

— İstiń bitip qalǵanyn estigen soń Hemnyń kónetinine kózim jetedi.

— Eger olaı bolsa, óziń bil Degenmen ókinishti-aq. Romesh ájeptáýir aýqatty adam edi, sonysyna aqyly da saı edi. Oılap qarashy! Aldyńǵy kúni ǵana biz Etoııaǵa aýysamyz dep kelistik, ol onda advokattyq jumyspen aınalyspaq bolǵan, al mine kenetten... sondaı bir baqytsyzdyq keletin bolǵany da!

— Ol jóninde nesine qam jeısiń! Romeshtiń Etoııaǵa ketýine qazir de eshkim ara tura almaıdy. Baryp Hemdy shaqyryp keleıin, ýaqyt alýdyń keregi joq.

Birneshe mınýttan keıin Djogendro Hemnolınıdi ertip kirdi. Okhoı kitap shkafynyń tasasynda, qaǵa beriste otyr edi.

— Hem, otyr, — dedi Djogendro, — saǵan aıtar bir jaılar bar.

Hemnolını únsiz kelip kresloǵa otyrdy. Ol aýyr bir syndy basynan ótkererin sezdi.

Djogendro sózdi bylaı bastady:

— Romesh qylyǵy saǵan kúdikti kórinbeı me?

Hemnolını til qatpady, basyn shaıqady.

— Onyń bizge jarıa etkisi kelmeıtin syry ne?

— Álde bir sebebi bolǵany da, — dedi Hemnolını tómen qaraǵan qalpynda.

— Árıne sebebi bar. Biraq osynyń bir ózi ǵana seni saqtandyrýǵa tıisti emes pe?

Hemnolını taǵy da únsiz ǵana basyn shaıqady. Ondaı eshteńe de oılamaıtynyn tanytty.

Onyń Romeshke óz týysqandarynan da artyq senim bildiretindigi aqyry Djogendrony ashýlandyryp jiberdi. Alystan oraǵytyp, tuspaldaı sóılesýdiń bul jerde máni bolmady. Ol qatań sóıledi:

— Budan birneshe aılar buryn Romeshtiń óz ákesine erip, eline barǵanyn sen, árıne, umytpaǵan bolarsyń? Al biz onyń kópke deıin habar-osharsyz ketkenine qaıran qalyp júrdik qoı. Ádette senderge kúnine eki ret keletin Romeshtiń, árýaqytta bizge kórshi úıdi jalǵa alyp turǵan Romeshtiń Kalkýttaga qaıtyp oralǵan soń múlde kórinbeı qoıǵanyn qalanyń basqa jaǵyna jasyrynyp júrgenin de umyta qoımaǵan bolarsyń. Osylaı bola tursa da sender oǵan burynǵy sengishtikpen qaradyńdar, onymen qoımaı taǵy da shaqyrdyńdar. Men osynda bolsam, osy sıaqtylarǵa jol bermeıtin edim.

Hemnolını únsiz otyra berdi.

Romeshtiń osyndaı qylyq-minezine úńilip kórdińder me? Bul neǵyp senderge kúdik salmady? Oǵan degen senimderińizde shekti oq qoı deımin, tipti!

Hemnolını áli de ún-túnsiz otyra berdi.

Al, jaraıdy! Ózderiń adal bolǵan soń basqa bireýlerdi aram deýge aýyzdaryń barmaǵan shyǵar. Olaı bolsa maǵan da senýge tıissińder ǵoı. Mine bylaı: Romeshtiń óz áıeli Komolany oqýǵa ornalastyrǵanyn bildim de, sol mektepke bardym, ol ol ma, demalys kezinde ol áıelin sonda qaldyrmaq ta bolypty. Alaıda budan úsh kún buryn mektep bastyǵynan hat alypty. Onda meıram kúninde Komolany úıge alý jaıy aıtylypty. Búgin demalystyń alǵashqy kúni mektep ekıpajy Komolany Romeshtiń Djordjıpardaǵy burynǵy páterine alyp barǵan. Sol páterde men de boldym. Biz kirip barǵanda Komola alma tazalap otyr eken de, Romesh ony qutty ornyna qondyryp jatyr eken. Bul ne qylǵanyń degen suraǵyma Romesh qazirgi shaqta eshteńe de aıta almaıtynyn bildirdi. Mıster Komola meniń jubaıym emes degendi eskertse-aq, biz onyń sózine birden senip te qalǵan bolar edik, tipti týyp qalǵan kúdikti estýge tyrysatyn da edik. Alaıda ol naqtyly jaýap bergisi kelmedi... Al endi ne demeksiń? Osyny estigennen keıin de oǵan sene bermeksińder me?

Djogendro Hemnolınıge tesile qarap, jaýap kútip qaldy.

Qyz óńi qýaryp ketti. Sabyrly qalpyn saqtaıyn dep, kreslo jaqtaýlaryn qarmalaı berdi de, eńkeıip baryp qulap tústi, esinen shyǵyp qaldy.

Záresi ushyp ketken Onnoda-babý qyzyn qushaǵyna aldy.

Ne bolyp qaldy, qarǵam? Ne bolyp qaldy, qarǵam? Olarǵa senbe, bári de beker, — dep sheksiz qaıtalaı berdi.

Djogendro, ákesin bylaı jiberdi de, qaryndasyn dıvanǵa aparyp jatqyzdy, sodan soń qasynda turǵan qumyradan sý alyp esigine búrke bastady. Okhoı ony jelpýishimen yntalana jelpı berdi.

Bir ýaqytta Hemnolını kózin ashty. Shoshyp ketti de yńqyldaı bastady.

Áke, Okhoı-babý bul jerden tez ketetin bolsynshy!

Okhoı jelpýishti qoıdy da, bólmeden shyǵa berip, esik syrtyna baryp toqtady. Onnoda-babý qyzynyń qasyna baryp otyrdy da, aýyr bir kúıinishpen onyń mańdaıynan sıpady.

Ne boldy, janym! Tynyshtalshy!

Kenet Hemnolınıdiń kózinen jas parlap ketti. Óksigin basa almaı solqyldaı berdi. Ákesiniń tizesine basyn saldy, ishti alyp bara jatqan qasiret otyn sonymen baspaq sıaqty.

— Tynyshtalshy, janym, qoı endi, — deıdi Onnoda-babý qarlyqqan daýsymen. — Men Romeshti sonsha jaqsy bilemin. Ol esh ýaqytta da mundaı arsyzdyqqa barmaıdy. Djogen, árıne, qatelesip otyr.

Kúıinip ketken Djogendro shydamady.

— Bekerge úmittendirme, áke, qyzyńdy jubandyram dep otyryp, keler kúnniń budan zor ýaıymyn arqalatpaqsyń ba oǵan. Aqylǵa kelsin, mursat bershi.

Hemnolını boıyn jazdy da, aǵasyna qarap, kesip sóıledi:

— Bárin de aqylǵa salyp bolǵanmyn. Onyń óz aýzynan eshteme estimeı turyp dáneńege de senbeıtinimdi esińe usta.

Osylaı dedi de ol túregeldi.

— Tek qulap qalmashy, — dep qyzyn demep, Onnoda-babý quraq ushyp júr.

Hemnolını ákesiniń qolyna súıene otyryp, óz bólmesine keldi de, tósegine jatty.

— Meni ońasha qaldyrshy, áke, — dep surandy ol, — múmkin uıyqtarmyn.

— Múmkin Horı jelpýish jelpip otyrar, jibersem qaıtedi? — dep surady Onnoda-babý.

— Joq, joq, áke, maǵan eshteńe de kerek emes.

Onnoda-babý kórshi bólmege shyǵyp ketti. Ol qazir Hemnolınıdiń alty aılyq kezinde qaıtys bolǵan anasy jaıynda oılady. Qulaı berilgendigi men ustamdylyǵy, aq kóńil jaıdarylyǵy esine tústi. Onnoda-babý, mine, endi qyzyn, Hemnolınıdi mápelep ósirdi. Hemnolını óz sheshesine tartyp er jetti. Sol Hemnyń qasiret shegip jatqanyn oılaǵanda qarıanyń júregi sherlenip ketti. Qyzymen qatarlas bólmede otyryp ol:

— Qaıǵy degendi bilme, meniń qadirli qyzym, baqytty bol, — dedi oǵan oısha, — shesheńmen baryp tabysqansha seniń qýanyshty, baqytty bolǵanyńdy, óziń súıgen adamnyń úıinen jaıly meken tapqanyńdy kórýge sonsha yntyzarmyn.

Ol jasty kózin etegimen súrtti.

Djogendro buryn da áıel aqyly jaıynda bıik pikirde bolmaıtyn edi. Endi onysy ábden bekı tústi. Áıel degender bultartpas dálelderge de senbeıdi, ne istersiń olarǵa! Eki jerde eki tórt bolmaıdy dep úzildi-kesildi aıta salýdan taıynbaıdy da, basqalar qalaı qaraıdy, onda sharýasy joq, mahabbat degeniń úshin dúnıeniń bárinen de bezip ketýge bar. Bultartpas dálelder qarany qara dep túsindiredi ǵoı. Sóıtse de mahabbat úshin qarany aq salsań jańaǵy beıshara aıǵaqtardyń talqanyn shyǵarýǵa da bara alady olar. Jer betinde áıel barda dúnıeniń qalaı tirshilik quryp turǵany múlde túsiniksiz!

Aqyry Djogendro oıdan sergidi de, Okhoıdy shaqyrdy. Ol bólmege bir qyryndap kirdi.

Al, sen bárin de estigen bolarsyń? Endi ne isteýimiz kerek? — dep surady Djogendro.

Bul iske meniń basymdy bekerge shyrmaısyń. Buǵan meniń de qatysym joq edi, sen keldiń de osy bir qolaısyz oqıǵaǵa aparmadyń da tastadyń.

Jetti! Keıin shaǵynarsyń. Endi bizge bir-aq jol qaldy. Romeshti kóndirý kerek. Ol bul jaıdy Hemnolınıge ózi aıtatyn bolsyn.

Aqylyńnan adasqansyń. Kimniń moıyndaǵysy kelýshi edi óz qatesin.

Eger hat jazatyn bolsa tipti jaqsy. Qazirden bastap seniń onymen aınalysýyńa týra keledi. Bir mınýtty da bosqa ótkizbeý i grek ekenin umytpa, biraq.

Jaqsy. Ne amal tabýǵa bolatynyn oılap kóreıin, — dedi Okhoı.

JIYRMA BİRİNSHİ TARAÝ

Keshki saǵat toǵyzda Romesh pen Komola Shnáldoho vokzalyna attandy. At aıdaýshyǵa sholaq kóshelermen aınalyp, oraǵytyp turýdy buıyrdy. Ekıpaj Kolýtoladaǵy bizge tanys bir úıdiń aldynan óte bergende, Romesh terezeden basyn qyltıtty da suqtana qarady. Eshteńe de ózgermegen, bári de baıaǵysynsha. Ol aýyr kúrsindi, tipti, qalǵyp otyrǵan Komolany da oıatyp jiberdi.

Ne boldy saǵan? — dep surady ol.

Jaısha, — dedi Romesh, sodan keıin ornyǵyp aldy da, úndemeı bara berdi.

Komola ekıpaj qabyrǵasyna qaıtadan shalqalap otyrdy da, uıyqtap ketti. Osy bir shaqta Komolamen qatar otyrý oǵan aýyr tıdi.

Stansıaǵa olar ýaqytynda kelip, kúni buryn alyp qoıǵan ekinshi klass kýpesine baryp jaıǵasty. Romesh dıvandardyń birine tósek saldy, sham qalpaǵyn basty, sodan keıin qyzǵa buryldy:

Jat, Komola, seniń dem alar shaǵyń áldeqashan bolǵan.

Poıyz qozǵalysymen jatamyn. Al ázirshe tereze aldynda otyra turýǵa ruqsat et, — dep ótindi Komola.

Romesh qarsylyq bildirgen joq. Komola bir baılaryn basyna tartty da, tereze aldyna, dıvannyń shetine kelip otyrdy, platformadaǵy sansyz halyqqa kóz saldy. Al Romesh jan-jaǵyna jaıbaraqat qarap, ortadaǵy otyrǵyshqa baryp ornalasyp edi. Poıyz qozǵalyp júre bergende, ushyp turdy, — platformany boılap júgirip kele jatqan bireý áldebir tanys adam sıaqty bolyp ketti.

Bul adamdy Komola da ańdap qalyp, raqattana kúlgen edi. Romesh terezege úńile qarap keledi. Keshigip qalǵan jolaýshy temir jol qyzmetkeriniń qarsylyq kórsetkenine qaramastan vagonǵa yrǵyp mindi, ana adamnyń qolynda sharfyn da qaldyryp qoıdy, ekinshi sátte vagon terezesinen basyn soraıtyp, sharfyna qolyn sozdy. Osy shaqta ol tipti anyq kórindi. Romesh onyń Okhoı ekenin tanydy.

Sharf jaıyndaǵy oqıǵaǵa Komola uzaq kúlgen edi.

— On jarym bolyp qaldy, — dedi Romesh oǵan, — júrip kele jatqanymyzǵa da biraz boldy, jatsań deımin.

Qyz kóndi de jata bastady, kózi uıqyǵa ketkenshe kútýmen boldy.

Al Romeshtiń kúlki qazir ne teńi. Okhoıdyń negizi Kalkýtta turǵyny ekenin, aýyldyq jerde eshqandaı aǵaıyn-týǵany joq ekenin Romesh jaqsy biledi. Olaı bolsa, tún jamylyp ol qaıda asyǵyp barady? Romeshtiń izin ańdyp júrgeni anyq qoı.

Okhoı Romesh týǵan qystaqqa barady, ótken jaıdy ósek etip tarata bastaıdy, Romeshtiń dos-dushpandary bar. Solardyń arasyna qıly-qıly sóz joramaldar týǵyzbaq. Osyndaı oılar kelip, jas jigit qatty tynyshsyzdanyp ketti. Bar jaǵdaı sıyqsyz bir túrge túsedi. Óz qystaǵynda týyp keter ósek-aıań, kústanalaýdy elestetkende júregi muzdaıdy. Kalkýtta sıaqty úlken qalada elenbeısiń, baıqalmaısyń ǵoı, al shaǵyn ǵana qystaq taıaz sý sıaqty, — bir kishkene syrǵyma bolsa, naǵyz daýyldyń ózine aınalyp ketedi. Sony oılaǵan saıyn Romesh azap shege tústi.

Baraktýrge toqtaǵanda Romesh terezege zer sala otyrdy. Biraq Okhoı kózine túspedi. Nahotıda da san-sapalaq adam túsip, minip jatty, olardyń arasynda da Okhoı joq bolyp shyqty. Bogýla stansasynda da Romesh Okhoıdy izdep jurtqa úńilip baǵyp edi, eńbegi zaıa boldy. Okhoı tipti kórinbeı qoıdy. Kelesi kidiriste túser dep úmittený de beker bolýy múmkin sıaqty.

Jigit túnniń bir ýaǵy bolǵanda ǵana uıyqtady. Kelesi kúni tańerteń poıyz Goııalondo vokzalyna toqtaǵanda, moınyna sharfyn orap, qolyna chemodan ustaǵan kúıi keme jaqqa asyǵa aıańdap bara jatqan Okhoıdy kórdi.

Romesh minetin kemeniń júrýine áli de biraz ýaqyt bar edi, biraq ekinshi aılaq túbinde basqa bir keme jar salyp, júretinin pash etip jatty.

Keme qaıda barady? — dep surady Romesh.

Batysqa.

Qaı jerge deıin?

Eger qaıyrlap qalmasa, Benareske deıin.

Romesh palýbaǵa kóterildi, kaıýtalardyń birine Komolany otyrǵyzdy da, jolǵa sút pen kúrish, banan alam dep jaǵaǵa shyqty.

Bul kezde Okhoı basqa jolaýshylardy kımelep, alǵashqy kemege túsken edi. Qıan-qıly saqtyq jasap, kirgen jurtty baqylaýǵa qolaıly, eleýsiz bir jerge ornalasty. Biraq jolaýshylar onsha asyǵar emes. Keme júrer merziminen kesheýlep qaldy. Jurt sol bir shaqty paıdalanyp, jýynyp, shomylyp jatyr, tipti jaǵaǵa shyǵyp, as pisirip, tamaq jep jatqandar da bar. Romesh Komolany tamaqtandyram dep álde bir qonaq úıge ketken shyǵar dep oılady Okhoı, Goııalondomen tanys bolmaǵandyqtan olardy izdep barmady.

Keme jar saldy, mine endi júre bastamaq, al Romesh bolsa áli kórinbeıdi. Jolaýshylar qaltyldaǵan baspaldaqpen asyǵa kóterilip jatyr. Kemeniń úzdiksiz uzaq aıqaıy olardy asyqtyra tústi, jurt kóbeıe berdi, biraq Romesh áli joq.

Aqyry jurt aıaǵy sap boldy, baspaldaq jıylyp alyndy, kapıtan júrýge komanda berdi.

— Túsýime ruqsat etińizdershi! — dep aıqaılady tynyshy ketken Okhoı, biraq matrostar oǵan eshqandaı da kóńil aýdarmady. Jaǵanyń áli de jaqyn ekenin paıdalanyp Okhoı sýǵa sekirdi.

Alaıda ol Romeshti jaǵadan da kezdestire almady. Budan birneshe mınýt qana buryn Kalkýttaǵa poıyz júrgen eken, sony bilgen Okhoı "keshe temirjolshymen janjaldasyp jatqanymdy Romesh baıqap qalǵan ǵoı, múmkin ol munyń teris nıetin de ańdap qalǵan bolar, sol sebepti qystaqqa barýdyń ornyna tańerteńgi poıyzben qaıta Kalkýttaǵa tartyp otyrǵan shyǵar" dep oılady. Al Kalkýttada jasyrynǵan adamdy tabý ońaı da sharýa emes.

JIYRMA EKİNSHİ TARAÝ

Goııalondada Okhoı kún uzaq sendeldi, aqyry keshke taman Kalkýttaǵa baratyn baılanys poıyzyna ilikti. Erteńine týra poıyzdan túsken qalpynda Romeshtiń Dorjıpardaǵy páterine bardy, biraq esik qulyptaýly bolyp shyqty. Olardyń munda kelmegeni aıqyndaldy.

Ol Romeshtiń Kolýtoladaǵy mekenine de bas suqty, onda da eshkim joq. Sodan Okhoı Onnoda-babýdyń úıine bardy. Djogendroǵa Romeshtiń jylysyp ketkenin, óziniń kóz jazyp qalǵanyn aıtty.

— Bul qalaı boldy? — dep surady Djogendro.

Ol barlyq jaıdy yqtıattap aıtyp berdi. Okhoıdy kórisimen Romeshtiń Komolany ertip qashyp otyrǵany Djogendro kúdigin shyńdaı tústi.

— Alaıda, biz úshin bul dálelderdiń bári de jaramsyz, — dedi Djogendro. — Hemnolını túgil ákemniń ózi de baıaǵy bir aqymaqtyǵyn qaıtalaı beretin boldy. Óz aýzynan estimeı turyp Romeshten úmitin úzbeıdi ol Eger Romesh qazir kelip, bul shaqta eshteńe de aıta almaıtynyn bildire otyryp, Hemnolınıge úılenetinin aıtsa, ákem bar ǵoı, oǵan oılanbaı-aq kóne keter edi. İs osyǵan jetti ǵoı. Men bir qınalýdamyn. Ákem Hemnolınıdiń azap-japa shegýine jol bergisi kelmeıdi, al Hem bolsa, "Meıli áıeli bolsa da, Romeshke shyǵamyn" dep qyńyr jaýap qaıtarýǵa daıyn. Qyzyn kúıinishke salmas úshin, ákemniń buǵan da kónip qalýy múmkin. Endi bizge bir ǵana jol bar: qandaı bir amalmen bolsa da, tez arada Romeshti qarmaqqa iliktirip, moıyndattyrý kerek. Jasyma, Okhoı, bul iske ózim-aq aralasar edim. Biraq bilek sybanyp tóbelesip ketýden basqa eshqandaı amal-aıla oıyma oralmaı-aq qoıdy. Al qazir, bárinen buryn, jýynyp kel, myna qalpyńmen shaıǵa otyrýǵa bolmaıdy.

Okhoı jýyndy da shaıǵa kelip otyrdy. Oılanyp qaldy. Sol shaqta qyzyn qoltyqtap bólmege Onnoda-babý kirdi. Biraq Hem Okhoıdy kórdi de teris aınalyp shyǵyp ketti.

— Hemnyń munysy durys emes, — dedi Djogendro keıis bildire sóılep. — Onyń ersi qylyqtaryn qolpashtaı berme, áke. Qaıtarý kerek ony. Hem, Hem!

Bul kezde Hemnolını joǵarǵy úıge baryp ta úlgirgen edi.

— Djogen! Sen meniń isimdi búldirip jatyrsyń, — dep qoıdy Okhoı. — Men jaıynda oǵan eshteńe de aıtpa. Ýaqyt uly shıpa ǵoı. Al zorlyq jasap bárin de qurtyp alýǵa bolady.

Ol osyny aıtty da, shaıyn iship, ketip qaldy.

Okhoıdy shydamsyzsyń dep aıyptaýǵa bolmaıtyn da edi. Dúnıe buǵan qyryn qarap tursa da oıyna alǵanynan ol qaıtyp kórgen joq-ty. Ystyq qandylyq ta onyń boıyna qas qasıet emes-ti. Sonymen birge aqyldy qalyppen joǵary materıa jaıynda tolǵana oılap ketetin menmen, asqaq adamdardyń tobyna da jatpaıtyn. Iá, ol eshqandaı jábir-japa, qolaısyzdyqtarǵa da qysylyp, uıalyp, kidilik jasap kórmeıtin. Jalpy alǵanda, Okhoı kónterili, qalaı dese de bárin kótere beretin kónbis adam ǵoı.

Okhoı ketken soń Onnoda-babý Hemnolınıdi qaıta alyp kelip, shaıǵa otyrǵyzdy. Ózi qýaryp, júdep qalǵan, keıpinde kirbiń bar.

Qyz kózin tómen salyp kirgen edi. Romesh pen buǵan ashýly is-qylyqtaryn qatty aıyptap otyr dep, Djogendroǵa qaraı da almaıdy. Qaımyǵa beredi.

Hemnolınıge senim bergen súıispenshilik aqyl aldynda dármensiz edi. Aldyńǵy kúni Djogendro aldynda Romeshke degen aınymas senimin tanytqan qyz qarańǵy túnde ońasha bólmede óz oıymen qalǵanda tynysh jata almaǵan-dy.

Ádepkide ol, árıne Romesh minezinen kúdik alar eshteńe de tappaǵan, sol sebepti oǵan bergen sertinde qalyp, óz júreginiń berik, bekinisine eshbir jamanat oıdy jolatpap edi. Sóıtse de, sol bir kúdikti oılar senim qaqpasyn qasarysa qaıta kelip qaǵa bergen-di.

Qaterli ólimnen qorǵashtamaq bolyp, óz balasyn kókiregine basqan anaǵa uqsap, Hemnolını de Romeshke degen bar senimin saqtap qalýǵa, jamanat oılardan arashalap alýǵa baǵyp edi. Darıǵa-aı, qaıtesiń! Keıde qajyr-qaıratynan da aıyrylyp qalar basy jumyr pendemiz ǵoı.

Onnoda-babý bul túndi Hemnolınıge kórshi bólmede ótkerip shyqqan edi. Qyzynyń mazasy ketip, dóńbekship jatqanyn da estidi, shydaı almaı qaıta-kaıta bara da berdi. Biraq:

— Uıyqtaı almaı jatyrsyń ba, janym? — degen suraqqa únemi:

— Al sen nege uıyqtamaısyń, áke? Meniń mine kózim ilinip barady... Mine, qazir uıyqtap qalamyn! — degen jaýap alýmen boldy.

Tań sáride Hemnolını tóbege kóterildi. Romesh páteriniń esik-terezeleri jabyq tur.

Shyǵystaǵy aq basty shyń quzdardan asyp, kún araılap keledi. Kenet osy bir jańa týyp kele jatqan kún bar úmit-tilekten ada, sonshalyqty kúńgirt sıaqtanyp ketti. Hemnolını qolymen betin basyp otyra berdi de, solqyldap jylap jiberdi. Endi oǵan eshkim de kelmeıdi, shaıǵa eshkim de kúte almaıdy. Jaqyn adamyń kórshi turady degen qýanyshty oıdan da ada bolasyń endi.

— Hem! Hem!

Hemnolını asyǵa turdy da, kózin súrtti.

— Ne nárse, áke? — dedi ol

Onnoda-babý qyzyna keldi, erkelete arqasynan qaqty da bylaı dedi:

— Búgin men kesh oıandym.

Tún boıy ol Hemnolınıdi oılap, kóz shyrymyn ala almaı, tań ata ǵana uıyqtaǵan edi. Keshikpeı kún de sáýlesin onyń kirpigine qadady. Onnoda-babý endi tóbege kóterilip edi. Jalǵyz jabyǵyp otyrǵan Hemnolınıdi kórgende júregi syzdap ketti.

— Janym, júr shaı isheıik! — dedi ol

Hemnolınıdiń Djogendromen birge shaıǵa otyrǵysy kelmep edi, biraq ol daǵdyly qaǵıdalardan sál aýytqýdyń ózi de ákesin keıitip tastaıtynyn jaqsy biletin. Onyń ústine kún saıyn shaıdy ákesine ózi quıyp berip otyratyn edi, oǵan degen sol bir kishkene qyzmetten bas tartpady.

Sol sebepti tańerteń Onnoda-babý shaıǵa shaqyra kelgende ol ákesiniń qolyna súıenip, as úıge bettedi.

Tómenge túsip esik syrtyna kelgende-aq ol Djogendronyń álde bireýmen sóılesip jatqanyn estidi. Júregi lúpildep ketti. Hemnolını ony Romesh eken dep qaldy, — osyndaı ertemen odan basqa kim kele qoıýshy edi munda!

Shalys basyp ol bólmege kirdi, biraq Okhoıdy kórdi de, ózin-ózi ustaı almaı, syrtqa qaraı júgire jóneldi.

Onnoda-babý ony ekinshi ret alyp kirdi. Sonda ǵana ol ákesine jaqyndaı otyryp basyn tómen salǵan qalpynda shaı jasaı bastady.

Hemnolını qylyǵyna keıigen Djogendro terisine syımaı býyrqanyp otyrdy.

Romeshke bola qaryndasynyń sonshalyqty japa shegýi Djogendrony beı jaı qalys qaldyra almady. Biraq Onnoda-babý onyń qaıǵysyna ortaqtasyp otyrǵanyn, al Hem bolsa, áke meıirbandyǵyna arqalanyp, búkil dúnıeden oqshaýlanyp qalmaq jaıyn baıqaǵanda Djogendronyń zyǵyrdany qaınap ketti.

"Bárimiz de bir qylmysty adamdar sıaqtymyz, — dep oılady ol, — biz oǵan degen súıispenshilik qaryzyn ótemek bolamyz, baqytyn oılaımyz, taǵdyryn sheshemiz. Sóıtip óz paryzymyzdy ótegimiz keledi! Soǵan oraı jaýap ne? Raqmet aıtý bylaı tursyn, aıyptaıdy. Al ákem bolsa eshteńe de túsinbeıdi. Jubata berer ýaqyt ótti, batyl soqqy berý merzimi jetti, al ákem Hemdy aıap, ashshy shyndyqty búkpeleı beredi".

— Áke, ne bolǵanyn bilesiń be? — dep Djogendro Onnoda-babýǵa qarady.

— Joq. Ne nárse ol? — dep úreılene surady ol

— Keshe Romesh áıelin alyp, Goııalondo poıyzymen eline attanǵan eken, biraq sol poıyzda Okhoıdyń baryn kórip qaıtadan Kalkýttaǵa qashyp tyǵylypty.

Shaı quıyp otyrǵan Hemnolınıdiń qoly qaltyrap ketti, shaı shaıqala tógilip qaldy. Qyz kresloǵa sylq etip otyra ketti.

Qaryndasyna kóziniń qıyǵyn qadaı otyryp, Djogendro áńgimesin soza berdi.

— Oǵan jasyrynbaq oınaýdyń nemenege kerek bolǵanyn túsinbeımin. Onyń bári Okhoıǵa burynnan da tanys nárse ǵoı. Romeshtiń burynǵy qylyǵynyń ózin de súıkimdi deýge bolmaıtyn edi, al myna qorqaqtyǵy, urydaı asyǵa urlanyp júrýi — maǵan tym jıirkenishti-aq kórinedi! Bul jóninde Hemnyń ne oılaıtynyn men bilmeımin. Biraq, menińshe onyń qashyp júrgeni, kúnáliliginiń tolyq aıǵaǵy bolyp tabylady.

Qalshyldap ketken Hemnolını kóterile berdi.

— Men eshbir aıǵaq izdemeımin, dada! Ony aıyptaǵylaryń keledi eken — óz isteriń... Men oǵan sot emespin, — dedi ol.

— Sen ómirlik joldas etip tańdar adamǵa biz beı jaı qaraı alamyz ba? — dep qoıdy Djogendro.

— Toı jaıynda sóz qozǵaýdyń keregi ne endi! Sizder ony boldyrmaýǵa tyrysyp júrgen joqsyzdar ma, meıli solaı-aq bolsyn, biraq meniń sheshimimdi ózgertem dep áýre bolmaı-aq qoıyńyzdar.

Odan ári qyz tóze almady, solqyldap jylap jiberdi. Onnoda-babý asyǵa turdy da, onyń kóz jasy jýǵan júzin keýdesine basty, sodan keıin:

— Joǵaryǵa baraıyq, Hem! — dedi.

JIYRMA ÚSHİNSHİ TARAÝ

Keme jaǵadan qozǵalyp ketti Birinshi, ekinshi klasta birde-bir jolaýshy bolmaǵan edi. Romesh kaıýtalardyń birine baryp ózine tósek saldy. Erteńine Komola sút ishti, sodan keıin óz esigin shalqalaı ashyp tastady da, ózendi, keıindep qalyp jatqan jaǵany tamashalady.

— Qaıda ketip bara jatqanymyzdy bilesiń be, Komola? — dep surady Romesh.

— Seniń elińe.

— Saǵan qystaq unamaıtyn edi ǵoı, biz mine endi onda barmaıtyn bolamyz.

— Elińe barýdan men úshin aınydyń ba?

— Árıne, bir sen úshin ǵana.

— Nesine olaı ettiń? — dep Komola salmaqpen sóıledi. — Myljyńdap otyryp, meniń ne bolsa, sony aıtýym múmkin ǵoı, al sonyń bárin sen shyn dep oılaı bermekpisiń! Sondaı usaq nárseni kóńilińe alyp qalýdyń qaı jaǵyndasyń?

— Ókpeleý degen oıyma da kelgen emes, — dep kúldi Romesh, — qystaqqa ózimniń barǵym kelgen joq.

— Olaı bolsa biz qaıda ketip baramyz? — dep surady Komola.

— Batysqa.

"Batys" degendi estip, Komola tańyrqap qaldy.

Batys!.. Bul sózdi aıtqanda ot basynan attap shyqpaǵan adamnyń kóz aldyna ne kelip elestemeıdi.

Batysta áýlıe mekenderi, janǵa shıpa aýa, kórikti peızajdar men qalalar bar. Imperıa men patshalardyń ótkengi dańqy da, ǵalamat ǵıbadathanalar da sonda. Al jaýyngerlik joryqtar jaıly ańyz-áńgimeler, kóne ertegiler qanshama deseńshi.

Barynsha masattanǵan qyz suraı berdi.

— Atap aıtqanda qaı jerge baramyz?

— Ázirge naqtyly sheshim joq, Mýnger men Patnýdy, Danapýr men Boksardy, Gadjıpýr men Benaresti aralap ótýimizge týra keledi, solardyń birine toqtaıtyn bolarmyz.

Sonshalyq belgili ds beıtanys qalalardyń atyn sanap ótkende Komola qıaly tipti shalqyp ketti.

— Tamasha ǵoı bul! — dep qol soǵyp jiberdi.

— Tamashasy keıin bolady! Eń aldymen biz qaıdan tamaqtanamyz, sony oılastyrý kerek. Keme ashanasynda matrostar daıyndaǵan taǵamdy múmkin sen jemeıtin bolarsyń!

— Ondaı sumdyqty ataı kórme! — dep Komola qabaǵyna kirbeń alyp, daýystap jiberdi. — Árıne, jemeımin.

— Sonda tabar amalyń qaısy?

— Tamaqty ózim daıyndaıtyn bolamyn.

— Tamaq pisire bilýshi me ediń?

Komola kúlip jiberdi.

— Meni kim dep qaraıtynyńa túsinbeımin! Nelikten bilmeýge tıispin! Bala emespin ǵoı, aǵamnyń úıinde as-sý daıyndaýmen kózim shyqqan joq pa!

Romesh qapy soǵyp qaldy:

— Suraǵym shynynda da orynsyz eken. Al káne, onda naýbathana jasaýǵa kiriseıik. Sen buǵan qalaı qaraısyń?

Romesh shyǵyp ketti de, bir kishkene temir pesh alyp keldi. Sonymen birge osy kemede kele jatqan kaıastha kastasynan shyqqan Ýmesh atty balamen kelisipti. Bolmashy aqy men Benareske deıingi bılet úshin ol bularǵa sý ákep, ydys-aıaq jýyp, taǵy basqa jumystardy atqaryp bermek bolǵan.

— Komola, búgin biz ne pisiremiz? — dep surady Romesh.

— Sen bir kóp azyq ákelip berip pe ediń maǵan? — dedi Komola. — Kúrish pen burshaq qana bar! Kúrish pen burshaq buqtyramyz da.

Tamaqqa kerekti burysh, darshyn, qalampyrlardy Romesh matrostardan aldy, biraq onyń sharýaǵa qyrsyz ekenin Komola ájýa etti.

— Al jaqsy! Jalǵyz barahatpen ne istemekpin? Jáne shılnorsyz ony qalaı untamaqpyn?

Qyz sózin moıynsuna tyńdaǵan Romesh shılnor izdeýmen boldy. Ony tabý da ońaı emes edi. Aqyry matrostar temir keli taýyp aldy da Komolaǵa ákep berdi.

Biraq Komola barahatty kelige salyp túıýdi bilmeıdi eken, sol sebepti abyrjyńqyrap qaldy.

— Onda bireý-mireýdi shaqyraıyq, kómektesip jibersin, — dep usynys jasady Romesh, biraq qoldaý taba almady. Bul jumysqa Komolanyń ózi-aq kirisip ketti. .

Daǵdylanyp kórmegen nárse qaıta ony raqattandyra túsetindeı. Barahat jan-jaqqa shashyrap jatyr, qyz kúlkisin de tyıa almady. Oǵan qarap, Romesh te máz-meıram boldy.

Barahat biryńǵaılanǵan soń, Komola sarıiniń etegin beline túrip aldy da, tamaq pisirýge kiristi. Bul jerde Kalkýttadan tátti salyp ala shyqqan qumyra da qajetke jarap qaldy. Sol qumyrany otqa qoıdy da Komola Romeshke qarady:

— Tez baryp shomylyp kel, mine qazir bári de daıyn bolady.

Romesh tamaqqa ýaqytymen oraldy.

Bul jerde bir kıyndyq ta týyp qaldy — bularda taǵam salatyn ydys-aıaq ta joq edi.

— Ydys-aıaqty matrostardan da alýǵa bolar edi, — dep Romesh qaımyǵa usynys jasady.

Onyń oılamaı aıtqan bul sózi Komolany túrshiktirip jiberdi. Romesh buryn da osyndaı bir kúnálar jasaǵanyn moıyndady.

— Onyń bári de ótip ketken is, — dedi Komola. — Biraq keleshekte ondaıyńa jol bere almaspyn!

Sodan keıin qumyra qaqpaǵyn alyp, tazalap jýdy da Romeshke usyndy.

— Búgin osy ydystan-aq je, keıin basqa bir jóni bolar.

Palýbanyń bular otyrǵan jeri tazalanyp, tártipke kelgen soń, Romesh tamaq ishýge kiristi. Dámin tatyp, maqtap ta jatyr.

— Keleke etpe, jeshi, — dep Komola qysyla sóıledi.

— Já, bul jerde qandaı keleke bar! Qazir óz kóziń jetetin bolady.

Osylardy aıta otyryp, ol ydysty qalaı bosatqanyn da sezbedi, taǵy da surady. Bul joly qyz molyraq salyp berdi.

— Sen ne istep otyrsyń, ózińe tipti eshteńe de qaldyrmadyń ǵoı deımin!

— Áli de bar munda, ýaıymdama, — dedi Komola. Onyń tamaq pisirý ónerine Romeshtiń sonshalyqty kóńil aýdarýy qyzdy qýantyp tastady.

— Al óziń qalaı tamaqtanasyń? — dep surady Romesh.

— Osy ydyspen.

— Joq, bul bolmaıdy, — dep Romesh tynyshsyzdanyp qaldy.

— Nege? — dep Komola tańyrqaı surady.

— Joq, joq bolmaıdy!

— Nege isteıtinimdi bilem ǵoı, — dep qyz qarsylyq bildirdi.

— Ýmesh! Tamaqty sen nemen jemeksiń? — dep daýystady Romesh.

— Anda tómende tátti satylyp jatyr. Dúkenshiden baryp shalovo aǵashynyń japyraǵyn alamyn.

— Tyńda, Komola, — dep Romesh qyzǵa qarady, — eger tamaqty myna qaqpaqqa salyp jeıtin bolsań, ákel men jaqsylap turyp jýyp bereıin.

— Jyndanyp kettiń be? — dep Komola ashýlana sóıledi.

Az-kem ýaqyttan soń, taǵy da bylaı dedi:

— Endi pan daıyndaıdy eken dep oılama, qýys ydys joq.

— Tómende bireý pan satyp jatyr, — dep jaýap berdi Romesh.

Olardyń sharýashylyq negizi osylaı pálendeı qıyndyqsyz-aq qurala bastaǵan edi. Biraq Romeshtiń kóńili tynshymady: ol áıeldiń mindeti dep tanyp, Komola jasar qamqorlyqtan qutylýdyń jolyn oılaýmen boldy.

Úı sharýashylyǵyn atqarýda Komola eshqandaı aqyl, kómek tilegen emes. Uzaq jyldar boıy ol aǵasynyń balalaryn qarap, tamaǵyn daıyndaǵan, úı ishindegi jumystyń bári de munyń moınynda bolǵan-dy, Romesh qyzdyń eptiligi men yntalylyǵyna, eńbeksúıgishtigine qatty súısingen edi, sóıtse de keleshekte ózara qarym-qatynastarynyń qalaı qalyptasaryn da oılaýmen boldy.

"Men onymen birge tura almaımyn, qaldyryp ta kete almaımyn", — dedi ózine-ózi. Sonda Komolaǵa degen qarym-qatynastyń shegi nede? Eger onyń janynda Hemnolını bolsa, báriniń de reti tabylar edi. Biraq qaıtse de bul úmitpen qoshtasýǵa týra keldi Al Komolamen ońasha otyryp, máseleniń basyn ashyp alý ońaıǵa soqpaıtyn da sıaqty. Aqyr sońynda Romesh Komolaǵa bárin de aıtpaq boldy, jasyrynbaq oınaýdy qoıatyn ýaqyt jetti dep túıdi óz oıyn.

JIYRMA TÓRTİNSHİ TARAÝ

Keshke jaqyn keme qaıyrlap qaldy. Komanda bitken shyǵaryp alamyz dep kóp azaptandy, biraq, uzaq kún nátıjesiz, zaıa ketti.

Bıik jaǵadan ózenge qaraı kólbeı túsip, sý qustarynyń izimen aıǵyzdalǵan qum jazyq jatyr. Munda kún batar aldynda sońǵy ret sý alýǵa qystaq áıelderi kelgen. Keme olarǵa tańsyq, áýes kórinedi, — bireýleri bet perdesin almaı qaımyǵa qarasa, ekinshileri ashyq júzimen batyl kóz salady. Jar shetinde bir top qystaq balalary asyr salady, osy bir tumsyǵyn kótergen ójet kemeniń qıyndyqqa kezigip qalǵanyn qyzyqtap, aıqaı salyp shýlasady.

Ekinshi jaǵadaǵy qulazyǵan qum qyrqalardan asyp, kún uıasyna qondy. Romesh qarańǵylyq úıirilip kele jatqan beıýaqta palýba tutqasynan ustap, kúnniń qyzyl araıymen nurlanǵan batys jaq kókjıekke qarap uzaq turdy. Komola qoldan qalqaıtqan naýbathanasynan shyqty da, kaıýta tabaldyryǵyna kelip toqtady.

Romeshtiń kóńilin ózine qalaı aýdararyn da bilmedi, aqyryn ǵana jótelip te qoıdy, biraq nátıjesi bolmady. Sol sátte ol qosaqtalǵan bir top kiltpen esikti ura bastady. Kilt daýsy jer kókti alyp ketken soń Romesh beri qarady. Komolany kórdi de jaqyn keldi.

— Meni shaqyrýdyń bul qandaı amaly? — dep surady.

— Endi qaıtpekpin?

— Áke-sheshem ne úshin at qoıǵan maǵan? Eger kerek bolsam Romesh dep nege aıtpasqa?

Taǵy da bir arzanqol ázil. Qyz qulaǵyna deıin qyzaryp ketti. Osy sátte batys aspandaǵy jalyndy reńk osy Komoladan tarap turǵandaı bolyp kórindi. Basyn tómen ıdi de ol bylaı dedi:

— Aıtyp turǵanyń is emes! Tyńda, tamaq daıyn boldy. Azanda asty az ishtiń ǵoı, qarnyń ashqan shyǵar, keshkilikte erterek ish.

Ózenniń taza aýasy Romeshtiń aranyn ashqan edi, biraq ol azyq-túliktiń jetimsizdigine bola, Komolanyń tynyshy keter dep úndemegen. Mine endi kútpegen usynys Romeshti qýandyryp tastady. Jáne bul qýanysh jalǵyz tamaqqa da baılanysty emes edi, onyń esen-saýlyǵy jaıynda taǵdyrdyń ózi qam jep jatyr, sol sebepti Romeshtiń taǵdyr yrqyna tabynbaýǵa qaqysy joq degen oı keldi. Degenmen munyń bári bir qatelikten bolar degen azapty oıdan da qutyla almaı-aq qoıdy. Romesh aýyr kúrsindi, ıyǵy salbyrap kaıýtaǵa endi.

Onyń kóńilsiz túrin kórip, Komola tańyrqaı, surana qarady.

— Seniń tamaq ishkiń kelmeıtin sıaqty ǵoı. Neǵyp qarnyń ashpady? Biraq ishpeseń zorlamaımyn.

Alaıda Romesh jasandy bir kóńilsizdikpen asyǵa jaýap berdi:

— Zorlaýdyń keregi ne, ol meniń asqazanymnyń sharýasy ǵoı. Taǵy bir rette osylaı kiltti dańǵyrlatyp meni dastarqanǵa shaqyra bastasań Madhýsýdonnyń ózi kelip qalyp júrmesin, baıqa! Jeıtindeı eshteńe kóre almaı turmyn-aý men! — dep ol sóıleı berdi, qanshama ashyǵyp kelsem de, myna sıaqty zattar sińe qoıar ma eken! — Romesh kaıýta ishindegi zattar men tósek-oryndy nusqady.

— Kishkentaı kezimnen beri meni múlde basqa tamaqqa úıretken-di.

Komola ishek-silesi qata, uzaq kúldi.

— Mine, endi shydamyń jetpeı jatyr! Palýbaǵa súıenip turdyń, aspanǵa qaradyń, ashyqqanyńdy da, shólirkegenińdi de sezgen joqsyń. Al shaqyrý ǵana muń eken, qarnyń ashqany birden oıyńa kele qaldy! Jaqsy, jaqsy! Bir sát kúte tur, qazir ákelemin.

— Iá, shapshańyraq qımylda, áıtpese, qaıtyp kelgenińde tósek-ornyńdy da kóre almaı qalarsyń! Onda ókpelemeýińdi suraımyn.

Osy bir-eki qaıyra qaıtalanǵan ázil qyzǵa kóp raqat ákeldi. Shyn qýanyp, ásem de tolqyndy kúlkisimen bólme ishin toltyryp, ol shyǵyp ketti. Romeshtiń boıama kóńildiligi sol sátte ǵaıyp boldy.

Komola kóp keshikpeı beti shalovo aǵashynyń japyraǵymen jabylǵan sheten sebetti alyp keldi de, kereýet ústine qoıdy, sarıiniń ushymen edendi súrte bastady.

— Ne istep jatyrsyń? — dep Romesh mazasyzdana surady.

— Báribir, men qazir kóılek aýystyryp kıemin.

Komola osyny aıtty da, shalovo japyraqtaryn edenge jaıdy. Onyń ústine lýchı men kókónisterdi aparyp jaıǵastyrdy.

— Mine, keremet! Lýchıdi qaıdan aldyń? — dep tańyrqady Romesh. Biraq Komola sonshalyqty ońaı syr aldyrýdy tipten qalamaǵan edi.

— Al sen qalaı oılaısyń? — dedi ol tuńǵıyq bir keıippen. Romesh qatty qınalysqa túsetindeı qalyp bildirdi.

— Sóz joq, komanda qorynan aldyń!

— Saǵan ne bolǵan! Múmkin emes qoı! — dep Komola ashýlana sóıledi.

Romesh lýchıdy qaıdan, qalaı alýdyń ne bir ádisterin joramaldap, Komolany yzalandyra otyryp, soǵyp jeı bastady. Aqyr sońynda osy bir arab hıkaıalarynyń qaharmany, sıqyrly shamnyń ıesi Aladın muny ózin qurmetteıtin adamyna Belýjıstannan jibergen bolar dedi. Qyzdyń shydamy taýsyldy.

— Jetti endi! Men saǵan eshteńe de aıtpaımyn! — dedi ol teris aınalyp.

— Joq, joq! Jeńilgenimdi moıyndaımyn. Árıne ózen ústinde júrip lýchıdy qalaı daıyndaýǵa bolatynyn tabý qıyn-aq, al ózi sonshalyqty dámdi eken, — dedi Romesh.

Jáne óziniń bilim qumarlyǵyn, asqa degen tábeti múlde basyp ketkenin yqylastana otyryp dáleldedi.

Keme qaıyrlap qalǵan soń-aq Komola óziniń qańyrap turǵan qoımasyna bereke bolsyn degen nıetpen Ýmeshti qystaqqa jibergen. Anada mektepke attanarda Romesh bergen aqshadan azdap qalǵan da bolatyn. Sonysyn ol men unǵa jumsap edi.

— Al seniń nege kóńiliń soǵady, Ýmesh? — dep surady Komola baladan.

— Sút satýshydan men jaqsy irimshik kórgen edim, baný, al bizde baıan bar ǵoı. Eger taǵy bir-eki paıeaǵa aqtalǵan kúrish satyp alsaq, men búgin tamasha taǵam jasaǵan bolar edim, — dep jaýap berdi bala.

— Az da bolsa aqsha qaldy ma sende, Ýmesh? — dedi Komola.

— Eshteńe de qalǵan joq shesheı.

Komola qınalyp qaldy. Aqsha kerek ekenin Romeshke aıtýǵa qalaı batyly jetetinin ol oılaı da almady. Az-kemnen soń Komola:

— Táttige búgin aqsha jetpeıdi, biraq sen ýaıym jeme, bizde lýchı bar. Baryp nan ıleımiz, — dedi.

— Sheshetaı, men jaqsy irimshik kórdim dep turmyn ǵoı. Ony qaıtemiz?

— Ýmesh, sen búgin myrza kelip asqa otyrǵanda oǵan ondaı-mundaı satyp alýǵa aqsha sura.

Ýmesh jelkesin qasyp, uıala jaqyndap kelgende, Romesh tamaqtanyp ta jatqan edi. Romesh qaraǵanda, bala byldyrlap, baılanyssyz sóıledi:

— Sheshetaı... aqsha jaıynda... satyp alý úshin...

Sonda ǵana Romeshtiń oıyna tamaq ázirleý úshin aqsha kerek ekeni, Aladınnyń sıqyrly shamy bul jerde eshbir kómektese almaıtyny alǵash ret kelip tústi.

— Sende múlde aqsha joq qoı, Komola, ony meniń esime óziń nege salmaısyń? — dep Romesh mazasyzdana surady.

Qyz úndemedi, bul qateni óz moınyna aldy.

Keshki tamaqtan keıin Romesh oǵan kishkene bir qobdıshany usyndy:

— Búginnen bastap asyl zattaryń men aqshańdy osyǵan salatyn bol

Úı sharýashylyǵynyń bar azap-aýyrtpalyǵy endi Komolanyń moınyna júkteldi dep oılap, jaıbaraqattanǵan Romesh taǵy da kelip palýba tutqasynan ustady, kókjıegi qarańǵylyqqa tunyp bara jatqan batysqa kóz jiberdi.

Ýmesh aqyry banan men kúrish, irimshik aralastyryp ózine tamaq pisirip jatty, al Komola onyń aldynda túregelip turyp, ótken ómirin surady.

Ýmesh úıinde ógeı sheshe ámirshi bolǵan, munyń turmysy aýyr eken. Ýmesh qashyp shyqqan, endi óz sheshesiniń Benarestegi apasyna barmaq.

— Eger, sheshetaı, sen qasyńda qaldyratyn bolsań, men eshqaıda da ketpes edim, — dep túıdi ol sózin.

Komola júreginiń tereń túkpirinde jatqan analyq sezim jetim balanyń myna kóńil tolqytarlyq ótinishine tebirene oıanyp ketti.

— Óte jaqsy, Ýmesh, sen bizben birge bolasyń, — dep meıirlene aıtty ol.

JIYRMA BESİNSHİ TARAÝ

Syzyqtaı bolyp tutasa qaraýytyp jatqan jaǵa shilikteri tún — qalyńdyqtyń qamqa kıimine kómkerme ádip sıaqty. Keshke deıin qystaq tóńireginde jaıylymda bolǵan bir top jabaıy úırek óship bara jatqan kún sáýlesi astymen qarsy bettegi tynysh kólge túneýge tartty. Uıasyna qonǵan shýyly da basyldy. Ózen betinde birde-bir qaıyq qalmaǵan, tek bir jýan arqanmen tartylǵan úlken jelkendi kemeniń qaraýytqan nobaıy altyn-jalqyn sý betinde bóline, aıqyndala kórinedi.

Romesh óziniń shetel kreslosyn jańa aı sáýlesi tolyqsı túsip turǵan keme tumsyǵyna jyljytty.

Aspannyń batysynda oınaǵan kúnniń sońǵy nury da túgel sóndi, myna aı sáýlesiniń sıqyrly shymyldyǵymen qorshalǵan baıtaq dúnıe endi erip ketkendeı.

"Hem, Hem!" — dep Romesh ózine-ózi áldeneshe qaıtalap aıtty. Bul esim onyń sezimge toly júregin aımalap turǵandaı. Osy bir esimdi ataǵanda áldebireýdiń sheksiz eljirep, buldyraǵan kirbińdi kózi onyń júzine qasiretpen úńilip turǵandaı bolady. Romesh selk ete tústi, kóz sharasy ystyq jasqa tolyp ketti.

Onyń kóz aldynda sońǵy eki jyldaǵy ómiri elestedi. Hemnolınımen alǵashqy tanysqan kúnin esine aldy. Óz taǵdyrynda sol kúnniń osynshalyq aıryqsha oryn alatynyn Romesh onda bilmegen edi. Djogendro alǵash ret úıine alyp kelgende jigit qysyla, qymsyna otyrǵan. Al Hemnolınıdi kórgende tipti úreıi ushyp ketip edi. Sodan soń kem-kemdep uıańdyǵy taraı bergende, bir-birine úırenisip te ketti. Osy úırenisý keıin Romeshti tutqynǵa aınaldyrdy. Mahabbat jaıynda ózi oqyǵan óleńderdiń bári tek Hemnolınıge arnap jazylǵan sıaqty kórindi de turdy. "Men súıemin" deıdi ol ózine-ózi, maqtana aıtady. Emtıhan aldynda joldastarynyń súıispenshilik jaıyndaǵy poemalardyń sújetin amalsyz jattaýlaryna týra keledi, al Romesh bul jumysqa bar yqylasyn salatyn, sol sebepti ol qalǵandarynan bıik turatyn. Romesh qazir sonyń bárin oılaı otyryp, ol kezde mahabbat bosaǵasynda ǵana turǵanyna kózi jetti. Tek oıda joqta paıda bolǵan Komola ony túzelmes bir shyrǵalańǵa túsirip jibergende ǵana, onyń mahabbaty qıyn-qystalań syndardan ótip baryp qana qalyptasqan, boı kórsetken eken.

Romesh qolymen basyn ustady da, óz aldynda óli de bitpes shyrǵalań torǵa túsken adamnyń tutas bir surqaı ómir-tirshiligi men bolmysy turǵanyn oılady. Sol shyrǵalań toryn úzýge onyń kúshi neǵyp jetpeıdi?

Jas jigit kenet bir kesimge kelip shıyrshyq atyp, basyn joǵary kóterip edi, Komolany kórdi. Ol qasyndaǵy kreslo arqasyna súıenip tur edi.

— Uıyqtap ketip pe ediń? Oıatyp jiberdim be? — dep qyz úreılene surady.

Ókinip qalǵan qyzdyń keter jaıyn baıqaǵan Romesh asyǵa sóıledi.

— Joq, joq, Komola, uıyqtaǵan joqpyn. Otyr, saǵan men bir ertek aıtyp bereıin.

Ertegi degendi estip qyz qýanyp ketti. Jalt etip kreslony oǵan taıańqyrap qoıdy. Romesh ózine-ózi "bárin de endi aıtar ýaqyt jetti" dep sheshken. Alaıda oqystan, mynadaı kúrt soqqy berýge dáti shydamady, ertegi aıtpaǵy da sol edi.

— Bir zamanda jaýynger bir rý bolǵan eken, — dep bastady ol. — Ol rý...

— Atap aıtqanda qaıda? Tipti erte zamanda ma?

— Iá, este joq, tym eski zamanda. Sen onda bul dúnıede joq ta bolatynsyń.

— Al sen she, týyp úlgirip pe ediń? Bir qarıanyń tabyla qalǵanyn qaraı kór! Al, sosyn?

— Bul rýdyń adamdarynda mynadaı ǵuryp bolǵan: qyz aıttyrý, quda túsý degenge olardyń ózderi esh ýaqytta da qatyspaıdy eken, tek qalyńdyǵyna semserin joldaıdy eken. Qyzdy qylyshpen atastyrady da, kúıeý úıine alyp barady, sonda ǵana naǵyz úlken toı bastalady.

— Oı, qandaı jaman! Neke qıýdyń bul qandaı oǵash túri?

— Bul ǵuryp maǵan da unamaıdy, biraq men bul jerde ne shara jasaı almaqpyn. Men aıtqan jańaǵy jaýynger adamdar qyz úıine kelip, neke qıýdy qorlyq sanaǵan. Men áńgime eteıin dep otyrǵan radja sol rýdan shyqqan adam eken. Bir kúni ol...

— Sen áli onyń qaıda ústemdik júrgizgenin aıtqan joqsyń.

— Ol Madýra jurtynyń radjasy. Mine sóıtip bir kúni sol radja...

— Eń aldymen onyń atyn aıt.

Komola bárin de bilgisi keledi, eshteńesin de qaldyrmaı qazbalaı suraıdy. Romesh onyń mundaı ekenin bilse, áńgimege kúni buryn uqypty daıyndalǵan bolar edi. Ol áńgime qanshama qyzyqty bolsa da, jańsaqtyqqa, ne aldaý sózge Komolanyń tóze almaıtynyn baıqady.

Kúrt qoıylǵan suraqqa Romesh keshige oılana jaýap berdi:

— Ol ámirshini Randjıt Sıngh dep ataǵan.

— Madýra jurtynyń ákimi Randjıt Sıngh, — dep qyz taǵy da qaıtalap aıtyp qoıdy. — Iá, sonan soń ne bolǵan?

— Al sodan keıin áńgime bylaı bolypty: jańaǵy radja el kezip júrgen bir jyrshydan sol óz rýynan shyqqan basqa bir radjanyń tamasha sulý qyzy baryn bilipti.

— Al ol ekinshi radja kim?

— Iá, ony, máselen, Kancha ákimi dep jorıyq.

— Jorýdyń keregi ne maǵan? Shynynda ol sol jurttyń ákimi bolmaǵan ba?

— Joq, bári de dál solaı bolǵan. Sen onyń atyn bilgiń keletin shyǵar? Ony Amar Sıngh dep ataǵan.

— Biraq qyzdy... álgi sulý qyzdyń atyn aıtpadyń ǵoı.

— Aıtpaqshy, ıá, tars umytyp ketippin. Qyzdyń aty... Onyń aty... ıá, ıá, taptym! Ony Chandra dep ataǵan.

— Qyzyq-aq! Osyndaı nárselerdi únemi umytasyń da júresiń! Tipti bir rette meniń atymdy da umytyp qalǵansyń!

— Aýth radjasy, jyrshydan estı salysymen...

— Aýth radjasy taǵy qaıdan paıda bola qaldy? Sen Madýra jurtynyń ákimi týraly aıtpap pa ediń?

— Sen radjaǵa bir-aq ólke qaraıdy dep oılap pa ediń? Ol Madýra jurtyn da, Aýth jurtyn da bılep turǵan.

— Bul elder bir-birine kórshiles bolǵan shyǵar?

— Iá, tup-týra, óńirles, bir-birine jaqyn bolǵan.

Ár adym saıyn osyndaı qatelikter jiberip, óz sózine ózi qaıshy kele otyryp, onysyn Komola suraqtarynyń arqasynda áıteýir bir túzep otyryp, aqyry Romesh oǵan mynany ańdatty:

Madýra jurtynyń ákimi Randjıt Sıngh Kancha ákimine maǵan qyzyn bersin dep kisi salypty. Bul jaıǵa Kancha radjasy Amar Sıngh qatty qýanypty jáne neke qıýǵa ruqsatyn beripti.

Sonda kúıeýiniń inisi Indradjıt Sıngh qaraýyna qalyń qol jınap, tý kóterip, daǵara uryp, jar salyp, Kancha eline kelipti, saraı baqshasynda meken teýip jatypty. Kancha qalasynda toı-dýman bastalǵan. Patshanyń ǵaıypty bol jaýshylary neke qıýǵa sátti bir kúndi tańdap alǵan. Dýman aıdyń ekinshi jartysynyń on ekisine qaraǵan túngi saǵat ekide bastalýǵa tıisti bolypty.

Sol kúni patsha qyzy Chandra qurmetine arnalyp úı ishiniń bári de gúl alqalaryna bólendi, barlyq jerde shyraqtar jandy.

Alaıda hanym óziniń kimge shyǵatynyn bilgen joq edi. Qyz dúnıege kelgende kemeńger Paramananda Svamı onyń ákesine bylaı depti: "Seniń qyzyń juldyzdardyń sátsiz toǵysqan kezinde dúnıege keldi, uzatý toıy ústinde ol kúıeýiniń atyn estimeýge tıisti ekenin jadyńda usta!"

Taǵaıyndalǵan merzimde qyz semser ustap baryp, nekesin qıdyrady.

Indradjıt Sıngh óz aǵasynyń áıelin quttyqtaıdy, kóp syılyqtar usynady. Ramaǵa qulaı berilgen Lakshmandaı bul da óz aǵasy Randjıtqa adal berilgen edi. Perde astynda gúl jaınap turǵan ezgi Chandranyń júzine kóz de salmaıdy, tek onyń aınala qyzyl lak júrgizip, kishkene qońyraýlar ilip qoıǵan aıaǵyna ǵana qarady.

Toı ótken kúnniń erteńine Indradjıt qalyńdyqty asyl tastarmen álemishtelgen jabyq palankınge otyrǵyzyp, eline sapar shekti.

Sátsiz juldyzdy esine alǵan Kancha radjasy qyzynyń ıyǵyna oń qolyn salyp, qınala turyp, oń batasyn berdi, al sheshesi Chandrany qushaqtap súıdi, kóz jasyp tyıa almady. Barlyq áýlıe mekenderde myńdaǵan abyzdar otyryp, qyzdyń aman-esen jetýin, ǵaıypty boljaýshy aıtqan baqytsyzdyqqa kezikpeýin tilep jatty.

Kancha men Madýra arasy qıan-shalǵaı bir aılyq jol eken. Saparǵa attanǵan kúnniń erteńine kerýen keshqurym kelip, Vetasa ózeniniń jaǵasyna toqtaıdy, shatyr tigedi. Áskerler dem alýǵa oıysa bergen shaqta ormanda jyltyldap ot kórinedi. Indradjıt istiń jaıyn bilmekke bir top adam jiberedi.

Solardyń biri patshazadaǵa qaıtyp kelip, onyń da nókerleri bar sondaı bir rýlas kerýen ekenin habarlaıdy. Olar da kúıeý úıine qalyńdyq apara jatyr eken. Jol bul tusta katerli eken, sol sebepti ózderin patshazadanyń qanat astyna alýyn surapty. Kelisim bolsa biraz jerge deıin birge júrmek.

— Panasy joq jandardy qorǵashtaý bizdiń mindetimiz, — dep jaýap beripti Indradjıt, — olardy da jaqsylap kúzete bilińder!

Sóıtip eki kerýen qosylyp ketedi.

Úshinshi tún aı ortasynyń eń aqyrǵy qarańǵy túni edi. Artta orman, alda adyr-belester tizbegi kórinedi. Qaljyraǵan jaýyngerler shybyn-shirkeılerdiń yzyńy men jaqyn jerdegi qulama sýdyń birkelki shýylyn tyńdap jatyp qalyń uıqyǵa ketedi.

Kenet bir aıqaı-shý bastalypty. Jaýyngerler Madýr lagerinde úrikken attardyń oıran-asyr jasap júrgenin kóredi, álde bireýler shiderlerin qıyp jibergen bolsa kerek: shatyrlardyń bári de qyzyl jalynǵa oranǵan, aısyz tún samaladaı bolyp ketken.

Lagerge qaraqshylar kelip tıgeni aıqyn bolady. Qolma-qol soǵys bastalyp ketedi, jaý qaısy, jaqyn qaısy aıyryp bolmaıtyn topalań bolady da qalady. Beıbit uıqyda jatqan jolaýshylardyń abdyrap, sasyp qalǵandyǵyn paıdalanǵan qaraqshylar oljasyn alyp, ormandy shyń-shatqalǵa sińip te úlgiripti.

Urys tynǵanda, qalyńdyq joq bolyp shyǵady. Úreı ushyrǵan ol lagerden qashyp shyǵypty da, bosyp bara jatqandardyń sońynan ere beripti. Tegi, óz adamdaryna joryǵan bolsa kerek.

Biraq ol bosqyndar ekinshi kerýenniń adamdary edi. Al osy topta kóterilgen álek-shálekti qaraqshylar paıdalanyp ketipti. Qalyńdyqty alyp qashqan. Osyǵan oraı bul kerýen jaýyngerleri Chandrany ózderi ákele jatqan qalyndyq dep túsinip, onymen birge óz eline júrip ketedi.

Olar kedeılengen bir elden shyqqan eken, ózderi teńiz jaǵasyndaǵy Kvalıngany túgel jaılaıdy eken. Joǵalǵan qalyńdyq Chandra kúıeýimen dál sonda kezdesti. Kúıeý aty — Chet Sıngh eken.

Chet Sınghtyń anasy bularǵa qarsy shyǵyp, kelinin úıge alyp kiredi. Aǵaıyn-týǵandar tańyrqasa kúbirlesip qalady: olar mundaı sulýdy dúnıede kórmegen edi.

Baqytty Chet Sıngh Chandradan óz otbasynyń Lakshmıin kórdi, oǵan qurmetpen qarady.

Meıirbandy áıel úlgisi esepti bolǵan hanym Chet Sınghty óz kúıeýim dep eseptedi, óziniń bar ómirin soǵan baǵyshtamaq ta boldy.

Jańa qosylǵan jas jubaılardyń bir-birine beti ashylyp, úıreniskenshe birneshe kúnder ótti. Sodan keıin bir kúni Chet Sıngh Chamdramen áńgimelesip otyryp, kenetten onyń óz áıeli emes, basqanyń qalyńdyǵy ekenin bildi.

JIYRMA ALTYNSHY TARAÝ

— Sodan keıin ne bolypty? — dep Komola tózimsizdene surady. Ol Romeshtiń aıtqandaryn yntyzarlyqpen tyńdaǵan edi.

— Meniń biletinim sol ǵana, — dedi Romesh, — qalǵany maǵan anyq emes. Sodan keıin ne bolǵanyn sen aıtshy!

— Joq, joq, bulaı etý jaramaıdy. Sodan keıin ne bolǵanyn sen óziń; aıtyp berýge tıissiń!

— Men shynymdy aıtyp otyrmyn. Ertegi áli túgeldeı jarıalanyp bolǵan joq jáne sońǵy taraýlarynyń qashan shyǵatynyn eshkim de bilmeıdi.

— Qoıshy! — dep Komola ashýlanyp qaldy, — qandaı jaman adamsyń! Tipti seniń munyń adaldyq emes!

— Odan da osy kitapty jazǵan adamdy tilde. Degenmen de senińshe, Chandrany ne isteýge tıisti? Sen qalaı oılaısyń?

Komola ózenge qarap únsiz uzaq otyryp qaldy. Aqyrynda kop ýaqyt ótken soń ǵana:

— Onyń Chandra jaıynda ne isteýge tıisti ekenin bilmeımin. Eshteńe de oılap taba almaı otyrmyn, — dedi.

— Múmkin, munyń bárin ol Chandraǵa aıtýy kerek shyǵar? — dep Romesh az kidire sóıledi.

— Mine, mine! Sen taýyp kettiń. Eger ol úndemeıtin bolsa qyp-qyzyl janjal shyǵyp ketedi ǵoı. O bul onda sumdyq bolmaq! Bárinen de shyndyqty aıtqan jaqsy.

— Iá, shyndyq bárinen de jaqsy, — dep Romesh shapshań qaıtalady. — Komola, tyńdashy, — dedi ol az-kem ýaqyttan keıin. — Eger de...

— Eger de degen ne?

— Eger de men Chet Sıngh, al sen Chandra bolsań...

— Ondaı nárseni aıtpa! — dep daýystady Komola. — Bul maǵan múlde unamaıdy.

— Joq, sen degenmen de jaýap ber! Iá, oılamaǵan jerden oqıǵa dál osylaı bolyp shyqsa, sonda bizdiń ne isteýimiz kerek?

Qyz ushyp turdy da, eshteńe aıtpastan júgire jóneldi.

Kaıýta bosaǵasynda ózenge tesile qarap Ýmesh otyr edi.

— Eles degendi bilesiń be, Ýmesh? Óz ómirińde kórgeniń bar ma ony? — dep surady Komola.

— Kórdim, sheshetaı.

Komola jaqyn jerde turǵan sheten oryndyqty ákep otyrdy da ótine surady:

— Al qandaı eken, aıtshy?

Romesh kóńilsiz ketken Komolany qaıta shaqyrmady. Oraq sıaqty jańa aı artta bambýk boryǵynyń tasasyna túsip, kózden ǵaıyp boldy. Palýbadaǵy shamdar da sóndirildi, — matrostar men kapıtan tamaq ishýge, jatyp demalýǵa tómenge tústi. Birinshi klasta da, ekinshi klasta da basqa jolaýshylar bolǵan joq edi, al úshinshi klasta kele jatqandardyń bári de tamaq daıyndaýǵa jaǵaǵa shyqqan-dy. Qaraýytyp kóringen jaǵa qamystarynyń arasynan jaqyndaǵy lavkalardyń ottary jyltyraıdy. Mol sýly darıanyń lyqa soqqan qýatty tolqyny zákir shynjyrynsha gúr-gúr etedi. Uly da kıeli Gangtyń aıbarly tynysy álsin-áli kemeni shaıqaltyp qoıady.

Romesh arǵy jaǵy tuńǵıyq túnge batyp ózgeshe kólbep jatqan tańǵajaıyp, beıtanys, sheksiz dalanyń kórinisine súısine qaraı otyryp, janyn azaptaǵan suraqqa qaıta-qaıta oralyp soǵa beredi, bir amal-tásilin tappaq bolady. Ol qaıtken kúnde de, ne Hemnolınıdan, ne Komoladan aıyrylysýǵa týra keletinin jaqsy biletin. Ekeýin de birge ustaý sıaqty — ońaı kelisimpazdyq jaıynda sóz bolmasqa kerek. Onyń Romeshti umytýyna, basqa bireýge turmysqa shyǵýyna bolady. Al Komola... bul dúnıede basqa baspana mekeni joq Komolany ol qalaı tastap kete almaq?

Alaıda erkek ózimshildiginde shek joq qoı. Shyndyǵynda Hemnolını muny umyta alady, bul dúnıede ol qyz qamyn oılaıtyn adamdar da bar, Romesh onyń qudaıdan tilep alǵan jalǵyzy ǵana emes degen oı ony jubata almady. Qaıta osylardyń bári jigittiń janyn aýyrtyp, úreılendire berdi. Keıde óz janynda Hemnolını otyrǵandaı kúńgirt bir eles paıda bola ketedi. Biraq Romesh oǵan jaqyndaı almaıdy, eles buǵan qolyn únsiz de jalbaryna soza berip, birjola ǵaıyp bolady.

Aýyr oı basqan Romeshtiń unjyrǵasy túsip ketti.

Áldebir alystan qorqaýlar ulydy. Qystaqtyń beımaza ıtteriniń sháýildep úrgeni de úzdiksiz kelip jatyr.

Bir ýaqytta Romesh shoshyp oıanǵandaı selk ete tústi. Qańyraǵan qarańǵy palýba tutqasynan ustap turǵan Komolany kórdi.

Jigit túregeldi de qyzdyń janyna keldi.

— Osy ýaqytqa deıin nege uıyqtamaı tursyn, Komal. Tym kesh qoı...

— Al sen óziń uıyqtaýǵa yqylastysyń ba? — dep surady qyz.

— Men qazir kelemin. Saǵan tósek oń qoldaǵy kaıýtaǵa salynǵan. Meni kútpe, bar tezirek.

Komola tis jarmady, jaı basyp óz kaıýtasyna jóneldi. Jańa eles jaıynda áńgime tyńdaǵanyn, al kaıýta ishiniń qarańǵy da qulazyp turǵanyn Romeshke ol qaıtip aıta alsyn.

Ol senimsiz de ilbı basyp barady. Romesh budan Komolanyń ishki dúnıesi alaý-jalaý ekenin ańǵardy, júregi týlap ketti.

— Qoryqpa, Qomola, men saǵan kórshi kaıýtadamyn ǵoı. Aralyq esikti ashyq qaldyrarmyn, — dedi ol.

— Qorqatyn eshteńe joq! — dep Komola basyn silkı kóterip aldy.

Romesh óz kaıýtasyna kirdi de jaryqty óshirip jatyp qaldy.

"Komolany tastap ketýge bolmaıdy, — dep ol oıyn jalǵaı berdi, — al bul" Hemnolınıge qosh-esen bol degen sóz! Iá, kesim osy. Keıinge jol qalǵan joq jáne... Tolqymaly kóńil ket mańymnan!".

Sonda da Hemnolınıden aıyrylysý ólimmen teń. Ony da jigit jaqsy sezedi. Romesh jata almady. Tósekten turdy da, palýbaǵa shyqty. Tastaı qarańǵy tún qushaǵynda turyp, kenetten ol óz basyndaǵy jeke qaıǵy men jan alasapyranynyń sheksiz keńistikke, bar zamanǵa tulǵa bola almaıtynyn túsindi. Aspan áleminde juldyzdar jymyńdaıdy. — Myna, jerdegi Romesh pen Hemnolını degenniń oqıǵalary olar úshin eshteńe de emes. Tartpaıdy, tolqytpaıdy. Keleshekte, osyndaı bir ashyq kúzde qanshama juldyzdy túnder bolmaq. Jym-jyrt uıqy basqan qystaq aǵashtarynyń kóleńkesinde, sybyrlaǵan qamystar men qulazyǵan qum jazyqty boılap myna ózen de kúmisshe syldyrlap aǵa beretin bolady! Romeshtiń dúnıelik bar aýyrtpalyǵy men qaıǵy-qasireti bir ýys kúlge aınalady da máńgi óshedi, al myna ózen bolsa, aq kóbigin jaǵaǵa uryp, tolqyn atyp jata beretin bolady!

JIYRMA JETİNSHİ TARAÝ

Komola oıanǵanda áli qarańǵy edi. Qasynda eshkimniń joq ekenin ańǵardy, sol sátte bul túndi keme ústinde ótkergeni esine tústi. Qyz esikti jaılap ashty da, syrtqa kóz saldy. Jym-jyrt sý betinde kógildir juqa tuman shymyldyǵy qonaqtaǵan, qarańǵylyq birte-birte munarǵa aınalyp barady; ormannan arǵy shyǵys jaq kókjıekte tań shapaǵy oınaıdy, kóp keshikpeı-aq qorǵasyn tústes tunyq sý betin ala-qula balyqshylar qaıyǵynyń jelkeni alyp ketti.

Komolany áldebir paryqsyz saǵynysh oty bılep aldy, júregi syzdady. Búgingi kúz tańy nege jarqyrap, kúlip atpaıdy? Nelikten kóz jasyndaı býaldyr tartady? Nelikten kómekeıge bir ystyq tas kepteledi? Kóz sharasynyń jasqa tola beretini nesi? Keshe ǵana ol qaıyn atasy men qaıyn enesiniń de, jaqyn, janashyr, syrlas, muńdas adamdarynyń da joq ekenin oılamaǵan edi. Al endi búgin ne boldy oǵan? Tipti Romeshten de bir taıanysh-medeý tappaı, jalǵyzdyǵyn esine alyp, osynshama toryqqany nesi? Óziniń beıshara álsizdigi jaıynda, myna kóz aldynda kerilip jatqan keń álemniń aıbyndylyǵy jaıynda nege oılady ol?

Komola bosaǵaǵa súıenip uzaq ta, únsiz turyp qaldy. Sý beti beıne bir eritilgen altyndaı bolyp, oınap, jaltyldap ketti.

Matrostar jumysqa kiristi, mashınalar zyrqyldaı bastady.

Tań sáride zákir shynjyrlarynyń gúrsili men mashınalardyń dúrsilinen oıanǵan bir top qystaq balalary jaǵaǵa kelip qaldy.

Osy shý Romeshti de oıatty, ol tósekten turǵan boıda Komola jatqan kaıýtaǵa bettedi. Qyz selk ete qaldy. Romeshten tasalanǵandaı, jasyrynǵandaı bolyp kórpege orana, qymtana tústi.

— Sen áli jýynǵan joqsyń ba, Komola? — dep surady ol.

Qyz ashýlanyp qaldy. Osyndaı oqystan nege renjip qalǵan sebebin aıtyp jetkize alar da emes, tek teris qaraı berip, basyn shaıqady.

— Keshikpeı jurttyń bári de turatyn bolady, al sen áli uıqyńdy ashpapsyń, — dedi Romesh.

Komola jaýap qatpady, kreslodan taza sárıi men oramalyn aldy da, Romeshtiń janynan vanaǵa ótti. Komola onyń osylaı erteńgilikte kelip turýyn qalamaıdy, kórseter qamqorlyqtaryn talaq etti deýge bolmaıdy, biraq Romesh qylyqtarynyń ózinde jábir bolatyndaı birdeme bar sekildi. Romeshtiń buǵan degen júris-turysynda, kóz qarasynda bir shek bar, onyń sodan attaǵysy kelmeıtinin Komola aıqyn sezinedi. Buryn da aıtylǵandaı, ol qaıyn ata úıinde turyp kórgen joq, qadirmen abysyn-ajyndar oǵan sypaıylyq ǵurpyn úıretken emes, sol sebepti Komola qaı kezde júzin perdemen kólegeıleý kerek ekenin bilmeıtin-di. Sonda da ol Romesh aldynda qatty uıalys taýyp, bar denesi uıyp qalǵandaı boldy, Komola sýǵa shomyldy da, bólmege oraldy, óziniń daǵdyly sharýalarymen shuǵyldanady. Iyǵyna ózin tógile túsken sarıine túıip qoıǵan kiltin aldy da, óz kıimderi bar chemodanyn ashty, sol jerde onyń kózi aqsha salar kishkene qobdıshaǵa tústi. Keshe ǵana bul qobdısha Komola úshin qýanyshtyń kózindeı bolyp kórinip edi, senim bergen, derbestik pen táýelsizdik sezimin ákelgendeı bolǵan. Qyz ony yqtıattap jaýyp, óz kıimderiniń arasyna qoıǵan. Al búgin Komola ony qolyna alyp, eshbir raqat tappady. Bul zat endi túgeldeı onyki emes sıaqty — bul Romeshtiń qobdıshasy. Sol sebepti ol keshegi bir derbestik, táýelsizdik seziminen de búgin ajyrap qaldy. Qaıta bul syılyq ony Romeshke burynǵydan da jalynyshty, baǵynyshty ete túskendeı boldy.

— Sen, nemene, úndemeı qalǵanyń, bos qobdısha ishinen áldebir eles kórdiń be? — dedi Romesh kaıýtaǵa kire berip.

— Qaıtyp al, bul seniki ǵoı, — dedi qyz qobdıshany oǵan usyna berip.

— Men ony qaıtpekpin.

— Ózińe birdemeler qajet bolǵanda aqsha berersiń maǵan, men baryp satyp ákep turarmyn.

— Al seniń ózińe eshteńe de kerek bolmaǵany ma?

Komola ıyǵyn kóterdi de, jaltara jaýap berdi:

— Aqsha meniń neme kerek?

— Seniń bul sózińdi adaldyqpen qaıtalap aıtar adamdar tym az bolar, — dep kúldi Romesh. — Sonda da, eger qobdıshań ózińe unamaıtyn bolsa, bireý-mireýge syılaı sal, maǵan onyń keregi joq.

Komola qobdıshany únsiz edenge qoıdy.

— Tyńda, Komola, — dedi Romesh, — sen maǵan shyndyqty aıtshy: ertegini aıaqtamaǵanym úshin renjýlisiń maǵan, á?

— Renjýli dep saǵan kim aıtty? — dep Komola tómen qarady.

— Eger renjimeseń, qobdıshany qaıtyp al Shyn aıtqanyńa sonda ǵana sene alamyn.

— Renjimegen kúnniń ózinde de qaıtyp alyp qaıtem? Bul seniń nárseń ǵoı. Óziń-aq saqtaıtyn bol.

— Já, bul meniń nársem emes! Ózi bergen syılyǵyn qaıtyp alǵan adam ólgen soń eleske aınalyp ketetinin bilesiń ǵoı.

Eles bolyp ketermin degen Romesh kúdigine Komola qatty kúlip jiberdi.

— Syılyǵyn qaıta alǵandardyń eleske aınalýy múmkin emes, — dedi ol áli de kúle otyryp. — Men muny ómirimde estigen emespin.

Komola kúlkisi olardy qaıta tabystyrdy.

— Bul sıaqty nárseler jaıyn kimnen estıin dep ediń? — dep surady Romesh. — Eleste kórseń-aq suraıtyn bol, myna sózimniń ras ótirigine sonda kóziń jetetin bolady.

Áýestengen Komola, tipti, ornynan kóterilip ketti.

— Joq, ómirińde shyn elesti kórgeniń bar ma?

— Naǵyz elestiń ózin kórgen emen, al jalǵandaryn kóp kórdim. Dúnıede áldebir naǵyz nárseni kezdestire berý de ońaı emes.

— Qalaısha? Al myna Ýmesh aıtady ǵoı...

— Ýmesh, onyń kim taǵy da?

— Anaý, álgi, bizben birge kele jatqan bala. Ol elesti óz kózimen kórgen.

— Árıne, mundaı máselede men Ýmeshpen taıtalasa, básekelese almaımyn. Onymen kelisýge týra keledi.

Sol bir ýaqytta komandanyń kóp kúsh-qýat jumsaýymen kemede qaıyrdan shyǵarylǵan edi. Jaǵadan sál qozǵalyp, alystaı bergende sol jaqtan tóbesine sebet qoıǵan bireý kórindi. Jaǵany órleı jan ushyryp júgirip keledi, qolyn bulǵaıdy, kemeni toqtatýdy ótinedi. Biraq kapıtan keshigip qalyp qoıǵan bul adamnyń jik-japar ótinishine qulaq asar emes. Sol shaqta álgi adam Romeshke jalyna daýystady,

— Babý, babý!

"Ol meni bılet tekserýshi dep túsinip aıqaılaǵan bolsa kerek" dep oılady Romesh. Kemeni toqtatý onyń yrqyńda emes ekenin ısharamen ańǵartyp jatyr.

— Al, bul Ýmesh qoı! — dep Komola kenet daýystap jiberdi. — Joq, joq ony qaldyra kórmeńizder, rahmet jaýsyn, sál aıaldańyzdarshy!

— Men ótingenmen de keme toqtamaıdy ǵoı, — dedi Romesh.

Komola qatty renjidi.

— Toqtańdar dep aıtshy, ótinshi, biz jaǵadan alysta emespiz ǵoı.

Romesh sonda ǵana keme kapıtanyna baryp, sol aıaldaýdy ótindi.

— Bul erejege jatpaıdy, myrza, — dep jaýap berdi anaý.

Sol sátte Komola da kelip edi.

— Qaldyryp ketýge bolmaıdy ony. Tipti jalǵyz sátke aıaldańyzdarshy. Ah, beıshara Ýmesh! — dep daýystap jiberdi ol

— Romeshtiń kedergini qurtyp, zańdy bylaı qaldyra turatyn kádimgi bir áserli amalǵa kóshýine týra keldi. Syılyqqa bógip, tatýlyqqa kelgen kapıtan kemeni toqtatty. Biraq Ýmesh palýbaǵa kóterilgende ursa sóılep ketti. Bala shimirikken joq; eshteńe de bolmaǵandaı bir qalyppen kelip Komolanyń aldyna sebetti qoıdy da kóńildene kúldi.

— Neńe jetisip kúlesiń? — dep Komola ony sógip tastady. — Keme toqtamaǵanda ne bolatyn ediń?

Ýmesh jaýap berýdiń ornyna, sebetti aýdardy. Bir shoq shala pisken banan, túrli sortty salat, birneshe asqabaq pen baklajan edenge domalap tústi.

— Munyń bárin qaıdan aldyń? — dep Komola qolyn soǵyp jiberdi.

Bul azyqty tabý amaly jaıyndaǵy Ýmesh jaýabyna úkimet oryndary qanaǵattanbas ta edi. Keshe ol irimshik, taǵy basqa azyq-túlik ákelem dep qystaqqa barǵanda jaratylystyń osy bir kıeli syılyqtary qaı úıdiń baqshasynda, qaı úıdiń tóbesinde ósetinin baıqap alǵandy.

Búgin ertemen keme júrer aldynda ol jaǵaǵa shyǵyp, úı ıeleriniń ruqsatyn alyp jatpaı-aq ózine unaǵan osy jemisterdi jınap alǵan-dy.

Romeshtiń zyǵyrdany qaınap ketti.

— Sóıtip, sen munyń bárin bóten bireýdiń baqshasyna baryp aldyń ǵoı? — dep aıqaılady ol.

— Urlyq pa osy? — dep Ýmesh paıymdylyqpen taıtalasa sóıledi. Sondaı kóp eken. Al meniń bar alǵanym mynaý ǵana, budan kimniń nesi quryp jatyr?

— Az alǵandy urlyq dep sanamaıdy ekensiń ǵoı!? Sen kezepti me, joǵalt kózińdi, qurt mynalaryńdy.

Ýmesh Komolaǵa jalyna qarady:

— Sheshetaı, bizde mynany pırıng dep ataıdy, ózi buqtyrǵan kúıde tym dámdi bolady, al mynaý beto...

Romesh burynǵydan da tuldanyp ketti:

— Pırıngińmen qosa qabat ket búl jerden, áıtpese men bárin de sýǵa laqtyramyn!

Endi qandaı jarlyq bolaryn kútken bala Komolaǵa qarady. Qyz oǵan ket degendeı ıshara bildirdi. Ýmesh odan ózine degen bir aıanysh pen jasyryn ish tartý baryn ańǵardy. Ol qarsylyq jasamady, ákelgenderin sebetke qaıta saldy da ketip qaldy.

— Jaqsy emes bul, — dep Romesh Komolaǵa buryldy. — Balaǵa búıtip bas shulǵyp, quptaı bermeý kerek.

Sony aıtty da ol hat jazam dep kaıýtaǵa jóneldi. Komola jan-jaǵyna úńile qarap otyryp, ekinshi klastyń palýbasyndaǵy mashına bóliminde ózderine tamaq pisirýge bólingen jerge jaılasqan Ýmeshti kórdi.

Ekinshi klasta eshbir jolaýshy joq edi, sony paıdalanǵan Komola yqtıat kıindi de, balanyń janyna keldi.

— Sen shynymen bárin de laqtyryp tastadyń ba? — dep surady ol

— Joq, nege tastaımyn. Bárin de myna qoımaǵa salyp qoıdym.

Komola ashýly qıapat kórsetpek boldy.

— Ýmesh, sen, tipti, durys jasamadyń. Endi ondaıdy istemeıtin bol, estısiń be? Al eger, keme ketip qalsa she!

Sodan keıin qoımaǵa kirdi de Ýmeshke:

— Pyshaq ákel! — dep daýystady.

Ýmesh pyshaq usyndy, Komola bala ákelgen kókónisti týraı bastady.

— Myna salatqa untalǵan qysha bolsa jaqsy bolar edi, sheshetaı, — dep qoıdy Ýmesh.

— Osylaı-aq daıynda, — dedi Komola ashýly keıippen.

Sonda da Komola sıaqty qyz úı-kúıi joq balany syrtqa tebe alar ma? Ózi mundaı qylmystyń bar salmaǵyn jete túsingen de joq edi, biraq sol bir jetim balanyń baspana men erkelikke qandaı qumar ekenin sonshalyqty jaqsy sezinedi. Óıtkeni bala kókónisti tek buny — Komolany razy etsem degen bir ǵana tilekpen ákeldi ǵoı, kemeniń ketip qalaryn da oılamady. Bul Komola júregin qalaı tebirentpesin.

— Mine, Ýmesh, saǵan keshegi irimshikti saqtap qoıǵanmyn. Má, je, biraq budan bylaı ondaı sharýany qaıtalamaıtyn bol, umytpa osyny! — dedi ol

Kóńili buzylyp ketken Ýmeshtiń:

— Sheshetaı, ony óziń nege jep qoımaǵansyń, — deýge ǵana shamasy keldi.

— Men irimshikke sen sıaqty onsha qumar emespin, — dep jaýap qaıyrdy Komola. — Al endi, mine bizde balyqtan basqanyń bári de bar. Ony qaıdan alýǵa bolar eken?

— Sheshetaı, men ony tabar da edim. Biraq aqshasyz alý qıyn ǵoı.

— Men sendeı túısiksiz balany ómirimde kórgen emespin, Ýmesh. Aqshasyz baryp birdeme ákel dep men zorlap turmyn ba?

Romeshtan aqsha suraýdy ońaı shara sanamaıtyn bolar Komola, degen toqtamǵa bala kelip te qalǵan edi. Onyń ústine Romeshti ol unata da qoımaıtyn. Sol sebepti ony esepke de almaıtyn Balanyń ańdap jospary Komola men ózin qaıtse ǵana qıyn hálden shyǵarýǵa bolady degenniń tóńireginde júretin. Baklajan men salat, banan jaıynda onyń endi kóńili de ornyqty, alaıda balyq máselesin sheshýge shamasy jetpedi. Bul dúnıede adal sypaıylyq, qurmetpen bir qasyq sút te, bir úzim nan da taba almaısyń — bári de aqshany kerek etedi. Sol sebepti Komolanyń qyzyl sińir jarly janashyryna dúnıe tym qatygez kórinýshi edi.

— Sheshetaı, eger de sen Romesh-babýdan tym bolmasa bir bes paıda alsań, men saǵan úlken bir tuqy balyq ákep bergen bolar edim, — dep Ýmesh kináli keıippen sóıledi.

Komola tolqyp ketti.

— Joq, joq men endi kemeden ketip qalýyńa ruqsat bermeımin. Eger de taǵy da jaǵada qalyp qoısań, keme kúte almaıdy!

— Já, joq, kemeden ketýdiń keregi ne. Búgin tańerteń osyndaǵy matrostar úlken bir balyqty aýlap alǵan. Sonyń quryǵanda jartysyn satar dep shamalaımyn.

Osyny estigen Komola asyǵa baryp, bir rýpıa ákeldi, Ýmeshke usyna berip bylaı dedi:

— Qalǵanyn qaıyryp beretin bol

Ýmesh balyqty alyp keldi, biraq usaq aqshany qaıyrmady, tuqy balyqty matrostar bir rýpıadan bermedi degendi aıtty.

Komola onyń jalǵan sóılep turǵanyn ańǵardy da, kúle sóıledi:

— Kelesi bir kidiriste aqshany usaqtap alǵan durys bolar.

— Iá, sóıtken qajet bolady, — dedi Ýmesh bylq etpesten. — Tutas bir rýpıanyń shetin shyǵarǵan soń qalǵanyn qaıyrady dep oılaýǵa bolmaıdy.

Bul kúni Romesh otyra berip:

— Tamasha dámdi eken! Munyń bárin sen qaıdan aldyń? Mynaý ne? Tuqy balyq basy ma, eı? — dep balyqty aldy da joǵary kóterdi. — Joq, búl tús te, saǵym da, qıal da emes, — bul kádýilgi tuqy balyqtyń basy, ony — qyzyl tuqy balyq dep ataıdy.

Sóıtip bul tústik beıbit jaǵdaıda jelindi. Sodan keıin Romesh palýbadaǵy shezlonaǵa baryp otyryp dem aldy. Al Komola Ýmeshti tamaqtandyra bastady. Buqtyrylǵan balyqtyń unaǵany sonshalyq, onyń tipti arany ashylyp ketti, túshirkene jedi.

— Bolǵan joqsyń ba áli, Ýmesh? — dedi aqyry tynyshy ketken Komola, — men saǵan keshkilikke de alyp qalǵan edim.

Sharýalardy jaıǵastyrýmen, kóńildi ázilder aıtýmen júrip Komola tańerteńgi bir kúńgirt kóńilsizdikten óziniń qulan-taza aıyǵyp ketkenin ańǵarmaı da qaldy.

Kesh túse bastady. Kún eńkeıip qaldy. Batys jaqtan kent astyna qıystaı sáýle tústi. Kún sáýlesi dirildegen keme ústinde oınaıdy. Eki bettegi kúzgi kók alsynnyń arasymen qumyra kótergen áıelder ózenge kelip jatyr, keshki dáretke sý almaq.

Komola panyn daıyndap bolyp, jýynyp, taranyp, kıimderin aýystyryp, keshki asqa ázir bolǵanda, kún bambýk boryǵynan ári asyp jasyrynǵan da edi. Keme taǵy da bir aılaqqa kelip toqtady.

Keshki as daıyndaýǵa Komolanyń kóp ýaqyty kete qoıǵan joq, óıtkeni kúndizden kókónis qalǵan bolatyn. Sol kezde onyń qasyna Romesh keldi, kúndiz jaqsylap tamaqtanyp alǵanyn, endi as ishpeıtinin aıtty.

— Eshteńe de ishkiń kelmeı me? — dep Komola renjip qaldy. — Múmkin azdap qýyrylǵan balyqtan jersiń?

— Joq, tábetim shappaıdy, — dedi Romesh kaıýtaǵa betteı berip.

Komola balyqtyń asylǵanyn da, qýyrylǵanyn da Ýmeshtiń tarelkasyna saldy.

— Sheshetaı, sen ózińe nege eshteńe qaldyrmadyń? — dep surady Ýmesh.

— Men jep boldym.

Sóıtip onyń sý ústindegi búginge arnalǵan sharýashylyǵy tamam boldy.

Jer jaryq aıdyń shuǵylasyna bógip tur, tynysh sý betinde kúmis sáýle oınaıdy. Jaqyn mańda qystaq ta joq edi, jumsaq kók reńkti, qulazyǵan kúrish dalasynda jaryn kútken sulýdaı bolyp tuńǵıyq tún maýjyrap tur.

Jaǵadaǵy tıtimdeı ǵana qańyltyr shatyrly keme keńsesinde ilmıgen bir qyzmetker kishkene jer maı shamynyń jaryǵynda álde birdemeni eseptep otyr. Romesh ony ashyq keńseniń esiginen anyq kóredi. "Eger taǵdyr maǵan osyndaı ǵana jupyny da mehnaty joq keńse kitabyn júrgizip, óz jumysyndaǵy atqaratyn esepte jibergen qateń úshin baıdan estigen sózge kónterilik jasaıtyn, aqyry túndeletip úıine oralatyn tirlik berse baqyttymyn dep sanar edim ózimdi", — dep jigit tereń oılana kúrsindi.

Bir shaqta keńse jaryǵy da sóndi. Qyzmetker esikti japty, túngi salqynnan saqtanǵan bolsa kerek, sharfyn moınyna jaqsylap orady da, jaı basyp júrip ketti. Birte-birte tún qarańǵylyǵyna enip joq boldy.

Romesh kópke deıin Komolanyń óz artynda tutqadan ustap qyrýar ýaqyt turyp qalǵanyn baıqaǵan joqty. Ol keshkilikte ózin Romesh shaqyrar dep sengen edi, alaıda búgingi tirlik sharýashylyǵy aıaqtalǵanyna biraz bolyp qalsa da, oǵan kelgen Romesh bolǵan joq. Endi Komolanyń ózi aqyryn ǵana palýbaǵa shyqqan. Kenet ol teńselip ketti, ornynan qozǵala almaı qaldy. Jaryq aı sáýlesi týra Romesh dıdaryna túsip tur, sol kelbetke qarap Romeshtiń bul jerden alysta ekenin, tipti alysta ekenin, onyń júreginde Komolaǵa oryn da joq ekenin túsinýge bolatyn edi. Tuńǵıyq oıǵa shomǵan Romesh pen myna bir jalǵyz da panasyz qyz arasynda aq kebindeı aı sáýlesimen qymtanǵan tas túıin tún túsip ketkendeı.

Romesh júzin alaqanyna jasyrdy da, basyn ústelge saldy, Komola aqyryn ǵana kaıýtaǵa bettedi, Romeshti izdep kelgenin sezdirip alam ba degen túıtkilmen jumsaq basýǵa tyrysty.

Kaıýta ishi qarańǵyda qulazyp tur edi. Qyz kire berip shoshyp qaldy. Dúnıe ózin múlde talaq etkendeı, sondaı bir jalǵyzdyqty sezindi, myna kishkentaı úıshik áldebir túsiniksiz de qanqumar ǵalamat ańnyń ashylǵan aranyna uqsap, qarańǵy tartady. Biraq Komola qaıda qashyp qutylmaq?

Onyń jaıbaraqat otyryp "men mine óz úıimdemin" dep aıta alar mekeni bolǵan ba sirá.

Kaıýtaǵa úńile berip, Komola keıin shegindi, biraq sol sátte Romeshtiń jer-kókti kótere temir sandyqqa qulap túsken qol shatyryna kezigip qaldy. Romesh te bul shýyldan shoshyp ketti, basyn kóterip aldy da kreslodan tura berip, óz bólmesiniń bosaǵasynda turǵan Komolany kórdi.

— Komola, ne bolyp qaldy? — dep surady ol, — men seni uıyqtap qalǵan shyǵar dep oılaǵan edim. Qorqyp júrgennen saýmysyń? Olaı bolsa, men de baryp jatamyn, esikti taǵy da ashyq qaldyrýyma bolady.

— Qorqyp júrgennen? Joq, saǵan ne bolǵan! — dep Komola jábirlene sóıledi de qarańǵy kaıýtaǵa asyǵa kirip, esikti bekitti. Tósekke kelip jata ketti de, kórpemen basyn orap aldy. Bul dúnıede onyń eshkimi de joq! Ol óziniń jalǵyzdyǵyn aıqyn da, qamyǵa sezinedi, júreginde qarsylyq búlinshiligi de bar; taıanysh pen erkindik joq bolsa, ómir súrýdiń keregi ne onda?

Azapty tún ótpeı qoıdy. Kórshi kaıýtadaǵy Romesh áldeqashan uıyqtap qalǵan-dy. Al Komola bolsa, kózin ilindire alatyn emes. Baıqap basyp ol kaıýtadan shyqty. Palýba tutqasynan qysyp ustap, jaǵaǵa kóz saldy. Aınala tas túıin, jym-jyrt.

Eki jaǵadaǵy egin jaıdyń ortasymen alysqa kete berer jińishke soqpaq ala kóleńke tartyp kórinbeıdi. Sonda da Komola úńile qarap tur sol jaqqa. Qanshama áıel qumyrasyna sý toltyryp osy soqpaqtarmen úıine oralmady! Úı! Osy sózdi oılaǵanda onyń júregi týlaı soǵyp ketti. Meıli, bir kishkentaı baspana-aq bolsyn, biraq sol meken-baspanasy qaıda onyń? Kókjıekke deıin kósilip qulazyp jatqan ózen jaǵasy alystaı baryp joqtyqqa batyp ketti. Aspan da tynyp qalǵan. Adyra qalǵan aspan, adyra qalǵan jer!

Myna beıshara qyz úshin, tym bolmasa, baspanasy da joq Komola úshin osy bir kólbegen keń dúnıeniń ne qyzyǵy bar!

Komola oqys selk ete qaldy: ol ózine jaqyn jerde áldekimniń turǵanyn sezdi.

— Qoryqpaı-aq qoı, sheshetaı! Bul men — Ýmesh qoı. Nege uıyqtamaısyń, túnniń bir ýaǵy bolyp qaldy ǵoı?

Osy bir uzaq ta azapty tún balasynda Komola kózine jas almap edi, mine endi jan dúnıesi ezilip ketti. Ózin ustaı almady, solqyldap jylaı berdi. Júzin tómen saldy da, teris qarap ketti. Boıyna ylǵal jınaǵan qara bult baǵyt-maqsatsyz aspan kezedi. Sol jolda ózindeı bir panasyz jelge kezikse, boıyndaǵy salmaq-júgi sý bolyp tógilip ketedi. Komola da sondaı panasyz da, baqytsyz baladan bir jyly sóz estigen soń júreginde sher bolyp baılanǵan kóz jasyn toqtata almady. Birdeme aıtqysy keledi, biraq tynysy tarylyp, býlyǵady, óksigin basa almaıdy, dybysyn shyǵara almaı azaptanady.

Ýmesh júdep, toryǵyp qaldy, biraq Komolany jubatarlyq amal-aıla da taba almaıdy. Uzaq únsiz turyp aqyry ol bylaı dedi:

— Sheshetaı, anada siz bergen rýpıadan jeti anna qalǵan bolatyn.

Jylaı-jylaı Komolanyń kóz jasy da taýsylyp edi, onyń ústine Ýmeshtiń myna bir orynsyz da ańǵal sózinen Komola júzine kúlkiniń izi júgirdi.

— Jaqsy, ony ózinde qaldyra ǵoı! — dep, Komola jyly sóıledi, — endi tezirek baryp tósegińe jat.

Aı aǵash tasasyna tústi. Komola kaıýtasyna qaıtyp oraldy da jatyp qaldy. Bul joly sharshap-shaldyqqandyqtan ba kirpikteri de tez aıqasyp ketti. Erteńgi kúnniń erke sáýlesi qyz kaıýtasynyń esigine kelip túskende Komola tereń bir uıqyda jatyr edi.

JIYRMA SEGİZİNSHİ TARAÝ

Kelesi kúni tańerteń Komola ózin onsha myqty sezinbedi. Búgin oǵan dúnıeniń bári: kún sáýlesi de, sý beti de, bári de tunjyrap, beı jaı da salǵyrt sıaqtanady Tipti, ózen jaǵalaýyndaǵy toǵaılar da alys sapardan oralǵan jolaýshydaı qajyp sharshaǵandaı bir halde kórinedi.

Qolǵabys tıgizem dep Ýmesh kelgende ol:

— Ketshi bul jerden, Ýmesh, mazamdy ala bermeshi búgin, — dep qajı sóıledi.

Biraq Ýmesh kóńili tetik edi.

— Onyń ne, sheshetaı, — dedi ol — men seni mazalaıyn dep emes, qysha arshıyn dep keldim.

Ertemen Komolanyń osy bir jaısyz túrin kórgen Romesh, — sen syrqat emessiń be, Komola? — dep surady.

Komola úndemedi, basyn kóterip aldy da, náýbethanaǵa jóneldi.

Romesh kún sanap jaǵdaıdyń qıyndap bara jatqanyn, sol sebepti tezirek bir toqtamǵa kelýdiń kerek ekenin jaqsy túsindi. Ol osynyń bárin Hemnolınıge ashyp aıtsa, óz mindetimniń nede ekeni de anyqtalady degen baılamǵa keldi.

Mine, sóıtip ol saryla otyryp oılanyp-tolǵanyp baryp Hemnolınıge hat jazbaqqa bekindi. Biraq jazǵan haty ózine unamady, jyrtyp tastady. Sol kezde:

— Myrza, sizdiń nyspyńyz kim? — degen daýysty estidi de shoshyp ketti, basyn kóterip aldy.

Onyń aldynda sary kidir tartqan bir adam turdy. Aq býryl murty bar, tóbe shashy seldirep, qasqa mańdaıy jaltyraı túsken. Bul adamnyń birjola berilip hat jazyp otyrǵan Romesh kóńilin bólgeni úshin qysylyńqyrap qalǵan jaıy bar.

Sodan keıin ol taǵy da sóılep ketti.

— Siz brahmansyz ba? Sálemet bolarsyz? Sizdiń atyńyz Romesh-babý ǵoı, bilem. Tanystyqtyń birinshi belgisi at bilisý ǵoı bizde, búl sypaıylyqty tanytady. Ras, búl ǵuryp qazir kópshilikke unamaıdy. Eger siz maǵan renjip qalsańyz, qarmysyn qaıtaryńyz: meniń de aty-jónimdi surańyz, aıtatyn bolaıyn, ákem atyn da, tipti atam atyn da aıtyp bereıin.

— Sonshalyqty ýytty ashý joq mende, — dep Romesh kúle sóıledi. — Jáne óz atyńyzdy bilý de qanaǵat.

— Meniń atym Troıloká Chokrobortı. Biraq munda osy batysta men "aǵa" esebinde áıgilimin. Siz, árıne, tarıhty zerttegen bolarsyz? Bharata degen kóne úndiniń ámiri bolǵan ǵoı, jáne ózin Chokrobortı Radja dep ataǵan, sol sıaqty men de búkil batys ólkede "Chokrobortı aǵamyn". Eger batysqa bara qalsańyz men jaıynda, soz joq, estıtin bolasyz. Aıtpaqshy, jol bolsyn, qaıda bet alyp barasyz?

— Qaıda toqtarymyzdy áli sheshkenim joq.

— Oqasy joq, qaıda toqtaýdy asyqpaı otyryp sheshken jón, tek kemege kelip otyrarda kesheýildemese bolǵany da.

— Bir kúni men Goııalondoda poıyzdan tústim de, ketkeli turǵan kemeni kórdim, Sheshimin oılap, kesheýlep qalsam, kemege úlgire almaı qalatynymdy túsingen edim. Sóıtip, men kerek jerinde shapshań qımyldap jiberdim.

— Siz sıaqty adamdy qurmettegiń kelip turady. Biz bir-birimizge uqsamaıtyn jandarmyz. Men kúni buryn bárin de sheship alamyn, kemege sodan keıin ǵana baryp otyrar edim. Onyń sebebi batylsyzdyǵymda jatsa kerek. Qaljyń ba? Qaıda bara jatqanyńyzdy ózińiz de bilmeısiz, á? Jamaǵatyńyz birge me?

Romesh qalaı dep jaýap bererin bile almaı múdirińkirep qaldy. Sol sátte Chokrobortı bylaı dedi:

— Keshire kórińiz, árıne, siz jamaǵatyńyzben birge kele jatyrsyz, men muny anyq bilemin. Jamaǵatyńyz áne, ana bir úıshikte dám daıyndap jatyr. Qarnym ashqan soń náýbethanany izdep sol jaqqa tap bolǵan edim. "Úrikpeńiz, sheshetaı, men bar bolǵany batys ólkedegi Chokrobortı aǵaı ǵanamyn" — dedim men oǵan. Onnopýrnanyń ózimen jolyǵysqandaı boldym. "Eger sen náýbethananyń ıesi bola turyp, syı-qurmet kórsetpeıtin bolsań, onda meniń quryǵanym", — dedim seniń áıelińe. Ol sál ǵana ezý tartyp, jyly yńǵaı bildirip qoıdy. Men tamaq jóninde endi maza ketirýdiń keregi joq ekenin sodan túsindim. Jolǵa únemi sátti kúni ǵana shyǵatynmyn, biraq dál osy sapardaǵydaı qanjyǵam tolyp kórgen emes. Sizdiń qolyńyz bos emes qoı, kedergi jasaǵym kelmeıdi, eger ruqsat bolsa, jubaıyńyzǵa kómekke baraıyn. Myna biz turǵanda nesine ol óziniń názik qoldaryn kúıelemek? Joq, joq, jaza berińiz, turýdyń qajeti joq sizge. Onymen tanysý jaıyn bilemin men — osy sózderdi aıtty da, Chokrobortı aǵaı náýbethanaǵa jóneldi.

— Qandaı dámdi tamaqtyń ıisi ańqıdy bul jerden, — dedi ol kire berip. — Buqtyrylǵan balyq ekenin dámin tatpaı-aq tabýǵa bolady. Al men saǵan tamarındtan sýsyn jasap bereıin. Áýe aınalatyn ystyǵy bar batysta turyp kórmegen adam onyń qalaı daıyndalatynyn bilmek emes. Bul jerde tamarınd joq, qaıtip jasamaq, munysy jaı soz dep oılaıtyn shyǵarsyń. Biraq men turǵanda tamarınd joq dep qapalanbaı-aq qoı. Shydasań bolǵany, bárin de tabamyn.

Ol gazetke oralǵan, ishinde marınady bar qumyrany alyp keldi.

— Mynadan kereginshe al da, qalǵanyn úsh kún saqtap ashytyp qoı. Sonan soń dámin kórersiń. "Aǵaıdyń ózi maqtanshaq bolǵanymen, sýsyndy tym jaqsy etip jasaǵan" demeseń maǵan kel

— Sheshetaı-aý, myna qara, kesh bolyp qalypty, júr, jýyn. Tamaqty men-aq pisiremin. Já, kúdiktenbeı-aq qoı, bul sharýada men tájirıbesiz de emespin. Jamaǵatym únemi aýyra beredi, al men onyń tábetin ashý úshin ámise, tamarınd sýsynyn jasap berip turamyn. Baıqaımyn, shaldy mazaq etkiń keledi, al men ázildep turǵanym joq. Munyń bári de shyndyq!

— Jaqsy, ony qalaı daıyndaý kerek ekenin maǵan da úıretińiz.

— Shydamsyzyn qarashy, sabyr qyl! Bilim degen op-ońaı meńgerile qalýshy ma edi? Men onyń bárin bir kúnde aıtyp qoısam, qasıeti qalmaıdy ǵoı jáne Sarasvatı táńirim renish te bildirer.

Eń aldymen birneshe kún shalǵa syı-qurmet kórset! Biraq qalaı jaǵynýdyń amalyn oılap basyńdy qatyrmaı-aq qoı — ony ózim-aq aıtarmyn; bárinen de nandy jaqsy kóremin, biraq untaqtalmaǵan kúıindegi jupar jańǵaǵyn unatpaımyn. Meniń babymdy tabýdyń ońaı emes ekenin baıqaısyń ba, degenmen seniń bir kúlkińniń ózi meni tabyndyryp tastady. Al mynaý kim? Seniń atyń kim?

Ýmesh úndemedi. Ol Komolany ishteı qyzǵanyp, shaldy ózine kúndes sanap ashýly tur edi. Ol úshin qyz jaýap berdi:

— Munyń aty — Ýmesh.

— Óte jaqsy bala, — dep qoıdy qart, — ózi ishki syryn asha qoımaıtyn tuńǵıyq adamdardyń qataryna qosylady eken. Sen biraq bizdiń tabysyp ketkenimizdi kóresiń áli, sheshetaı, ýaqytyńdy bosqa ótkizbe, meniń tamaqty tezirek pisirip bolýym kerek.

Qart Komolanyń qońyltaq ómirin toltyryp, kóńildendirip jiberdi. Endi tipti Romesh te tynyshtala bastady.

Komola syry ashylmaı turǵan alǵashqy aılarda týǵan ózara erkin qatynas pen Romeshtiń qazirgi minez-qulqynda qanshalyqty zor aıyrma bar deseńshi. Osy bir ózgeris — aıyrma qyz júregin jaraqattap ta bolǵan-dy. Mine endi búl ortaǵa Chokrobortı kelip qosylǵan soń Romesh oǵan úmit artty; qyz kóńilin ol ózine aýdaryp áketer dep oılady. Al Romeshtiń ózi bolsa, óz júregindegi jaraqatqa dárý izdeýdi oılamaq.

Komola Romesh kaıýtasyna jaqyndaı berip, tabaldyryq aldynda kidirip qaldy. Ol osy bir kóńilsiz de qareketsiz talma tús shaǵyn Chokrobortımen birge ótkizbek bolyp qamdanyp edi, biraq qart muny kórip qaldy da, kenetten daýystap jiberdi:

— Joq, joq, sheshem-aý! Bul jaramaıdy, bulaı isteýge bolmaıdy! — Oǵan ne jaqpaı jatqanyn túsinbegen Komola tańyrqap qaldy jáne sonyń sebebin bilgisi keldi. — Myna aıaq kıimdi aıtamyn! — dedi Chokrobortı aǵaı, — árıne, bul seniń óz sharýań, Romesh-babý, biraq qalaı deseń de, isińiz durys emes. Týǵan jerdi qorlamańyz. Qalaı oılaısyz, egerde Rama Sıtaǵa doýsonnyń aıaq kıimin kıgizgen bolsa, Lakshman onyń qasynda on tort jyl ómirin ótkizgen bolar ma edi? Atamańyz! Romesh-babý meniń sózime kúlip otyr, ishteı unatpaıdy da! Biraq men isińiz durys emes, Romesh-babý, deımin? Al aıta qoıshy keme daýsyn estı salyp, bas-kóz demeı, qaıda baratynyńdy oılanbaı, qoıyp ketýge bola ma eken?

— Al, aǵaı, bizdiń qaı jerge túsetinimizdi siz nege oılamasqa, — dep kúldi Romesh. — Sizdiń aqylyńyz keme aıqaıynan góri qonymdyraq sıaqty.

— Degenmen, baıqaımyn, sát saıyn eseıip, aqylyńyz kirip kele jatqan sekildisiz, óıtkeni meni áli jete bilmeısiz ǵoı! Al jaqsy, Gadjıpýrda qalatyn bolyńyzdar. Gadjıpýrǵa túsýge zaýqyń bar ma, qarǵam? Onda gúlbaqsha bar. Seni qadir tutýshy myna shalyń da sonda turady.

Romesh Komolaǵa qarady, ol basyn ızep, quptaıtynyn bildirdi.

Osydan keıin Chokrobortı men Ýmesh Komola kaıýtasynda qysqa ǵana keńes qurdy, al Romesh bolsa, tereń kúrsindi de, palýbada qala berdi. Talma tús shaǵy. Kún kózine shyjyǵan keme tolqynmen baıaý terbeledi. Kún sáýlesimen nurlanǵan kúzdiń beıbit tynysh beınesi Romeshtiń kóz aldynda kórgen tústeı bolyp aýysyp jatyr. Birde kúrish dalasy, birde qaıyqtary tizilgen aılaq, endi birde qumdaýyt jaǵa kórinedi, jalǵyz-jarym qystaq úıi eles beredi. Keıde lavkanyń temir shatyryna shaǵylysqan kún sáýlesi jarq etedi, keıde kári banan aǵashynyń saıasynda parom tosqan jolaýshylar kezdese qalady.

Osy bir tús áletinde kúzdiń erke tynyshtyǵyn buzyp kórshi kaıýtadan Komolanyń kóńildi de názik kúlkisi estiledi. Sol kúlkige munyń júregi jańǵyryǵady, úndestik izdeıdi. Tóńirekteginiń bári de súıkimdi, biraq bári de budan alysta. Osyndaı bar jaqsylyqty onyń sor mańdaıynan aıyrǵan qandaı meıirimsiz kúsh edi.

JIYRMA TOǴYZYNSHY TARAÝ

Komola áli jas edi, jubanýy da ońaı boldy.

Sońǵy kúnderde Romesh jaıyn oılanatyndaı onyń tipti ýaqyty da bolǵan joq. Aǵyn sý kedergige kezdesse doldanyp ketpeı me, sondaı-aq Komolanyń baısaldy oıy Romeshtiń buǵan degen qyzyq pıǵylyna kenet kezikti de, býyrqanyp qalǵan-dy. Qart Chokrobortıdyń kóńildi áńgimeleri, sharýa qamy bári qosylyp, Komola júregindegi qaıaýdy umyttyryp jiberdi. Jandy azaptaǵan beımaza oılar jańa arna taýyp, basqa bir mánge ıe bolǵandaı. Komola endi jabyrqaı bermedi.

Kúzdiń osy bir jarqyn da aıryqsha nurly kúnderinde ózen kelbeti tym tartymdy bolyp ketip edi. Altyn nurly ózen qushaǵynda asa kóńildi ótip jatqan kúnder jaqsy bir dastannyń betterindeı aýdaryla berdi.

Kún qalybynsha turaqty bir qammen bastalatyn. Ýmesh endi keshigip qalmaıtyn boldy, biraq únemi sebeti tolyq oralatyn. Kishkene náýbethanada bul bir kóńildilik týǵyza keletin jaı edi.

— Bul ne, asqabaq bolǵany ma? Qudaı-aý, myna burshaqtardy ol qaıdan alǵan deseńizshi? Aǵataı, beri qara, mynaý tuzdalǵan lábleme ǵoı! Osyndaı túkpirden mynadaı zattar shyǵady dep oılamaǵan edim.

Kún saıyn Ýmesh kóterip ákeletin sebet osyndaı kóńil kúıin kóterip tastaıtyn. Sol qýanyshtyń shyrqy tek Romesh kelgende ǵana buzylady; ol balaǵa urlap ákeldiń dep únemi senimsizdik bildiretin.

Ondaı sátterde ashynǵan Komola:

— Joqty aıtasyń, aqshany men sanap berip júrmin ǵoı, — dep salatyn.

— Sen onyń eki jaqtan paıda tabýyna: aqshany qaltaǵa basýyna, ári jemis urlaýyna jol beresiń, — deıtin.

Romesh, sodan keıin Ýmeshke burylatyn da buıyra sóıleıtin:

— Al káne, qansha jumsaǵanyńdy esepteshi?

Ýmesh esepteı bastaıdy, ár joly ár túrli bolyp shyǵady, qabyspaıdy. Tipti berilgen aqshadan shyǵyn kóp. Biraq Ýmesh oǵan qysylmaıdy.

— Eger men esepti durys júrgize alatyn bolsam, óstip júrer me edim? Quryǵanda salyq jınaýshy bolyp ketpes pe edim, solaı emes pe, ata? — deıdi ol

Mundaı jaǵdaıda Chokrobortı Romeshke isti keıinge qaldyrý kerek dep keńes beretin, tústen keıin durystap teksermek bolady.

— Al endi osy bir epti balany maqtamasqa bolmaıdy, — dedi ol — Joqtan bar jasaý ońaı óner emes, qymbatty Romesh, bul kóp adamnyń qolynan kele de bermeıdi. Árıne, jurttyń bóri de soǵan umtylady, biraq bári birdeı qybyn taba almaıdy. Bul máselede meniń eptegen túsinigim de bar, Romesh-babý. Aıtalyq qazir burshaq maýsymy emes, al sony mynadaı beıtanys jerde eki balanyń biri taýyp ala bere me? Jurttyń bári de kúdiktene alady, al is degeniń myńnan bir adamnyń ǵana qolynan keledi.

— Joq, bul durys emes, siz ony aqtamaq bolasyz, munyńyz durys emes, — dep Romesh talasa sóıledi.

— Beıshara balanyń az ǵana bir ep-qyry bar eken, qostaý bolmaǵan soń taýy shaǵylyp qalsa, ókinishti-aq jaı bolar. Bylaı, Ýmesh, erteń maǵan nım aǵashynyń japyraǵyn ákep beretin bol, biraq bul aǵashtyń bas jaǵyndaǵy japyraǵy jaqsy bolatynyn esińe usta. Bizdiń ıadjýrveda — sýktýnı tym qajet, — dep jazady ǵoı. Boldy endi, ıadjýrvedasy qurysyn. Onsyz da otyryp qaldyq. Al káne, Ýmesh, jemisterdi jý da, alyp kel munda, qımyldap ketshi bir!

Romesh Ýmeshke kúdik jasap, urysqan saıyn, bala Komolaǵa jaqyndaı tústi. Soǵan kelip Chokrobortı uosylǵan soń Komola toby táýelsiz bolyp aldy. Romesh óziniń salqyn parasattylyǵymen bir jaq ta, al bir-birine degen dostyq sezimderi, ortaq jaılary bar Komola men Ýmesh, Chokrobortı bir jaq bolyp aldy. Kún sanap Chokrobortıdyń Komolaǵa degen syı-qurmeti arta berdi. Bul Romeshtiń kózqarasyna da áser etpeı qalmady, sonda da ol Komola tobyna qosylmady. Romesh balyqshy qaıyqtary taıyz sýda tumsyqtaryn jaǵaǵa erkin tirep jatqanda, alysqa toqtap, qurlyqqa alystan ǵana qaraýǵa májbúr bolatyn alyp kemeni eske túsirgen edi.

Aı ortasy jaqyndap qalǵan. Bir kúni ertemen jolaýshylar aspandy qara bult qaptap alǵanyn kórdi. Jel de úzdiksiz qubylady, álsin-áli nóser quıady. Ózen betinde eshbir keme qalmady. Sý ala kelgen qyzdar da aıaldamaıdy. Anda-sanda qalyń bult qabattaryn jaryp, sý betinde úreıli bir jalyn sáýle júgirip ótedi. Sol sátte uly darıa Gangtyń asaý tolqyndary jaǵaǵa kelip soǵady.

Keme ilgerileı berdi.

Osyndaı bir jaısyz jaǵdaıda Komola sharýashylyǵynyń da berekesi bolmaı ketti.

— Keshke áýre bolmas úshin bárin de qazir daıyndap qoıýǵa týra keledi, sheshetaı, — dedi Chokrobortı aspanǵa qarap. — Sen buqtyrylǵan jemisterdi qaraı ber, al men nan ılep turaıyn.

Tústik daıyndaýǵa bul kúni kóp ýaqyt ketti. Jel kóterile berdi, daýylǵa aınalyp keter jaıy bar. Ózen betin aq kóbik tolqyndar japty. Túnergen bulttan kúnniń uıasyna qonǵan, qonbaǵanyn da ańǵarý qıyn. Keme kúndegisinen erte zákir saldy. Ymyrt úıirile berdi. Tek bult arasynan aýyq-aýyq bozamyq aı sáýlesi kórinip qalady. Jel doldana ulyp tur. Aqyrynda nóser quıyp ketti, daýyl bastaldy. Komola bir rette keme apatyn basynan keshirgen edi ǵoı, mine endi doldanǵan tylsym kúshtiń aldynda ol úreılene qalshyldap ketti. Keshke oǵan Romesh kelip, jubatqan bolǵan edi.

— Keme úshin qam jeme, — dedi ol, — uıyqtaı berýińe bolady eken. — Komola, men kórshi kaıýtadamyn ǵoı jáne keshirek jatarmyn.

Sol shaqta esikten Chokrobortı kórindi.

— Qoryqpa, qarǵam, daýyl ıesi seni áýre ete almaıdy.

Daýyl ıesiniń óktemdigi qandaı ekenin aıtý da qıyn, biraq myna bir býyrqanyp ketken alapattyń ne nársege soqtyrary Komolaǵa túsinikti edi. Sol sebepti ol esikke júgirip bardy da, jalyna sóıledi:

— Qudaı úshin menimen birge otyra turyńyzshy, aǵataı!

— Jatatyn ýaqyttaryń bolǵan da shyǵar, — dep Chokrobortı uıala jaýap berdi.

Biraq, kaıýtaǵa kirgen soń, Romeshtiń onda joq ekenin kórip:

— Romesh-babý qaıda ketken? — dep ol tańyrqaı sóıledi. — Jemis urlaýǵa ketpegen bolar, árıne. Ol munyń daǵdysynda joq qoı.

— Sizbisiz aǵaı? — degen daýys estildi, — men munda, kórshi kaıýtadamyn.

Chokrobortı sonda basyn suǵa berip, sham jaryǵymen bir qyryndaı kitap oqyp tósekte jatqan Romeshti kórdi.

— Siz nege qosaǵyńyzdy ońasha qaldyrǵansyz? — dedi qart Romeshke. — Báribir kitappen daýyldy qorqyta almaısyz, ony bylaı qoıyńyz da, mynda kelińiz.

Komola qatty abyrjyp, tynyshsyzdanyp ketti. Chokrobortıdyń qolynan ustaı aldy da tolqyna sóılep:

— Joq, joq, qadirli aǵataı, olaı demeńizshi, olaı demeńizshi! — deı berdi.

Syrtta yshqyna soqqan daýyl bul sózderdi Romeshke jetkizbedi, biraq tańyrqaǵan Chokrobortı keri buryldy.

Romesh kitapty bylaı qoıdy da, Komolanyń kaıýtasyna sóıleı kirdi:

— Ne bolyp qaldy, Chokrobortı aǵaı? Múmkin sizdi Komola...

— Joq, joq, men ony az ǵana áńgimelese turaıyq dep shaqyrdym, — dep Komola oǵan qaramaı-aq daýystap jiberdi.

Oǵan eshkim de qarsylyq etpegen edi jáne únemi "joq" degendi qaıtalaı berýine ne májbúr etkenin onyń ózi de múmkin aıta almas. Sol bir "joq" degenimen ol "meni jubatamyn dep oılamaı-aq qoı, men oǵan zárý emespin, bireýdiń qasymda otyrýyn tileıdi eken dep te oılama. Múlde olaı emes!" dep turǵandaı edi.

Sodan keıin Komola Chokrobortıge buryldy.

— Kesh bolyp ketti ǵoı, aǵataı, baryp uıyqtańyz, Ýmeshtiń de halin bilińiz. Múmkin ol qorqyp jatqan bolar.

— Sheshetaı, men eshkimnen de qoryqpaımyn, — degen daýys shyqty kenetten.

Álde birdemelerge oranyp, onyń da osy esik aldyna kelip otyrǵany anyqtaldy.

Tebirenip ketken Komola syrtqa kóz saldy.

— Qudaıym-aý, jańbyr astynda malshynyp bul jerde neǵyp tursyń, Ýmesh, qazir aǵataımen birge kaıýtaǵa jónel, sotqar bala.

Kóńil aýdarǵany úshin, osyndaı sóz estigen "sotqar bala" eki aıtqyzbady, Chokrobortıge erip ketti.

— Qalasań, uıyqtaǵanyńa deıin birdeme aıta turaıyn.

— Joq, kózime uıqy tyǵylyp jatyr, — dep jaýap berdi Komola.

Komolanyń shyn kóńil kúıin Romesh bilmep edi deýge bolmaıdy ǵoı, sonda da ótinishin qaıtalap jatpady, jábirlengen qyz júzinen namys izin kórdi de, únsiz ǵana óz bólmesine jóneldi.

Komola tym tynyshsyzdanyp ketken edi, sóıtse de tósegine kelip zorlana jatty. Daýyl doldana soǵyp túr, taý-taý tolqyndar kóterile berdi. Bar ekıpaj aıaǵynan turǵan, mashına bóliminde jıi-jıi qońyraý urylady, bul berilip jatqan kapıtan buıryqtary edi. Mynadaı daýylda kemeni bir ǵana zákir ustap turýy tym qıyn edi, sol sebepti mashınalar da jumys istep jatty.

Komola túregeldi de, palýbaǵa shyqty. Bir aýyq jańbyr tolas alsa da jel jaraly ańdaı ókirip, týlaı soǵady. Aspandy qaptaldaı japqan qalyń bult arasynan anda-sanda aı sáýlesi muńmen syǵalaı qalady. Jaǵalaý qaraýytyp kórinedi, ózen qarańǵylyqqa batyp ketken. Aspan men jer, alys pen jaqyn, kóringen kóz sharasynan tysqarǵy — bári de bir ǵalamat quıynmen toǵysyp alǵan. Iama táńiriniń qara buqasy kózsiz bir ashýǵa minip, esalań taǵylyqpen basyn shaıqap, arpalysyp jatqandaı.

Osy bir shaıqalǵan, esalań túndi, astan-kesten aspandy kórgende Komolanyń denesi dirildep ketti. Qorqynyshtan ba, qýanyshtan ba, — ol arasy belgisiz. Doly tabıǵattyń osy bir júgensiz kúshi men sheksiz azattyǵy qyz júreginde áldeneni oıatqandaı, tolqytyp jiberdi. Tabıǵat kimge qyr kórsetip jatyr? Biraq daýyl alapatynan oǵan jaýap taba alarsyń ba, sirá? Komolanyń óz júregindegi jumbaq ta mazasyz sezimdeı ol da kúńgirt. Qyz bir nárseni ǵana paıymdaǵandaı. Aspan men jer ashyna qaınap jatyr, kózge kórinbes, qolǵa bilinbes jalǵandyq pen aldamshylyqtyń, nadandyq, qarańǵylyqtyń torynan qutylý úshin óziniń ashýly da yzaly, yshqyndy daýsyn kóteredi. Áldebir qıan alysta sheksiz keńistikten soqqan jel myna qara túnek túnge "jo-joq!" degendi sansyz qaıtalaıdy.

"Joq" — ókirgen daýyldan onyń estip turǵany osy bir aınymas qarsylyq qana, biraq bul kimge qarsylyq? Ony anyqtap aıtý da qıyn. Áıteýir bir joq, joq! Joq!

OTYZYNSHY TARAÝ

Kelesi kúni keshke qaraı jel saıabyrlaı bastady, biraq ózen áli de tynyshtalyp bolǵan joq edi. Kapıtan bir toqtamǵa kele almady, aspanǵa qarap mazasyzdana berdi.

Chokrobortı ertemen, Romesh tósekten turmaı keldi. Jigittiń osy kaıýtada túnep shyqqanyn kórgen qart ótken túngi oqıǵany esine aldy. Aqyry:

— Siz osynda túnep shyqtyńyz ba? — dep tańyrqaı surady.

— Kún búgin qandaı jaman edi, — dep Romesh jaýap bermeı jaltara sóıledi, — qalaı, jaqsy jatyp, jaı turdyńyz ba?

— Romesh-babý, múmkin siz meni aqymaq kórip, sózime qulaq asqyńyz kelmeıtin bolar, sonda da bylaı degim kelip tur: men osy ǵumyrymda kóp syr-jumbaqqa kezikken edim, sonyń talaıyn túbegeıleı baryp sheshken de edim; alaıda, Romesh-babý, siz bar ǵoı, maǵan túsiniksiz jumbaq bolyp tursyz.

Romesh bir sát ózin qolaısyz sezindi de, qyzaryp ketti, biraq tez boıyn bılep aldy da, kúle jaýap berdi:

— Alaıda, bul qylmys emes shyǵar? Ekeýimiz de kishkene kúnimizden-aq Telýgý tilin úırenýge talpynǵanmen, eshteńe shyǵara almaǵan bolar edik, al Telıngana balasyna bul til taza sý sıaqty ǵoı. Budan bilmeıtinińdi aıyptamaý kerek degen qorytyndy shyǵady jáne siz qanshama túnińizdi kirpik ilmeı ótkizseńiz de, ózińizge túsiniksiz belgi-tańbanyń syryn tabamyn dep dámelenbeńiz.

— Keshire kórińiz, — dedi Chokrobortı, — ózime eshbir baılanys, qatynasy joq adamnyń syryn uǵamyn deýdiń ózi de astamshylyq bolar. Biraq dúnıede alǵashqy kóriskende-aq tabysyp, jaqyndasyp kete beretin adamdar bolady ǵoı. Mine, sizdiń jamaǵatyńyzdy ana saqaldy kapıtan janashyr týysqanyndaı kóredi; eger de osy sózimdi quptamasa, men oǵan musylman emessiń der edim. Osyndaı bir jaıly jaǵdaıda sen Telýgý tili sıaqty túsiniksiz jumbaqqa kezikseń, árıne, qıyn-aq. Sabyr ete turyńyz, Romesh-babý, eń áýeli men ne aıttym, sony jaqsylap turyp oılap alyńyz!

— Men oılap ta boldym, — dep jaýap berdi Romesh, — Jáne ashý shaqyratyndaı eshteńe joq ekenin de baıqaımyn. Biraq ashýlanaıyn, ashýlanbaıyn, sizdi azaptaıyn, azaptamaıyn — degenmen, Telýgý tili báribir túsiniksiz til bolyp qala beredi. Qatań jaratylys zańy solaı. Romesh tereń kúrsinip aldy.

Endi ol Gadjıpýrǵa barý, barmaý jaıyn oılap tolqı bastady. Ádepkide ol jat qalaǵa baryp ornalasý úshin qartpen tanystyqtyń paıdasy bolar dep oılap edi. Mine endi sonyń qolaısyzdyǵy da bolatynyn ańǵaryp qaldy. Komolamen ekeýiniń arasyndaǵy ózara qatynas jaıyn qazbalap suraı berý jáne sol týraly alyp qashty sózder qyz betine shirkeý túsirýi múmkin. Durysy bularǵa eshqandaı suraý bermeıtin, eshbir tanysy joq jerge baryp meken tepken oń bolady.

Gadjıpýrǵa bir kúndik jer qalǵanda Romesh Chokrobortıge bylaı dedi:

— Abaılaısyz ba, aǵaı, men sıaqty mamandyǵy bar adamǵa Gadjıpýr qadasyn qolaısyz dep bilemin, sol sebepti Benareske barýǵa bel baıladym.

Romeshtiń turaqty bir sheshimge kelgenin daýsynan ańǵarǵan qarıa kúle sóıledi.

— Joq, sát saıyn aını berýge bolmaıdy. Óıtkeni aınyǵyshtyq batylsyzdyq degen sóz ǵoı! Al sonda qalaı, sizdiń qazir Benareske barmaq sheshimińizdi tujyrymdy sheshim dep sanaýǵa bola ma?

— Iá, — dep Romesh qysqa qaıyrdy.

Shal bóten eshteńe demedi, óz bólmesine bardy da, nárselerin jıystyra bastady.

— Siz búgin ashýlanyp júrsiz be maǵan, aǵataı? — dep surady odan bir rette Komola.

— Kúnine eki ret talasamyz, al men bolsam, bir retinde de jeńip shyǵa almadym, — dep kúńkildedi shal

— Azannan beri nege syrǵaqtaı beresiz?

— Sheshetaı-aý, sender menen de ármen syrǵyp ketýdi oılap qoıypsyzdar ǵoı, meni qashqyn deýdiń reti ne sonda?

İstiń baıybyn túsine almaǵan Komola qartqa qaraı berdi.

— Romesh-babý saǵan áli eshteńe aıtpap pa edi? — dedi Chokrobortı, — osynda, sender Benareske deıin barady degen sheshim bolǵan.

Komola úndemeı qaldy. Az-kem únsizdikten keıin:

— Aǵataı, chemodanyńyzdy men jınastyryp bereıin, sizdiń yńǵaıyńyz kelmeıdi ǵoı, — dedi.

Jańaǵy habardy Komolanyń salqyn qabyldaǵanyna qart renjip qaldy. "Osynyń ózi-aq durys bolar, endi qartaıǵan shaǵymda jańa bir jaqyndyq taýyp qaıtemin", — dep ókine oılady.

Sol shaqta Romesh keldi.

— Men seni izdep edim, — dedi ol Komolaǵa.

Komola Chokrobortı chemodanyn jınastyra berdi.

— Komola, biz endi Gadjıpýrǵa barmaıtyn boldyq, — dedi Romesh, — men praktıkany Benareste-aq ótkizýdi oıladym. Sen ne deısiń buǵan?

— Men Gadjıpýrǵa baramyn, — dedi Komola Chokrobortıdiń chemodanynan kózin almaı. — Tipti jınalyp ta qoıdym.

— Sen qalaı, jalǵyz ketpeksiń be? — dep surady qyzdyń bir toǵa sheshimine qaıran qalǵan jigit.

— Nege jalǵyz ketpekpin, onda aǵataıym turady, — dep Komola Chokrobortıge yqylastana qarady.

Bul sózderge abyrjyńqyrap qalǵan qarıa daýystap jiberdi:

— Sen, tipti, maǵan eligip alypsyń ǵoı, keshikpeı Romesh-babý maǵan qyryn qaraıtyn bolar.

Qyz sonda da óz sózin qaıtalaýmen boldy:

— Men Gadjıpýrǵa baramyn.

Komola basqalardyń pikirin elemeı dál osylaı esh ýaqytta da erkin sóılep kórgen emes edi.

— Al, jaqsy, aǵaı, Gadjıpýr bolsa, Gadjıpýr bolsyn, — dedi aqyr sońynda Romesh.

Túnde daýyldan keıin aı erekshe ashyq nurly kórindi. Keme palýbasynda otyryp Romesh budan ári bulaı júre bere almaıtyny týraly oılady. Komola minez kórsetip qaldy, al bul keleshekte onyń ómirin tózgisiz etip jiberýi múmkin. Birge turyp, bir-birine jattyq qatynasta bolýy endi múmkin emes. Jetti endi. Komola shynynda da áıelim emes pe; men ony óz áıelim dep qabyldadym. Daǵdyly bir ǵuryp-yrymdaryn jasamadyń dep taıqaqsyı berý aqymaqtyq bolar edi. Iamanyń ózi sonda qumdy aralda nekemizdi qıyp ketpedi me. Dúnıede odan qýatty, odan zor abyz bar ma edi, sirá?

Romesh pen Hemnolını arasynda urys maıdany jatyr. Senimsizdik pen kóretin jábir-japany, qıyndyq tosqaýyldardy eleń qylmaı attap ótse ǵana Romesh ózin jeńiske jettim demek, sonda ǵana Hemnolını aldyna basyn kótere ustap barmaq. Biraq osy bir shaıqasty oılaǵanda onyń úreıi ushyp ketti, onda jeńip shyǵam degen úmit bolmaıtyn. Ol óz durystyǵyn qaıtip dáleldeı almaq? Dáleldeı qalǵan kúnniń ózinde de osy bir oqıǵa kóldeneń adamǵa qandaı jıirkenishti ekenin, Komola úshin qandaı soqqy bolatynyn aıtýdyń ózi qıyn-aq qoı.

Sóıtip solqyldaqtyqty, batylsyzdyqty bylaı tastap Komolany jar etý kerek. Yńǵaıly jol osy ǵana. Ras, Hemnolını ony jek kórip ketedi, sol jek kórýshilik onyń Romeshten de artyǵyraq bireýge kóńil aýdarýyna kómektesetin bolady. Romesh osylaı oılady da, kúrsinip aldy: ol Hemnolınıge qaıta oralamyn degen úmitpen birjola qoshtasty.

OTYZ BİRİNSHİ TARAÝ

— Bul ne nárse? Sen qaıda barmaqsyń? — dep surady Romesh.

— Hanymmen birge, — dep jaýap qatty Ýmesh.

— Men saǵan bıletti Benareske deıin bergenmin, al mynaý Gadjıpýr aılaǵy. Biz Benareske barmaıtyn bolǵanbyz.

— Men de barmaımyn.

Ýmeshtiń endi birjola qalǵanyn Romesh oılaǵan da joq edi, biraq balanyń qyńyr sheshimi ony abdyratyp tastady.

— Ýmeshti de erte júrýimizge týra kelgeni me? — dep surady Komoladan.

— Endi qaıda barmaqshy ol? — dep jaýap berdi Komola.

— Joq, ol tek sendermen birge bolamyn deıdi. Abaıla, Ýmesh, aǵaıdan qalyp qoıyp júrme. Jat jer ǵoı, adasyp qalarsyń.

Qaıda barý kerek, kimmen barý kerek, endi onyń bárin Komolanyń ózi sheshetin boldy. Romesh degenine únemi bas shulǵı beretin zaman ótken sekildi. Sol sebepti Ýmesh oramalǵa baılanǵan kishkene túıinshekti qoltyǵyna qysyp, Komolamen qatar aıańdap kele jatty, al onyń bul qylyǵyn sóz etken, sókken eshkim de bolmady.

Aǵaıdyń kishkene úıi qala men eýropalyq oram aralyǵyna ornalasqan edi. Úı aldynda qoldan jasalǵan úńgir bolatyn, al syrtqy bette mango aǵashy ósken baqsha bar. Odan ári birneshe qatar qyryqqabat pen betel ósiriletin qaınar sýymen sýarylatyn qorshaýly jer.

Komola men Romesh ýaqytsha kelip osy úıge jaıǵasty. Chokrobortı aǵaı óz jamaǵaty Harıbhobınıdiń ymshyq-shymshyq aýrýy bar ekenin aıta berýdi jaqsy kóretin, biraq kóldeneń jurt ol kisiniń basy aýyrǵanyn da kórgen emes. Óziniń biraz jasap qalǵan da jaıy bar. Sonda da óńi taımaǵan, qýaty qaıtpaǵan, tek samaı shashy ǵana býryl tarta bastaǵan adam ekeni baıqaldy: kárilik óktemdik jasap, úkimin shyǵarsa da, sonysyn áli oryndaýǵa batyly jetpeı jatqandaı.

İstiń jaıy shynynda da solaı edi. Jas kezinde Harıbhobınıdy bezgek aýrýy qatty azaptaǵan. Chokrobortı jubaıym qonys aýdarsaq aıyǵyp keter dep oılady da, Gadjıpýrǵa kelip ornalasty, mektepke muǵalim boldy. Sodan beri kóp zaman ótti, Harıbhobını saý-salamat jazylyp ta ketti, sonda da Chokrobortı onyń densaýlyǵyn oılap, mazasyzdana beretin.

Qonaqtardy ol syrtqy bólmede qaldyryp, ózi áıelder turatyn ishki bólmege — zenanǵa kirdi de, jamaǵatyn shaqyrdy.

Harıbhobını jan-jaǵy qorshalǵan arnaýly jerde astyq basyp bolyp, qumyralar men ydys-aıaqtaryn kúnge qoıyp jatyr edi.

Sonda kire berip Chokrobortı daýystap jiberdi:

— Apyraý, jalańash júrgeniń qalaı? Kún salqyn ǵoı! Iyǵyńa birdeme japsań qaıtedi?

— Qyzyqsyń! — dedi Harıbhobını, — kún arkany kúıdirip jatqanda, sýyqty qaıdan taptyń?

— Munda da onsha jaqsylyq joq endi, shatyr degen qymbat dúnıe emes qoı.

— Jaqsy, shatyr satyp alarmyz, al óziń nege osynsha keshiktiń?

— Ol bir uzaq sonar áńgime. Qonaqtar keldi, kútip alý jaıyn oılaý kerek, — dedi de jańa tanystarynyń jaıyn aıtyp shyqty. Bul úıge buryn da kútpegen jerden at sabyltyp qonaqtar kelip turatyn, biraq Harıbhobını erli-zaıypty adamdardy qarsy alýǵa múlde daıyn emes edi.

— Oı, táńirim-aı! Qaıda ornalastyrasyń olardy?

— Áýeli tanyssańshy, ornalasý jaıyn sodan keıin sóz etermiz, — dep jaýap berdi Chokrobortı. — Bizdiń Shoıla qaıda ketken?

— Bala shomyldyryp jatyr.

Chokrobortı sol sátinde Komolany zenanǵa alyp keldi. Qyz jaqyndaı berip, Harıbhobınıge ıile sálem berdi, Harıbhobını onyń ıeginen qaqty da, tańyrqaǵandyǵyn tanytyp, óz saýsaqtaryn súıip aldy.

— Oıpyraı, bizdiń Bıdhýdan aınymaı qalýyn qarashy! — dep kúıeýine buryldy.

Bıdhý olardyń úlken qyzy edi, ózi Allahabadta kúıeýde bolatyn. Jańaǵy teńeýdi estigende Chokrobortı sezdirmeı ǵana myrs etti; Komola Bıdhýǵa múlde uqsamaıdy, biraq Harıbhobını óz qyzynan basqa bir qyzdyń ne sulý, ne basqa bir artyq qasıeti bolýyn moıyndamaıtyn. Al osynda turatyn Shoılodjany Komolamen salystyrýǵa múlde bolmaıdy, sol sebepti Harıbhobını Komolany munda joq qyzyna teńedi, bul onyń óz úıiniń namysyn jyrtyp jatqany edi.

— Hosh keldińiz, — dedi úı ıesiniń áıeli, — qushaq jaıyp qarsy alamyz. Biraq jańa úıimizdi jabdyqtap bola almaı, myna bir kishkene úıde uılyǵyp otyrmyz, jaǵdaılaryń bolmasa sókpeńizder.

Shynynda da Chokrobortıdyń bazar tóńireginde jabdyqtalyp bolmaı jatqan úıiniń bary ras bolatyn, biraq onda kishkene dúken ornalasqan edi, sol sebepti jaıly jaǵdaı týraly sóz qozǵaýdyń múlde reti joqty.

Jalǵan aıtylǵan álgi bir jubaı sózin Chokrobortı teriske shyǵarmady, myrs etip kúldi de bylaı dedi:

— Eger Komolanyń qolaısyz jaıǵa kónterli ekenin bilmesem, men bulardy ertip kelmegen de bolar edim.

Sodan keıin, áıelin kúz kúniniń densaýlyqqa zıandy bolatynyn aıtyp, úıge barýyn ótindi de, Romeshke jóneldi.

Harıbhobını Komolamen tanysa, bilise túskisi keldi.

— Kúıeýińiz advokat pa? Solaı estidim ǵoı deımin. Bul qyzmetti atqarǵanyna kóp boldy ma? Jalaqysy qandaı? Ne deısiń? Ol áli jumysqa kirisken joq deısiń be? Onda qalaı kúneltip júrsińder? Múmkin qaıyn atań baı turatyn bolar? Bilmeısiń be? O, qudiret... bul netken tańǵajaıyp qyz! Qaıyn atań úıi jaıynda sen eshteńe de bilmeısiń be? Al kúıeýiń aılyq shyǵyn úshin qansha aqsha beredi? Eneń bolmaǵan soń, bar sharýashylyq óz moınyńda ǵoı. Oqasy joq, bala emessiń. Meniń úlken qyzymnyń kúıeýi oǵan tapqan aqshasyn ákep beredi.

Harıbhobını osyndaı bir saýal berip, eskertpeler jasaı otyryp, Komolanyń sharýa kórgen adam emes ekenin op-ońaı dáleldep berdi. Mine endi Komola Harıbhobını jaýdyrǵan suraqtardy baıyptaı otyryp, óz kúıeýi Romeshtiń ótken ómiri, isi jaıly tym az biletini jat adamǵa qanshalyqty ersi de qolaısyz kórinetinin aıqyn túsindi. Oılap qarasa, bul kúnge deıin ol kúıeýimen bel sheship ashyq sóılese almapty. Romeshke jar, jubaı bola turyp, kúıeýi jóninde eshteńe de bilmegen! Endi osy bir jaıdyń ózi de tym ersi kórinip ketti, óz tájirıbesizdigi janyn qatty qınap, uıaltty.

— Káne, bilezigińdi kórsetshi! — dedi Harıbhobını taǵy da. — Sapaly altyn emes eken, solaı ma? Ákeń bilezik syılamap pa edi? Ákeń joq pa? Sonda da áshekeı, zeınetsiz júrýge bolmaıdy ǵoı. Kúıeýiń saǵan eshteńe de syılamaıtyn bolǵany ma? Meniń úlken kúıeý balam eki aı saıyn Bıdhýǵa qandaı bolsa da bir syılyq berip turady.

Osy bir qyzý jaýaptasý ústinde eki jasar qyzdy jetektep Shoılodja kirip keldi. Bul keń mańdaıly, oınaqy ótkir kózdi, qara tory kelinshek edi. Kishkene júzinen baısaldylyq pen aqyldylyqty birden kórýge bolady.

Shoılodjanyń kishkene qyzy Komolaǵa tesile sál qarap qaldy, sodan soń oǵan táte dedi, biraq Bıdhýǵa uqsastyq taýyp aıtyp turǵan joq, ózi unatqan áıeldi osylaı deıtin onyń ádeti bolatyn. Komola ony kóterip aldy.

Harıbhobını Komolany óz qyzyna tanystyryp jatyp, bylaı dedi:

— Myna áıeldiń kúıeýi advokat eken. Shet aımaqta qyzmet etip, praktıkadan ótpekshi kórinedi, ákeń bulardy jolda kezdestirip, Gadjıpýrǵa alyp kelgen.

Komola men Shoılodja bir-birine qarasty. Sol qarastan ekeýi de erekshe bir jaqyndyqty, dostyqty sezdi. Harıbhobını qonaqtarǵa oryn jaıǵastyrýǵa ketti. Sol kezde Shoılodja kelip Komolanyń qolynan aldy da:

— Sińlim, júr, meniń bólmeme baraıyq, — dedi.

Birneshe mınýttan keıin olar erkin sóılesip ketti. Jas jaǵynan ekeýi qaraılas ta edi. Shoılodja Komolaǵa qaraǵanda múlde salmaqty kórinedi, biraq Komola, turmysqa shyqqannan keıin qaıyn eneniń qatań qyspaǵyn kórmegendikten be, álde basqa bir sebeptermen be, áıteýir tez ósip, tez eseıip qaldy, onyń tipti keskin-keıpinde de erkindik baıqalady. Ózi kórgen jańalyqtardyń bárin de bilsem dep qumartady, mazasyzdana qumartady. Ózin azaptaǵan beıtanys suraqtarǵa jaýap tapqansha tynyshtalyp ta kórgen emes. Kúni búginge deıin: "Óshir únińdi! İste degendi iste! Qatyn "joq" dep aıtýǵa tıisti emes" degen ákireń sózderdi estip kórgen joq-ty. Sol sebepti Komola ózin erkin ustap júretin: óıtkeni sý adaldyqtan qýat alatyn.

Shoıladjanyń qyzy Ýmı eki áıeldiń kóńilin ózime aýdaramyn dep qansha tyrysyp baqsa da eshteńe shyǵara almady, jańa dostar aýyz jabysa áńgimege berilip alypty. Osy bir ashynajaı áńgime ústinde Komola óz ómiriniń kúısiz de sátsiz ekenine kózi anyq jetti. Shoılodjanyń aıtary da kóp, al Komolada hıkaıa eter ne jaı bar. Keń bir ómir polotnasynda onyń turmysqa shyǵý kórinisi barlyq boıaýdan ada, qara qaryndashpen syzylǵan nobaı-dolbar ǵana bolyp edi. Bul kúnge deıin Komola óz tirshiliginiń maǵynasyzdyǵy jaıynda oılamaǵan-dy. Ras, bir nársesi únemi jetpeı turatyn sekildi edi, ár kezde jan seziminde bir qarsylyqtar týyp ta qalatyn, biraq ol munyń sebepterin izdep oılanyp jatpaıtyn. Alǵashqy kezdesý sátinen bastap Shoılodja óz kúıeýi jaıyn áńgimelep ketti. Onyń júrek qylyna sál qol tıse, sol sátinde kúı tógilip ketkendeı edi. Al Komola óz júregindegi sol bir qyldyń ún shyǵara almaıtynyn túsindi, óz kúıeýi jaıynda ne aıtpaq, ıe, onyń qajeti ne? Romesh jaıyn sóz qylýǵa Komolanyń qulqy da soqpady. Shoılodja áńgimesiniń qaıyǵy óziniń baqyt júgin artyp, aǵys boılap baıaý ǵana jyljıdy. Al beıshara Komola qaıyǵy taıyz sýda qaıyrlap qalǵandaı.

Chokrobortıdyń eki qyzy bolatyn. Úlken qyzy qaıyn enesiniń qolynda turatyn, al kishi qyzynan ol qaıtse de aıyrylǵysy kelmedi. Sol sebepti jaı-kúıi joq, bir kúıeý balany tańdap aldy da, óziniń baılanys tanystyǵyn paıdalanyp, Gadjıpýrdyń apıyn keńsesine jumysqa ornalastyrdy. Sóıtip, Shoılodjanyń kúıeýi Bıpın onyń ózimen birge Chokrobortı úıinde qalyp qoıdy.

Shoılodja áńgimesin kilt toqtatty da, daýystap jiberdi.

— Bir sát otyra turshy, sińlim, men qazir oralamyn, — dedi ol, sodan soń ezý tartty da, túsindire bastady, — kúıeýim sýǵa túsip kelip edi, tamaq iship jumysqa barmaq.

— Onyń kelgendigin sen qaıdan bildiń? — dep Komola shyn tańyrqaı surady.

— Áziliń be bul seniń? Jurt qalaı bilse men de solaı biletin shyǵarmyn. Óz kúıeýińniń kelgen dybysyn bilmeıtin shyǵarsyń! — Osy sózderdi kúle aıtyp Shoılodja Komolanyń ıeginen qaryp qoıdy, sodan soń sarıiniń kilt baılaǵan bos ushyn tartymdy bir qımylmen ıyǵynan asyra tastady da, qyzyn kóterip bólmeden shyǵyp ketti. Komola bul kúnge deıin adam júrisin sonshalyqty ońaı tanýǵa bolatynyn bilmeıtin edi. Terezege únsiz qarady da, oılanyp qaldy. Áınek aldyndaǵy gýaga aǵashy burqyraı sheshek atqan. Sol sheshekterdiń arasynda ábigerlene bal jınap aralar júr.

OTYZ EKİNSHİ TARAÝ

Romesh Gang jaǵasynda ońashalaý turǵan bir úıdi satyp almaq boldy. Gadjıpýr sotyna qyzmetke túrý úshin de jáne dúnıe múlkin kóshirip alyp kelý úshin de onyń Kalkýttaǵa baryp qaıtýyna týra kelgen. Biraq tartynshaqtyq jasaı berdi. Kalkýttadaǵy ózine tanys bir sholaq kósheni esine alsa, júregin qasiret oty basatyn. Ol qazirde de Hemnolınıden kúderin úzip bolǵan joq, biraq Komolany jarym dep tanıtyn mezgil de jetti, kesheýletýge bolmaıdy. Osy bir ári-sáriliktiń saldarynan Kalkýttaǵa barýdy keıinge qaldyra berdi. Komola Chokrobortı zenanynda turyp jatty. Úı tym kishkentaı bolǵandyqtan Romeshtiń syrtqy bólmede bólek jatýyna týra keldi, Komolamen kezdese almaıtyn da boldy. Bir kúni Shoılodja Komolaǵa onyń basyndaǵy osy jaıdy muńaıa otyryp renjı aıtyp edi.

— Nege sonsha renjip otyrsyń, apataı? — dep tańdandy Komola. — Renjirlikteı ne bar munda?

— Ay, solaı ma! — dep kúldi Shoılodja, — osynshama tas baýyr bolarsyń ba! Jorta isteısiń-aý. Degenmen aldaı almaısyń meni! Júregińde ne jatqanyn jaqsy bilip turmyn.

— Al baýyrym, shynyńdy aıtshy, eger de Bıpın-babý seni eki kún kórmese, ol da óstip...

— Oıbaı-aý, ne aıtyp otyrsyń óziń. Ol mensiz eki kún de tura almaıdy, — dep Shoılodja asqaqtaı sóılep, onyń sózin bólip jiberdi. Birden kúıeýiniń ózine degen mahabbatyn aıtyp ketti. Alǵashqy kezde ol Shoılodjamen kezdesý úshin talaı aılalar jasapty. Qarttardyń kózine túspeýge tyrysyp-aq baǵypty. Qolǵa da túsip qalǵan kezderi bolǵan kórinedi. Sodan keıin qarttar olardyń kúndiz kezdesýine qatań tyıym salypty. Jas ǵashyqtar soǵan da bolmapty, aıla taýypty. Tamaq iship otyryp, kózderimen aınaǵa qarap, ymmen sóılesetin nemese únsiz ǵana otyratyn bolypty. Shoılodja sony esine aldy. Ótken kúnder jaıly osy bir áńgime ústinde Shoılodjanyń keskininde baqyt kúlkisi oınap otyrdy. Sodan keıin ol Bıpın qyzmetke ornalasqanda ekeýine de aýyr bolǵanyn jáne onyń qyzmetti tastap, jıi-jıi kelip kete beretinine deıin aıtty. Bir rette Bıpınnyń qaıyn atasynyń jumsaýymen Patnýǵa baryp qaıtýyna týra kelgen. Shoılodja odan mensiz tura alasyń ba dep surapty. Bnpın oǵan sensiz de óte jaqsy tura alamyn dep jaýap beripti. Bul sóz Shoılodjanyń namysyna tıip ketken, ol erteń saparǵa attanar degen túni eshbir renish bildirmeıin, Bıpındi elemeıin dep ant-sý ishedi. Biraq Bıpın júrer kúni kóz jasyna ıe bola almaı qalady. Attanar aldynda Bıpınnyń kenet basy aýyra qalypty. Dáriger shaqyrylady. İshýge dári-dármekter usynylady. Biraq bular eshkimge sezdirmesten ol dárilerdi jyraqaǵa tóge beredi. Shoılodja osynyń bárin berile, qulaı aıtty, ýaqyttyń qalaı ótip jatqanyn da ańǵarmady. Kenet ol ushyp turdy da qulaq saldy. Syrtqy esik aldynda júrgen bireýdiń aıaq dybysy estildi.

— Bıpın-babý qyzmetten oraldy, — dedi ol

Ortaq tirshilikteriniń osy bir kúlkili oqıǵasyn aıtyp jatqanda, súıgen júregin esik aldyna qaraýylǵa qoıyp, dybys estilmeı me dep kútinip turǵan eken Shoılodja.

Bul sezimdi Komola múlde túsinbeıtin edi deýge árıne bolmas ta edi.

Romeshpen qosylǵan alǵashqy aılarda munyń da júreginde sondaı bir kúı shertile bastaǵandy. Sodan keıin mektepten qutylyp, Romeshke qaıtyp oralǵanda da onyń júregi dirildeıtindi shyǵardy. Oımen ǵana estirlik, únsiz kúıimen áýendesken ǵalamat bir bıge uqsap dirildeıtin. Qazirgi Shoılodja áńgimesinen ańǵaryp otyrǵan sol bir sezim sol kezde munyń oz basynda da bolǵan-dy. Biraq olar jasyrynyp kezdespedi. Bálenniń kózine túsip qalmaıyqshy dep amal-aıla jasamady. Komolanyń belgili bir shekten shyǵýyna ruqsat etilgen joq. Rasynda da Shoılodja men Bıpın arasyndaǵydaı ystyq mahabbat bar ma bularda? Mine olardyń bólek turǵanyna birneshe kún bolyp qaldy, biraq Komolanyń basynda renish, saǵynysh degenniń biri de joq. Osy esiktiń syrtynda Romesh otyr. Ol muny kezdestirem dep qıyn-qıly amal-tásil qoldanyp jatsa, qandaı oqys kóriner edi Komolaǵa.

Jeksenbi kúni — meıram kúni týdy. Shoılodja qıyndyqqa dýshar bolyp qaldy. Ol óziniń jańa joldasyn uzaq ýaqyt jalǵyz qaldyryp ketýdi qolaısyz sanaıdy, sonymen qatar Komola úshin meıram kúnin qurban etýge de onsha yqylasty bolmady. Onyń ústine Romesh kórshi bólmede ǵana otyr. Sonda da Komolanyń onymen kezdesýge múmkindigi joq. Bul jaǵdaı da Shoılodjanyń mazasyn ala bermek. Qaıtse de Shoılodja meıram kúnin durys ótkize almaıdy. Shirkin-aı, amalyn taýyp Komola men Romeshti kezdestire qoısa!

Mundaı iste, álbette, úlkenderden aqyl-keńes suramaıdy ǵoı. Biraq Chokrobortı ózinen aqyl suraýdy kútip otyra beretin adamdar tobyna jatpaıtyn. Ol qaýyrt sharýasy bar ekenin, kúni boıy úıde bolmaıtynyn habarlady. Sodan keıin Romeshke búgin úıge qonaq kelmeıtinin de, keterde syrtqy esikti jaýyp ketetinin de ańǵartty. Bul jaıdy ol ásirese qyzyna túsindirýge tyrysty. Óıtkeni onyń osyndaı ıshara, tuspaldy tez ańǵara qoıatyny bolatyn.

— Al sińlitaıym, shashyńdy qurǵat, — dedi Shoılodja Komolaǵa sýǵa shomylyp shyqqan soń.

— Asyǵatyn ne bar?

— Ony keıin bile jatarsyń, kel beri, shashyńdy taraıyn. — Osy sózderdi aıtyp Shoılodja onyń shashyn taraýǵa kiristi. Kóp taramdy etip órip edi, taranýy jaqsy da bolyp shyqty. Sodan keıin qandaı sarı kıý kerektigi jaıynda ekeýi qyzý talasqa túsip ketti. Shoılodja oǵan túsi ashyq sarıdi kıgizgisi kelip edi. Komola onyń mánisin túsine de almady, aqyr sońynda Shoılodjanyń kóńilin qaldyrmaıyn dedi de kónýge týra keldi. Túski tamaqtan keıin Shoılodja kúıeýin buryshqa shaqyryp apardy da, birdeme dep sybyrlap jatty. Sodan keıin syrtqy bólmelerge shyqshy dep Komolanyń qyr sońynan qalmady.

Buryn Komola Romeshti kezdestirgende qysylmaıtyn edi. Uıalatyndaı reti de bolǵan emes. Romesh alǵashqy kúnnen bastap-aq barlyq shart-talap degendi bylaı tastaǵan-dy; qyzdyń ersi qylyqtaryn mazaq etetin abysyn-ajyndary, dostary da bolǵan joq.

Al búgin Shoılodjanyń degenin oryndaý múmkin emes sıaqty bolyp kórindi. Kúıeýine Shoılodjanyń qalaı mindetsı alatynyn Komola bilip otyr, jáne óziniń Romeshke ondaı óktemdik júrgize almaıtynyn da sezinedi, sol sebepti suramsaqtyq jasap, aıaǵynan bara almaıdy Romeshke. Aqyry Shoılodja Komolany kóndire almady. "Múmkin Romeshke ol ókpeli bolar dep jorydy... Árıne, ókpeleıtin orny da bar, — dep oılady jas kelinshek, — bólek turǵandaryna qansha kún boldy, Romesh bolsa Komolaǵa jolyǵamyn dep talpynǵan da emes".

Túski tamaqtan keıin úı ıesiniń áıeli Harıbhobını dem alýǵa ketti. Sol shaqta Shoılodja Bıpınge bylaı dedi:

— Romesh-babýǵa bar da, Komola zenanǵa kirsin dep aıtty de. Ákem ashýlanbaıdy, al mamam eshteńe de sezbeıtin bolady!

Bıpın sıaqty qoı aýzynan shóp almas jupyny jigit úshin bul ǵajap tapsyrma boldy, biraq mynadaı meıram kúni áıeliniń meselin qaıtarýǵa dáti barmady.

Bul kezde Romesh jerge tóselgen kilem ústinde aıaǵyn aıqastyryp, kitap oqyp jatyr edi, zerikkendikten jýrnaldaǵy habarlandyrýǵa kóz sala bergende kirip kele jatqan Bıpındi kórip, qýanyp ketti. Bıpın, árıne, áńgimege joq adam edi, sonda da mynadaı beıtanys jat jerde ana-mynany aıtysyp, ýaqyt ótkizýge bolar dep oılady Romesh, jalpyldaı sóıledi:

— Kirińiz, Bıpın-babý, hosh keldińiz!

Biraq, Bıpın otyrmady, jelkesin qasydy da, bylaı dedi:

— Sizdi shaqyryp jatyr.

— Kim, Komola ma? — dep surady Romesh.

— Iá.

Romesh bir halde tańyrqap qaldy. Rasynda Komolany óz jamaǵatym dep esepter shaq jetti dep qorytqanyna bir qydyrý ýaqyt bolǵan edi, Biraq óziniń ynjyqtyǵyna baǵyp, sheginshekteı, sheshimin keıinge qaldyra bergen. Oısha Komolany óz úıiniń ıesi etip te elestetti. Onymen óter keleshek ómir baqytyn oılasa, rýhtanyp ta qalatyn. Qashan da qıyny — alǵashqy qadam ǵoı, biraq kúni búginge deıin arada bolyp kelgen salqyndyq, jattyq qatynasty bir ádemi kúni joıyp jiberýge bolady degendi Romesh aqylyna da syıǵyza almaıdy. Onyń úı jaldap almaı, naıqalyp júrgen sebebi de osy edi.

Komola bir sharýa jaıymen shaqyrǵan shyǵar dep oılady Romesh. Osy joramalǵa aıaǵyn myqtap basty, biraq oıyna kúdik kele berdi.

Romesh jýrnaldy bylaı qoıdy da, zenanǵa bet aldy. Talma tústiń enjar da tynysh bir shaǵynda Romesh ózin súıgen jaryna yntyqqan ǵashyqtyq sezimge bólengendeı boldy. Bıpın anadaıdan oǵan esikti kórsetti de ketip qaldy. Al Komola bul kezde shalqalap ashylǵan esik aldynda baqshaǵa qarap otyr edi. Romesh ekeýmizdi tabystyram dep yntyǵyp edi Shoılodja, ol raıynan qaıtqan shyǵar, Bıpınge tartqan shyǵar dep oılap otyrǵan.

Jańaǵy bir qylyǵymen Komola sezimin oıatyp jibergenin Shoılonyń ózi de bilmeı qaldy. Samal jel aǵash japyraqtaryn qybyrlatyp, oınatyp ótedi. Sol bir ásem de oınaqy qybyr, qımyldar qyz júregin qytyqtaıdy da azapqa salady. Saǵynysh ákeledi.

Sol shaqta bólmege Romesh kirdi de, qyzdyń art jaǵynan kelip daýystap jiberdi.

— Komola!

Komola oıanyp ketkendeı boldy, ushyp tura keldi. Júregi týlaı soǵyp ketti. Buryn Romesh aldynda qysylmaıtyn, qymsynbaıtyn edi, endi basyn kóterip, kóz qıyǵyn da sala almaı qaldy. Qulaǵyna deıin qyzaryp ketti.

Jańa kıim kıgen Komola endi Romeshke tanys emes bir jaqsy da jat qubylysta kórinedi. Sol bir kórinis ony tańqaldyrdy da tartyndyryp tastady. Jaı basyp keldi, az-kem únsizdikten keıin bıazy daýyspen ǵana:

— Komola, sen shaqyrdyń ba meni? — dep surady. Qyz tańyrqaı berdi.

— Joq, joq shaqyrǵanym joq, shaqyryp qaıtem? — dep Komola ózine jat bir qyzbalyqpen sóıledi.

— Al eger shaqyrsań she, ol bir qylmys pa edi?

— Joq, men seni shaqyrǵan emespin! — dep Komola órshelene tústi.

— Jaqsy! Sen shaqyrǵan joqsyń, men ózim keldim. Ashýlanbassyń, qýyp shyqpassyń?

— Munda bolǵanyńdy jurt bilip qalady, renjıtin bolady, barshy! Men seni shaqyrǵan emespin!

— Al jaraıdy! — dedi Romesh, onyń qolynan alyp, — men jatqan bólmege baraıyq, onda eshkim de joq.

Komola qalshyldap ketti, qolyn tartyp aldy, kórshi bólmege júgirip kirdi de esikti bekitip qoıdy.

Romesh munyń áıelder jasap júrgen arandatýshylyq ekenin túsindi de óz bólmesine bardy. Burynǵysha jatyp taǵy da jýrnaldaǵy habarlandyrýlardy qaramaq boldy, biraq túkke de túsiner emes: jel aıdaǵan qara bulttaı ishki dúnıesin qat-qabat sezimder bılep ketti.

Shoılodja esikti qaǵyp edi, eshkim dybys bermedi. Sonan soń tesikten qolyn ótkizdi de ishki baspany kóterdi. Úıge kire berip tórde etpetinen túsip, jylap jatqan Komolany kórdi.

Shoıla tańyrqap qaldy. Komolany renjitetindeı ne keremet bolyp qalǵanyn túsine almady. Qasyna jaqyn kelip otyrdy da, erke daýsymen sybyrlaı sóıledi:

— Ne boldy, janym, nege búıtip jylap jatyrsyń?

— Nege shaqyrdyń ony? Nege bulaı istediń? — dep Komola aıyptaı sóıledi.

Osyndaı ashshy qasirettiń ne sebepti burq ete qalǵanyn basqa túgil Komolanyń ózi de bilmedi. Jurtqa jumbaq bir qaıǵy kópten beri janyn jegideı jep júrgenin eshkim de bilmeıdi. Búgin Komola óziniń tátti bir qıalymen bolyp edi. Eger sol bir qıal dúnıesine Romesh baıqap kirse, bári de sátimen aıaqtalar edi. Biraq ol óz yntasymen kelmedi, basqa bireý aldap kirgizedi. Sol sebepti mine endi jańaǵy qıalynyń byt-shyty shyqty. Romeshtiń meıram kezindegi Komolany mektepte qaldyrmaq bolǵany da, keme ústindegi salǵyrttyǵy da qaıtadan zoraıa kelip esine tústi. Súıgen jarǵa óziniń adal sezimi jetelep kelý bar da, shaqyrýmen tóbe kórsetý bir basqa ǵoı. Komola ony osy Gadjıpýrǵa kelgen soń tez túsingen. Al Shoılodja munyń birine de túsine almady. Tipti ol Komola men Romesh arasynda áldebir kedergi bolar dep te oılaǵan emes. Shoılodja Komolany jaılap qana qushaqtady da:

— Álde Romesh-babý saǵan bir dórekilik kórsetti me? — dep surady. — Álde meniń kúıeýimniń shaqyra barǵanyna ashýlandy ma eken? Kináli men ǵoı, sony nege aıtpadyń?

— Joq, joq ol eshteńe de aıtqan joq. Biraq nege shaqyrttyń ony?

— Ras, isim teris boldy, sińlim, keshir, — dedi ezilip ketken Shoılodja.

Komola túregele berip, ony qushaqtaı aldy.

— Bara ǵoı, janym, — dedi ol — bar tezirek, Bıpın-babý ashýlanyp qalyp júrer áıtpese.

Romesh jýrnalǵa úńilip kop otyrdy. Biraq eshteńeni kórgen de, oqyǵan da joq, jaı ǵana maǵynasyz úńilip otyrdy. Aqyry ony laqtyryp tastady da, túregeldi.

— Jetti, sóz buıdaǵa sala berýge bolmaıdy endi. Erteń Kalkýttaǵa júremin, ondaǵy isti biryńǵaılap, tez qaıtyp oralýym kerek. Komolany nekeli jarym dep tanyr ýaqyt jetti, — dep kúrt toqtamǵa keldi.

Kenet bir qýat paıda boldy. Tolqý men túıtkildiń bárin de julyp tastady ol.

OTYZ ÚSHİNSHİ TARAÝ

Romesh Kalkýttadaǵy bar sharýasyn tyndyryp, tez oralmaq bolyp edi, tipti Kolýtolaǵa moıyn burǵysy da joq. Ózi Djordjıparǵa kelip túsken. Kelgen sharýasy kóp ýaqytyn da almady, uzaq kúndi bos ótkizýge týra keldi. Burynǵy tanystarymen de kezdeskisi kelmedi, sol sebepti kóshede bireý-mireý kezdesip qalmasa eken dep yǵysa júrdi.

Áıtse de Kalkýttaǵa qaıtyp oralýy-aq muń eken, jan dúnıesi ózgerip sala berdi. Tynyshtyǵy mol, qońyltaq keń dalada balǵyn Komola tym sulý kórinýshi edi, endi onyń sol tartymdylyǵy myna qala ómirine áýeıilengen Romeshtiń kóz aldynan joǵalyp, irip ketkendeı. Romesh Djordjıparda óz páterinde otyryp, Komola beınesin elestetem dep áýre-sarsań bolady. Biraq júregi selt etpeıdi. Komola endi qara baıyr da nadan qyz sıaqty bolyp sala berdi.

Mundaıda qansha salmaqty bolaıyn deseń de shydamyń jetpeıtini bar emes pe! Hemnolınıdy umytamyn dep qanshama tyryspady, biraq onyń súıkimdi beınesi kúni-túni munyń kóz aldynda turdy da qoıdy.

Eger Romesh shıraǵyraq qımyldasa, bar jumysyn áldeqashan bitirip, Gadjıpýrǵa da oralǵan bolar edi. Biraq ala kóńil adamnyń isi ónbeıtini bar ǵoı. Aqyrynda óıtip-búıtip sharýasyn da bitirdi-aý.

Ádepkide Romesh jolda Allahabadqa soǵa ketem dep oılaǵan. Bul kúnge deıin sol sheshimnen aınymaǵan bolatyn. Shydamdylyq degen jaqsy ǵoı. Alaıda attanar aldynda Kolýtolodaǵy úıge bas suǵa ketse, onyń nesi ersi. Mine sóıtip ol Kolýtoloǵa barar aldynda hat jazýǵa kiristi. Komolamen eki aradaǵy jaǵdaıdy keń tolǵap jazdy. Gadjıpýrǵa qaıtyp oralǵan soń oǵan úılenýden basqa amaldyń joq ekenin de habarlady. Sóıtip Hemnolınımen birjola qoshtaspaı turyp, osy bir aqyrǵy jazylar hat arqyly oǵan syrdyń bárin de ashty.

Sóıtti de hatty konvertke saldy, biraq oǵan eshkimniń aty-jónin jazbady. Onnoda-babýdyń qyzmetkerleri muny jaqsy kóretinin Romesh jaqsy biledi. Óıtkeni, Hemnolını tóńiregindegilerge bul únemi kóńil sala júretin, aqshasy da, kıim-keshegi de sol úı qyzmetkeriniń aýzy men ústinde bolatyn. Endi mine ol Kolýtolodaǵy úıge kesh túse barmaq boldy, alystan bolsa da Hemnolınıge kóz salmaqshy, sodan keıin qyzmetkerlerdiń birinen osy hatty Hemnolınıge tapsyr dep ótinedi. Sóıtip Hemnolınımen birjola ajyrasatyn bolady.

Kesh túse Romesh aqyryn basyp kózge ystyq kóshege kirdi, júregi týlap ketti. Úıge jaqyndaı kelip esik-terezelerdiń tas túıin jabyq turǵanyn kórdi. Qańyrap ıesiz qalǵan úı sıaqty. Sonda da ol kelip esik qaqty. Bir qyzmetshi shyqty.

— Bul Sýkhon ǵoı deımin? — dep surady Romesh.

— Ia, men, myrza, — degen jaýap qaıyryldy.

— Úı ıesi qaıda?

— Ol kisi qyzymen birge batysqa júrip ketken. Dem alyp qaıtpaq.

— Batystyń qaı jerine?

— Ol arasyn bilmeımin, myrza.

— Olarmen birge taǵy kimder ketti?

— Nolın-babý bar.

Odan keıingi jaýaptardan mynaý anyqtaldy: — Nolın-babý jas jigit, sońǵy kezde bul úıge jıi keletin bolǵan. Romesh ózin Hemnolınıden birjola qol úzip kettim dep sanasa da, myna bir Nolın-babý degendi unata qoımady.

— Hanymnyń densaýlyǵy qalaı?

— O, kóńili tetik.

Qyzmetshi Sýkhon osy bir jaqsy habardy aıtyp, Romeshti qýandyryp tastamaq bolyp edi. Biraq qatty adasqanyn bir allanyń ózi ǵana biledi!

— Men joǵaryǵa shyǵaıyn dep edim, — dedi Romesh. Qyzmetshi tútini býdaqtaǵan jer maı shamyn qolyna ustap ony baspaldaqpen joǵary bastady. Romesh arýaqqa uqsap, bos bólmelerdi aralady. — Keıde ózine tanys dıvan, kreslolarǵa kelip te otyrady. Úı burynǵy bul bardaǵy qalpyn saqtaǵan, ózgermegen, sonda da, apyraý, osynda kelip júrgen Nolın-babý degen kim boldy eken? Mán-maǵynasy joq tabıǵat bola ma? Mine, jatatyn bólmedegi tereze aldy Romeshke aıryqsha ystyq kórindi. Bir kezde bul jerde Hemnolını ekeýi qatar turǵan edi. Qos júrek batar kúnniń altyn sáýlesine malynyp únsiz turǵan, únsiz tabysqan jer bul. Bul jerge áli de talaı ret kún shuǵylasy túsedi. Hemnolını basqa jat bireýdi ertip kelip baıaǵysynsha talaı ret turatyn da bolar. Apyr-aý, dál osy shaqta Hemnolını ótken kúnin qaıtip esinen shyǵaryp tastamaqshy eken? Romesh jasyp qaldy.

Kelesi kúni ol Allahabadqa soqpastan Gadjıpýrǵa týra tartyp ketti.

OTYZ TÓRTİNSHİ TARAÝ

Romesh Kalkýttada bir aıǵa jýyq boldy. Bul Komola úshin az da ýaqyt emes edi. Onyń jan dúnıesinde úlken-úlken ózgerister bar. Dúnıege altyn nuryn birden tóger erteńgi kún sıaqty Komolanyń da jan sezimi kenet oıanyp, gúl atty. Ony osyndaı halge keltirgen Shoılodjanyń buǵan degen dostyǵy edi.

Shoılodja súıispenshiligi nur ákeledi, munyń júregin jylytady.

Romesh keshige bergen soń Chokrobortı aǵaı Shoılodjanyń degenin istedi. Komola men Romeshke arnap qala shetinen, naq Gang ózeniniń jarqabaǵyndaǵy bir úıdi páterge aldy, qyzmetshi jaldady. Keıbir kerekti nárselerdi de sonda aparyp qoıdy.

Romesh Kalkýttadan oralysymen olar jańa úıge kóship shyǵatyn boldy.

Komola endi jańa meken tapty, óz sharýashylyǵyn qura bastady.

Úı tóńireginde baqsha ósiretin jer de mol bolyp shyqty. Qys túse Gang ózeni tartylyp, qabaqtan alystap qalatyn edi. Mine endi ózen tabany men úı arasynda qumdaýyt alań paıda boldy. Bul jerge sharýalar bıdaı ege bastady. Qaýyn-qarbyz otyrǵyzǵandar da boldy. Úıdiń Gang jaq qabyrǵasyna jaqyn, alyp nım aǵashy ósedi eken. Sonyń saıasyna jeńil jappa jasaldy. Al shısý aǵashtarynyń saıasyn boılap ketetin keń aleıa týra úıge alyp baratyn boldy.

Úı uzaq ýaqyt ıesiz turǵan eken. Júdep qalǵan. Jemis aǵashtary da kútim bolmaǵan soń azyp ketipti. Osy ıesizdiktiń ózi Komolaǵa qatty unap qaldy. Onyń endi óz mekeni bar. Ol endi sol óz mekeniniń ıesi bolmaq. Sonyń bári de Komolaǵa ádemi de, qyzyqty da kórinedi. Qaı bólmege ne qoıady, qaı jerge nendeı aǵash otyrǵyzady, bárin de Komola osy bastan-aq oılastyra bastady.

Chokrobortı aǵaımen aqyldasa otyryp, úı tóńiregindegi jerdiń josparyn da jasady, qada qaǵylmaıtyn, shybyq shanshylmaıtyn bos oryn da qalmaıtyn boldy. Ac úıge qazandyq ornatýdy da Komolanyń ózi qadaǵalap júrdi. Boıyn qýanysh bılep, shalqyp ketti. Jalǵas salynar qurylystarǵa da ózgerister engizgen de onyń ózi boldy. Uzaq kúnde bul úıde qyzý jumys júrgiziledi.

Áıel sáni úı sharýashylyǵynda ǵana kórinedi ǵoı. Sondaı bir ábiger jumys ústinde kóringen Komola Romeshke qapastan bosatylǵan azat qus sıaqty bolyp ketti. Aq jarqyn, shat júzin jumsaq ta epti qımyl-júrisin tamashalaıdy, qaıran tańǵala tamashalaıdy. Bul kúnge deıin Komolanyń osyndaı ashylmaı júrgen óneri bar ekenin baıqamaǵan edi, mine, endi myna bir jańa qyzmet, úı sharýashylyǵyndaǵy áıel qyzmeti Komolaǵa aıryqsha sulýlyq, aıryqsha pańdyq bergen.

— Apyraý, ne istep júrsiń, Komola? Sharshaısyń ǵoı! — dedi Romesh oǵan jaqyndaı berip.

Komola bir sátke basyn kóterip aldy da, sondaı bir tartymdylyqpen ezý tartty.

— Qoıshy, meniń birdemem kemip qalar deısiń be?

Romeshtiń kóńil aýdarǵanyn qoshemet dep túsingen Komola jumysqa jańa bir ekpinmen kirisip ketti. Elige súısingen Romesh onyń janyna taǵy da qaıtyp keldi:

— Tamaqtanyp pa ediń, Komola?

— Árıne, tamaqtanbaýshy ma edim osy ýaqytqa deıin.

Romesh ony bilgen de edi, sonda da óziniń súısingen kóńilin tanytý úshin ádeıi surap jatyr. Mundaı qamqorlyq Komolanyń ózine de jaǵymsyz bola qoımady.

Jańaǵy bir jaqsy áńgimeni úzip almaımyn degen Romesh taǵy da sóz qatty.

— Munyń bárin óziń ǵana istep jatqanyń qalaı? Ákel, men kómekteseıin!

İsker adamdardyń bir kemshiligi bolady! Olar qashan da basqa adamdardyń qabiletine den qoımaıdy, senim bildire almaıdy. Sol sebepti ózi ister isti basqaǵa senip tapsyra almaıdy. Sondaı bir kemshilik Komolanyń boıynda da bar edi. Ol kúle sóıledi:

— Joq, bul sen atqarar jumys emes.

— Biz, erkekter shydamdy halyqpyz ǵoı, — dep jaýap berdi Romesh, — áıel jaratpaǵan iske boı sala almaımyz, qarsylyq kórsete almaımyz. Eger áıeli bir kúıge kezikse, álek-shálegińdi shyǵaryp jibergen bolar edi! Al onda ana aǵaıdy nege jolatpaı qoımaısyń, epsiz adam men ǵana bolǵanym ba sonda?-

— Saǵan muny túsindire almaımyn, jalǵyz-aq, as úıdi qalaı sypyrǵanyń esime tússe kúlkim keledi. Ketshi bul jerden, baıqaısyń ba, qandaı shań ekenin!

Romesh áńgimesin jalǵaı berýge tyrysty:

— Alaıda shań degeniń adam talǵamaıdy, saǵan da, maǵan da qona bermeı me?

— Men jumys istep júrmin ǵoı, tózýge týra keledi. Al sen nesine shań jutasyń?

Qyzmetshiler estimesin dep Romesh tym aqyryn meıirlene sóıledi:

— Men senimen neni bolsa da bir kórgim keledi.

Komolanyń júzine qan júgire qaldy. Eshteńe dep jaýap ta qaıtarmady, burylyp ketti.

— Taǵy bir qumyra sý quıyp jiber, — dedi ol Ýmeshke qarap, — kir degenińniń battasyp qalǵanyn kórmeı tursyń ba! Sypyrǵyshty maǵan ber! — Osyny aıtty da Komola úı ishin tazalaýǵa kirisip ketti.

Soǵan qarap Romesh mazasyzdanyp qaldy:

— Bul isiń ne, Komola-aý?

Kenet onyń artynan daýys shyqty:

— Bul jumysta uıat sanar ne bar, Romesh-babý? Siz aǵylshyn mánerin úırenip alǵan adamsyz, teńdik jaıyn qaıtalaı berýge de barsyz. Al eger úı tazalaýshynyń eńbegi qorlyq dep sanalatyn bolsa, úı qyzmetkerlerine tyıym nege salynbaıdy? Men, múmkin, aqymaq shyǵarmyn, bylaı dep jaýap bereıin: quntty qyzdyń qolyndaǵy sypyrǵyshtyń árbir taly maǵan kún nuryndaı jarqyldaq, ádemi bolyp kórine beredi, Myna jyńǵyldy tazalap ta boldym, sheshetaı, — Chokrobortı endi Komolaǵa buryldy, — endi qaı kókónisti qaı jerge otyrǵyzý kerektigin kórsetip berýińe týra keledi.

— Aǵataı, sabyr ete tur az ǵana, — dedi Komola, — myna bólmeni tazalap alaıyn.

Úı ishin jaıǵastyrǵan soń Komola sarıiniń bir ushyn basyna jamyldy da Chokrobortımen erip baqshaǵa shyqty. Ol munda álde bir sharýajaı keıippen kókóniske qaı jerdi bolý kerektigin áńgimelep ketti.

Osyndaı qyzyl tanaý ábiger ústinde kúnniń de qalaı ótkeni sezilmeı qaldy. Biraq úı áli de tolyq tártiptelip bolǵan joq edi. Kósher aldynda, taǵy da tazalap, kók sasyǵan bólmelerdi sańǵyratyp keptirip alýǵa týra keldi. Sol sebepti kesh túsisimen olardyń Chokrobortı úıine qaıtyp barýyna týra keldi. Bul Romeshti kóńilsizdendirip tastady. Ol búgin kúni boıy osy bir mol tynyshtyǵy bar ońasha úıde sham jaryǵymen otyryp uıala kúlimdegen Komolaǵa óz sezimin, óz janyn usynýdy arman etip edi. Mine endi kóship shyǵýǵa áli de birneshe kúndik kederginiń baryn baıqady da, qyzmetke ornalasý máselesimen Allahabadqa júrip ketti.

OTYZ BESİNSHİ TARAÝ

Kelesi kúni Komola Shoılodjany óziniń jańa mekenine túski dámge shaqyrdy. Jas kelinshek kúıeýin tamaqtandyryp jumysqa attandyrdy da, qurbysynyń úıine tartty. Komolany kóńiline jaqpaǵan soń Chokrobortı aǵaı bir kúndik demalys jarıalap, balalardy úıine taratyp jiberdi. Nım aǵashynyń salqyn saıasyna áıelder dastarqan jaıdy. Ýmeshtiń kómegimen tamaq daıyndala bastady.

Túskilikten keıin Chokrobortı aǵaı dem alýǵa úıge kirdi. Al jarasty abysyndar aǵash barqynynda otyryp ózderiniń taýsylmas áńgimesine kiristi. Qystyń tymyq bir kúninde ózen jaǵasynda, qalyń aǵash saıasynda tym beıbit etken áńgime Komolanyń et júregine shıpadaı áserli tıdi. Mazasyn alyp, janyna tynyshtyq bermegen beımaza oılardyń bári de bultsyz aspan keńistiginde noqattaı ǵana bolyp, qalyqtap ushqan lashyn qustaı alystaı berdi, alystaı berdi.

Kún uıasyna eńkeıgen shaq edi. Kúıeýimniń jumystan qaıtar ýaqyty bolyp qaldy dep Shoılodja mazasyzdana bastady.

— Bir kún qarsy almasań, qaıtýshy edi, — dedi Komola.

Shoılodja úndemedi; sál ǵana jymıyp kúldi de Komolanyń ıeginen qaqty, sodan soń basyn shaıqady. Úıge kirip ákesin oıatty, qaıtatynyn habarlady.

— Qaraǵym, bizben birge júr, — dedi Chokrobortı Komolaǵa.

— Joq, ondaı-mundaıdy jaıǵastyryp, keıin bararmyn, — dedi Komola.

Chokrobortı aǵaı Komola qasyna Ýmesh pen óziniń kári qyzmetshisin qaldyrdy da, ózi Shoılodjany shyǵaryp sala ketti. Munda áldeqandaı sharýasy bolsa kerek, qaıtyp kelem dep ketti.

Komola sharýasyn kún batpaı turyp jaıǵastyryp alǵan edi. Endi jyly shálige qymtana orandy da baqshaǵa shyqty, butaǵy kóp bir aǵashtyń túbine kelip otyrdy. Sonaý alys batysta qan qyzyl aspanǵa qara jelkenderin boılatyp, tumsyqtaryn jaǵaǵa tireı turǵan qaıyqtardan asyp kún batyp barady.

Komolanyń janyna aqyryn basyp Ýmesh keldi.

— Sheshetaı, seniń saǵyz shaınamaǵanyńa kóp boldy ǵoı. Men muny aǵaıdyń úıinen ala shyǵyp edim, — dep qaǵazǵa oraýly nandy usyna berdi.

Komola birazdan keıin baryp sergidi, ymyrt úıirilip bara jatqanyn baıqady da, asyǵa túregeldi.

— Sheshetaı, Chokrobortı myrza saǵan kólik jiberipti, — dedi Ýmesh.

Júrer aldynda Komola bitpeı qalǵan birdeme joq pa eken dep taǵy da úıge kirdi.

Qys qatty bolsa, úı jyly bolsyn degen maqsatpen tórgi bólmege kamın ornatylǵan edi. Sol pesh ústinde sham janyp tur. Ýmesh usynǵan qaǵaz túıinshekti Komola sol jerge qoıdy. Shyǵa berip úı ishine taǵy da kóz saldy. Kenetten jańaǵy nan oralǵan qaǵazdan óz atyn kórdi, úńile qarasa, Romeshtiń qoly.

— Bul qaǵazdy sen qaıdan aldyń? — dep ol Ýmeshke buryldy.

— Myrza jatatyn bólmeniń irgesinde jatyr eken. Úı sypyryp júrip kózim tústi de, kóterip aldym.

Komola bir sózin de qaldyrmastan muqıat oqı bastady. Bul Romeshtiń Hemnolınıge jazǵan haty edi. Baryqsyz Romesh túsirip alǵan da, umytyp ketken bolsa kerek. Komola aıaǵyna deıin oqyp shyqty.

— Sheshetaı, nege úndemeı tursyń? — dedi Ýmesh, — qarańǵy túsip ketti ǵoı.

Komola jaýap qaıtarmady.

Ýmesh onyń óńine qarap, shoshynyp qaldy.

— Sheshetaı, nemene, estimeı tursyń ba? Júr, úıge baraıyq, múlde qarańǵy túsip ketti.

Biraq Komola qozǵalmady. Bir ýaqytta Chokrobortı aǵaıdyń qyzmetshisi kelip, ekıpajdyń kópten kútip turǵanyn, júretin mezgil bolǵanyn habarlaǵanda ǵana ornynan qozǵaldy.

OTYZ ALTYNSHY TARAÝ

— Búgin óńiń synyq kórinedi, sińlim, syrqattanyp otyrǵan joqsyń ba? Basyń aýyra ma? — dep surady Shoılodja.

— Joq, oqa emes, — dep jaýap qatty Komola. — Aǵataı qaıda júr, kórinbeıdi ǵoı?

— Qazir mektepte demalys qoı. Allahabadta turatyn apamyz aýyryp qalypty. Sonda ketken.

— Qashan keler eken?

— Bir jumadan artyq bola qoımas. Býngalony túzeımin dep sharshap qalǵan bolarsyń, tym júdep otyrsyń. Tamaqty erterek ish te, jatyp qal

Eń jaqsysy bárin de Shoılodjaǵa aıtyp berýge bolar edi, biraq Komolanyń batyly barmady. Basqaǵa bolsa da, Shoılaǵa aıtýǵa bolmaıdy, osynsha ýaqyt Shoılodja Romeshti munyń kúıeýi dep túsinip kelip, endi ony kúıeýim emes edi deý Komolaǵa múmkin emes sıaqty bolyp kórindi.

Qyz jatatyn úıge kirip, esikti jaýyp aldy da, sham jaryǵymen hatty qaıta oqyp shyqty. Onda qyzdyń aty-jóni de, qaıda turatyny da aıtylmaǵan edi. Sonda da áıelge arnalǵany áýeninen tanylady. Romesh oǵan úılenbek eken. Komola úshin ajyrasýǵa týra kelgen. Romesh ol áıeldi jan-tánimen súıetinin de jasyrmapty. Tek baqytsyz bir kezdeısoqtyqpen tap bolǵan jetim qyzdy aıaǵandyqtan, óz súıgeninen birjola ajyrasýǵa bel baılaǵan.

Romeshtiń eń alǵash qulazyǵan ózen jaǵasynda kezdesken sátinen bastap, kúni búginge deıin buǵan degen kóńil jaıyn Komola mine endi ǵana túsindi.

Romesh ony áıelim dep sanamaǵan jáne ne isterge amal da taba almaǵan. Al Komola bolsa, oǵan kúıeýim dep qarady, kúdiktengen de joq, baqytty ot basyn quraýǵa umtyldy.

Mine endi Komola sol qylyǵyn oılaǵanda uıattan órtenip kete jazdady. Birge turǵan kúnderdiń árbir oqıǵasy esine túskende jer tesigi bolsa kirip keterdeı bolady. Osy bir oqıǵa onyń kúnádan pák, taza janyn aramdady, aqtalar da amal-aıla joq endi.

Esikti serpe ashty da Komola baqshaǵa shyqty. Qystyń qarańǵy túni, qara kók aspannan yzǵar bilinedi. Shyńyltyr aýa bar, kók áleminde sansyz juldyzdar jymyńdaıdy.

Onyń kóz aldyna qaraýytqan bir shoq mango aǵashy aıqyn elestep ketti. Shym-shytyryq oı basyp, jańylystyra berdi. Salqyn shópke otyra ketti de tastan shapqan beınedeı qımylsyz qatyp qaldy. Kózine jas ta kelmedi. Bári de kebir tartyp qalǵandaı.

Osyndaı bir qalypta qansha otyrǵanyn da bilmedi, endi birde múzdap tońǵanyn sezdi, qaltyrap ketti. Túnniń bir ýaǵy boldy. Shetinen kemitilip, taýsyla bastaǵan qıyq aıdyń ala qońyr bulyńǵyr sáýlesi qara aspannyń jıegine boz tańdaq túsire bastady. Dúnıeni tabyttaı tylsym tynyshtyq basyp alǵan. Komola zorǵa turdy da úıge kirdi.

Erteńine uıqydan oıanǵanda basynda otyrǵan Shoılodjany kórdi. Sáske tús bolyp qalǵan shyǵar dep, qystyqqan qyz asyǵa turdy.

— Turma, sińlim, úıyqtaı tur áli de. Múmkin syrqattanyp qalǵan bolarsyń? Óńiń júdep, kóz aldyńa kók syzyqtar júgirgen Birdeme bolǵan ǵoı saǵan. Maǵan nege aıtpaısyń onyńdy? — Shoılodja tósekke kelip otyrdy da, Komolanyń moınynan qushaqtady.

Qyz júregi týlaı soǵyp ketti, odan ári shydamy jetpedi, Shoılodjanyń qoltyǵyna betin basty da solqyldap jylap jiberdi. Shoılodja da eshteńe aıtpady, qatty qysyp Komolany qushaqtaı berdi. Biraq bir sátten keıin Komola onyń qushaǵyn jazdy da, túregeldi, kóz jasyn súrtti, sodan keıin zorlana kúldi.-

Qoı kúlmeshi, — dedi Shoılodja, — men kop qyzdardy kórgen edim, biraq sendeı tuıyq adamdy kezdestirgen emen. Jasyryp qalam dep úmittenbe, menen úndemeı qutylam dep te oılama! Munyń sebebin ózim-aq aıtyp bereıin, tyńdaǵyń kele me? Romesh-babý Allahabadtan áli bir de hat joldaǵan joq, — mine seni býlyqtyrǵan jaı, namysqoıyn qara munyń! Biraq onyń sharýasy bolyp ketken, túsinseńshi eki kúnnen keıin qaıtyp keletin bolady. Nesine ashýlanasyń, ýaqyt tutqasy onyń qolynda emes qoı! Jetti endi! Al sińlim, men saǵan aqyl aıtyp jatyrmyn-aý, eger seniń ornyńda bolsam, men de osyndaı kúıge túser edim! Bolmashy úshin kózin bulaıtyn áıel baıǵus-aı. Mine, kóz jasyń qurǵap edi, kúle bastadyń. Oılama endi ony!

Shoılodja osy sózderdi aıtyp Komolany ózine tartty:

— Shynyńdy aıtshy, sen qazir ǵoı onyń bul qylyǵyn esh ýaqytta da keshirmeımin dep oılaısyń, á?

— Ie, ıe, sen dál ústinen tústiń.

Shoılodja qyzdyń betinen qaqty.

— Árıne, solaı, men osylaı shyǵar-aq dep oılap edim! — Nesi bar, kórermiz!

Dál sol kúni, Komolamen arada bolǵan áńgimeden keıin Shoılodja Allahabadqa ákesine hat joldady.

"Komola Romesh-babýdan hat-habar ala almaı renjip qaldy, — dep jazdy ol. — Ol sorly beıtanys qalada jalǵyz ózi ǵoı. Al Romesh bolsa, únemi saparda júredi, onyń ústine hat ta jazbaıdy, al búl Komolaǵa qandaı aýyr! Romesh Allahabadtaǵy sharýasyn osy ýaqytqa deıin neǵyp tyndyra almady. Árıne ol kóp ýaqytty da kerek etedi ǵoı, sonda da bir-eki hat jaza salýǵa ýaqyt tabý qıyn bolyp pa!"

Chokrobortı aǵaı Romeshpen kezdesken jerde Shoılodja hatynyń keı jerin baıandap berdi de, jaqsylap turyp urysyp aldy.

Romeshtiń Komolaǵa shynymen-aq kóńili aýǵan edi, bul onyń batylsyzdyǵyn arttyra berdi. Allahabadtan kúıbeńdep shyǵa almaǵany da sol edi, onyń ústine mine Chokrobortı aǵaı kezdesip, Shoılodja jazǵan hat jaıyn aıtyp berdi.

Ol Komolanyń ózi joqta saǵynatynyn da túsindi, jalǵyz-aq muny hatqa jazýǵa onyń dáti shydamaıdy.

Komolanyń súıetinine kózi jetken soń, Romeshtiń ynjyqtyǵy da joıyla berdi. Endi jalǵyz óziniń ǵana emes, qyz baqytyn da oılaý kerek. Sý ortasyndaǵy qumdy aralda alla taǵala olardy jaı ǵana bir-birine keziktire salǵan joq, qos júrekti tabystyrǵan da úılestirgen-di. Romesh osyny oılady da birden Komolaǵa hat jazýǵa otyrdy.

Ol hatty bylaı bastady:

"Súıiktim meniń! Bul hatty jaı shart-mindet sanap jazyp otyr dep oılama. Dúnıede seni basqa janǵa teńgeretin bolsam, hat basyn bulaı bastamaǵan bolar edim. Eger bir kezde oıyńa kúdik salsam, názik júregińe jaraqat túsirsem, onda osy bir súıiktim meniń dep adal aıtyp otyrǵan sózim, kúdigińdi seıiltip, jara-qasiretińdi aıyqtyratyn bolsyn.

Ie, bul jaıynda jazýǵa bolar ma. Bul kúnge deıin meniń qylyqtarym saǵan azap-qaıǵy berdi. Eger áli de maǵan ókpeli bolsań, — aqtalýǵa tyryspaımyn jalǵyz-aq aıtarym, endi dúnıe-degi eń súıiktim sensiń, dúnıede senen qymbat jan joq maǵan. Eger bul aıtylǵan sózder sen keshken qaıǵy-azap pen renishti umyttyra almasa, basqa qandaı amaldyń baryn da bile almaımyn.

Sóıtip, Komola, men seni súıiktim deı otyryp, kúdik pen renish kúńgirttengen ótken kúnmen birjola hosh aıtysyp, aldaǵy kúnde ózińdi ǵana súıýge bel baıladym. Bir nárse jóninde ǵana jalbarynamyn: eń qymbattym ózińsiń, soǵan sen. Eger búl sózge et-júregińmen qulaı senseń, maǵan kúdik keltirip, suraý salmaıtyn bolasyń! Súıdire aldym ba ózimdi, mahabbatyńa ne bola aldym ba, suraýǵa batylym jetpeıdi, ıe, suraýdyń da qajeti joq. Meniń sezimime oraı oz júregińniń tolqynar, ystyq súıispenshilikpen únsiz jaýap, til qatar kúni de týar, men buǵan kámil senemin. Ózimniń saǵan degen mahabbatym sony habarlaıdy. Ózimdi seniń júregińe ne bolarlyq adammyn dep sanaıtyndaı men nesibem tasyp ketken adam emespin, sonda da meniń saǵan degen osy tabynýshylyǵym neǵyp zaıǵy bolmaq, neǵyp jaýapsyz qalmaq. Hat saǵan azdap oǵash kórinerin de túsinemin. Ol ózi mektep balalarynyń mazmundamasyna da uqsap ketip turǵan bolar — qalasań jyrtyp tasta. Júrektegi sezimdi qaǵazǵa túsirip berý múmkin emes. Óıtkeni mahabbat syńar jaq bolmaıdy, ol — qos júrektiń isi. Hatty bireýi ǵana jazyp otyrǵan sebepti ol bárin jetkizip aıtyp bere almaıdy, oǵan tipti eki jaqqa birdeı durys áýen tabý da qıyn.

Shyn hattardy men saǵan aramyzda túsinistik týyp, senim ornaǵan kezde ǵana jaza alamyn. Esik-tereze ashyq tursa ǵana jel úı ishin erkin aralap óte alady. Qymbatty Komola, sendik júrektiń esigin men qashan shalqalap asha alar ekenmin?

Munyń bári birtindep, óz ýaqytymen keletin bolar, sabyrsyzdyq — uıatsyzdyń isi. Men osy hat qolyńa tıgen kúnniń erteńinde azanda oralatyn bolamyn. Ózimizdiń jańa mekenimizden shyǵyp qarsy alǵanyńdy qalar edim.

Uzaq ýaqyt biz baspanasyz boldyq, men endi kúte almaımyn. Bul joly ózimdik turaq-mekenge oralmaqpyn. Júregimdi tutqyndap alǵan adamdy sol úıdiń ıesi esebinde kórýge qushtar-aqpyn. Bul bizdiń ekinshi "sátti kózqarasymyz" bolady. Al alǵashqysy — aıly túnde, qulazyǵan ózenniń qum jaǵasynda ótkeni esińde me seniń?

Baspanasy da, yqtasyny da joq, aǵaıyn-týǵan da, kórshiler men dostar da joq edi — biz úıden qıan alysta edik. Sonda bul tús sıaqty, saǵym sıaqty kóringen. Sol sebepti shyn maǵynasyndaǵy naǵyz "sátti qarasty" kútýdemin, — erke de ashyq tańda, kádýilgi ómirdiń ózinde kútemin.

Óz úıimizdiń aldynda erteńgi kún sáýlesine malynyp, kúle qarap turǵan shaǵyńdy óz júregimde máńgi-baqı saqtap qalarmyn. Sol sátti asyǵa, qumarta kútemin.

Súıiktim! Men óz júregińniń qaqpasy aldynda qonaq esepti kútip turmyn, qýa kórmeshi meni!

Marhabatyńdy tilegen Romesh".

OTYZ JETİNSHİ TARAÝ

Muńly júrgen Komolanyń kóńilin kótermek bolǵan Shoılodja:

— Sen búgin óz býngalońa barmaýshy ma ediń? — dep surady.

— Joq, endi onda barýdyń qajeti joq.

— Úı ishin jıystyryp bolyp pa ediń?

— Ie, apataı, bári bitti endi.

Az-kem ýaqyttan keıin taǵy da Shoılodja keldi.

— Ózińdi qýantyp tastaımyn, súıinshisine ne beresiń, sińlim?

— Mende eshteńe de joq qoı, dıdı.

— Tipti túgiń de joq pa?

— Tipti.

Shoılodja qyzdyń ıeginen qaqty.

— Árıne, bilem ǵoı, ózińdeginiń bárin bir adamǵa ǵana baǵyshtaǵansyń ǵoı. Ras pa? Al mynaǵan ne aıtasyń? — Ol qaltasynan hatty aldy.

Hat syrtyndaǵy Romesh qolyn tanyǵan Komola qýaryp ketti. Teris aınala berdi.

— Jaraıdy, namysqa tyrysa berýiń jetti endi! Meniń qolymnan tezirek alýdy oılap turǵanyńdy men bilmeıdi deısiń be? Kúlshi káne, áıtpese bermeımin! Aıtqanymda turyp qalatynymdy kórersiń!

Sol shaqta "apataılap", aıqaı salyp Ýmı kirip keldi. Qolynda jipke baılap súıretken sabyn qalbyry bar. Komola ony kóterip aldy. Qushyrlana súıip, ishki úıge alyp bardy. Oıynshyǵyn qaldyryp qoıǵan Ýmı aıqaı kóterip edi, Komola bosatpady, jubatpaq bolyp áldenelerdi aıtyp, betinen shópildete súıip, aımalaı berdi.

— Men jeńildim, jeńip kettiń sen! — dedi onyń artynan ere kirgen Shoılodja. — Shydamdylyǵyńa bolaıyn! Men búıtip tózimdilik kórsete almaǵan bolar edim. Al Roı, sińlim, mine, basyma bále tilep nem bar! — Shoılodja osyny aıtty da, hatty tósek ústine tastady. Komolanyń qolynan Ýmıdi aldy da shyǵyp ketti. Komola konvertti ashýǵa batyly jetpeı kop otyrdy. Aqyry zorǵa degende ashyp júgirtip oqı bastap edi, beti ot bolyp janyp ketti. Endi kóńilin ornyqtyryp qaıta oqı bastady. Aqyry sońyna da jetti. Hattaǵy aıtylǵannyń bárin birdeı Komola túsine aldy ma, — ol arasyn bilmeımin, áıteýir osy shaqta qolyna álde bir las nárseni ustap turǵandaı sezindi. Óıtkeni búl hat jat adamnyń oshaq basyn qurýǵa shaqyrýy emes pe! Sonyń bárin Romesh kópten bilgen, biraq aıtpaǵan. Komola qatty jábirlenip qaldy. Gadjıpýrǵa kelgennen beri oǵan aıryqsha kóńil aýdaryp, jyly qaraı bastasa, sonyń sebebin Romesh shynymen-aq óziniń Romesh bolǵandyǵynan izdeıtin bolǵany ma. Komola ony kúıeýim dep jyly ushyraıtynyn ol nelikten túsinbeıdi eken? Ie, Romesh ony túsinbeıdi,"jetim" qyzǵa súıispenshilik hat jazyp, músirkep otyrǵany da sodan. Apyraý, munyń bulaı emes ekenin Komola endi qaıtip dáleldeı almaq? Mańdaıyna osyndaı bir masqara, baqytsyzdyqtyń tap bolatynyndaı, táńirge ne jazyp edi sonsha?! Gang ózeni jaǵasyndaǵy Romesh úıi endi muny jutyp qoıar bir ǵalamat qorqynysh sıaqtanyp ketti. Qutylýdyń sharasy ne? Budan eki kún buryn Romesh osyndaı bir alapat ákeler degen oı onyń túsine de engen joq edi-aý!

Sol shaqta úıge Ýmesh kirdi de, azyraq jótelip qoıdy. Komola ózin baıqamaı otyrǵanyn sezdi de:

— Sheshetaı! — dep dybys berdi.

Komola beri burylǵanda, Ýmesh jelkesin qasydy da, bylaı dedi:

— Búgin Sıdhýbabý qyzyn uzatatyn kórinedi, Kalkýttadan kúıshiler shaqyrypty.

— Jaqsy-aq bolǵan, Ýmesh, — dep jaýap berdi Komola, — bar, kóre ǵoı.

— Erteń tańerteń gúl ákeleıin be, sheshetaı?

— Joq, joq, janym, gúl kerek emes. Ýmesh keteıin dep yńǵaılana berip edi, Komola ony shaqyryp aldy:

— Sen búgin toıǵa barasyń ǵoı, myna bes rýpıany al Ýmesh tańyrqap qaldy. Myna bes rýpıanyń toıǵa qandaı qatysy baryn túsine almady.

— Sheshetaı, múmkin qaladan ózińe birdeme satyp ákep berýimdi qalaıtyn shyǵarsyń?

— Joq, maǵan eshteńe de kerek emes. Bul aqshany óziń al, kerek bolady!

Qysylyńqyrap qalǵan Ýmesh esikke betteı bergende Komola ony taǵy toqtatty.

— Ýmesh, toıǵa sen osy kóılegińmen barasyń ba, jurt ne demek?

Ýmesh jurttyń budan úmit kútetinin, kıim kıisin sóz etetinin múlde oılamaǵan edi. Sol sebepti dhotınnyń taza bolýyna mán bermegen-di, kóıleginiń joqtyǵy da ony qamyqtyrmaǵan. Sol sebepti ol Komola sózine kúldi de qoıdy.

Komola eki sarıdi alyp keldi de Ýmeshke usyndy:

— Má, mynany al da kıip al.

Sý jańa da, ádemi matany kórgende Ýmesh qýanyp ketti, sheksiz raqmet alǵysyn tanytpaq bolyp Komolanyń aıaǵyna bas ura berdi. Sodan keıin júregin kernegen qýanyshyn jasyrmaq nıetpen qabaǵyna kirbiń aldy da shyǵyp ketti. Ýmesh ketken soń, Komola kózine irkilgen jasty súrtip tastady da, tereze aldynda únsiz turyp qaldy.

Úıge Shoılodja kirdi.

— Sińlim, sen maǵan hatyńdy kórsetesiń be? — dep surady ol. Shoılodjanyń Komoladan jasyrar syry bolmaıtyn, sol sebepti Komolanyń da barynsha ashyq bolýyn talap eter qaqysy bar edi onyń.

— Minekı, dıdı, — dep Komola jerde jatqan hatty kórsetti.

"Múmkin ashýy tarqamaǵany ǵoı áli", — dep oılady Shoılodja.

Sodan keıin hatty kóterip aldy da, oqyp shyqty. Onda súıispenshilik jaıy kóp aıtylǵan eken, sonda da Shoılodjaǵa bir túrli oǵash kórindi. Óz kúıeýi zaıybyna qaıtip osyndaı hattar jazdy, joq, tipti oǵash nárse!

— Sińlim, seniń kúıeýiń múmkin romandar jazyp júrgen bolar? — dep ol Komolaǵa buryldy.

"Kúıeý" degen sózdi estigende Komola selk ete qaldy.

— Bilmeımin, — dep jaýap berdi ol.

— Sóıtip, búgin óz býngalońa barmaqpysyń? — dep surady Shoılodja.

Komola basyn ızedi.

— Búgin Norsınha-babýdyń jamaǵaty kelmekshi. Saǵan ere baryp ymyrt úıirilgenge deıin birge bolsam ba dep edim, ne qylarymdy bilmeı turmyn; múmkin senimen birge sheshem baratyn bolar.

— Joq, joq, ol baryp ne istemekshi, qyzmetshiler bar ǵoı, — dep Komola asyǵa jaýap berdi.

— Ie, onyń ústine ózińniń qamqorshyń da qolqanatyń Ýmesh bar ǵoı, — dep Shoılodja kúle sóıledi. — Qorqatyn retiń joq.

Osy kezde Ýmı qaryndash ákelip, kez kelgen nárseni shımaılap, álde birdeme dep byldyrap júr edi. Tegi "men oqımyn" dese kerek. Komola ony jumysynan bólip aldy. Kishkene qyz bala aıqaı salyp qarsylyq bildire bastaǵanda, Komola oǵan bylaı dedi:

— Júr, men saǵan bir ádemi nárse beremin. — Ol balany bólmege alyp kirdi. Kereýetke otyrǵyzdy da, aımalaı bastady. Ýmı otyryp berem degen syılyǵyn talap etti. Komola jáshikti ashty da, eki altyn bilezikti alyp shyqty. Sonshalyqty qymbat oıynshyq alǵan bala qýanyshy qoınyna syımaı ketti. Komola bilezikti balanyń bilegine saldy. Ýmı bilezik syńǵyrlaǵan qolyn maqtana kerip, syılyǵyn kórsetý úshin sheshesine jóneldi. Biraq Shoılodja olardy ıesine qaıtaryp bermek úshin, sol sátinde aǵytyp aldy.

— Komola qyzyq eken, ózi! Bala qolyna mundaı nárseni nege beredi? — dep qoıdy.

Sondaı jábir kórip ádiletsizdikke dýshar bolǵan Ýmı jaratqanǵa jalbaryna berdi. Sol shaqta Komola keldi.

— Apa, bul bilezikti men Ýmıge syıladym, — dedi ol

— Múmkin seniń esiń aýysqan shyǵar? — dedi tańyrqaǵan Shoılodja.

— Joq, joq, sen ony maǵan qaıtaryp berem dep oılamaı-aq qoı. Ýmıge alqa jasatyp ber.

— Eger de dál sendeı jansyz darhandy kezdestirsem, kózim shyqsyn, — dedi de, Shoılodja Komolany qushaqtaı berdi.

— Endi men bul úıden kettim, dıdı. Men munda ómirimde kórmegen baqytqa kezdestim, — dedi Komola. Kózinen ystyq jas burshaqtap ketti.

— Sen bir kóz kórmes alysqa ketip bara jatqandaı sóıleısiń-aý, — dep Shoılodja da kóz jasyn zorǵa ustap qaldy. — Bizdiń úıde tórt qubylań túgel bola qoıǵan joq. Biraq, mine qıyndyqtyń bári artta endi. Óz úıińniń baqytty tutqasy bolasyń. Eger biz bara qalatyn bolsaq "osylardan tezirek qutylsam" dep te oılarsyń!

Komola ıilip sálemdesip, pronam jasaǵanda, Shoılodja bylaı dedi:

— Men saǵan erteń tústen keıin kelemin.

Komola eshteńe dep te jaýap qatpady.

Ol óz býngalosyna keldi. Ýmesh te osynda eken.

— Bul senbisiń? Toıǵa nege barmadyń? — dep surady ol

— Sen osynda keletin bolǵan soń...

— Meni oılap tynyshsyzdanýdyń qajeti joq. Bar toıǵa, munda Bıshon qalmaq. Keshikpe, tez jónel!

— Endi keshigip te qaldym ǵoı.

— Oqasy joq, toı qashan da qyzyq bolmaı ma, jaqsylap kórip al bárin de.

Ýmeshke kóp jalynýdyń keregi de joq edi. Ol jınala bastap edi, Komola oǵan:

— Tyńda, aǵań kelgende, sen... — dedi de, sóılemdi ne dep aıaqtaryn bilmeı múdire berdi. Ýmesh aýzyn ashyp qaldy. Az kidirip oılanǵan Komola bylaı dedi: — Esińde bolsyn, aǵań seni jaqsy kóredi. Eger ózińe birdeme kerek bolsa, soǵan bar, taǵzym etip menen pronam tapsyr, sodan keıin sharýańdy aıt. — Meselińdi qaıtarmaıdy, tek menen pronam tapsyrýdy umyta kórme.

Ýmesh bul sózderdiń mánine túsinbese de:

— Qalaı aıtsań, solaı etip oryndaıyn, sheshetaı, — dedi. Sodan soń shyǵyp ketti.

— Hanym, sen qaıda barasyń? — dep surady Bıshon tús óletinde odan.

— Gangqa shomylýǵa baramyn.

— Shyǵaryp salý kerek pe?

— Joq, úıge bas-kóz bol — Komola osy sózderdi aıtty da, oǵan ne qyzmeti úshin ekeni belgisiz bir rýpıa berdi. Sodan keıin Gang ózenin betke alyp júrip ketti.

OTYZ SEGİZİNSHİ TARAÝ

Bir kúni túski tamaqtan keıin Onnoda-babý Hemnolınımen birge otyryp shaı ishpekke qyzynyń sońynan joǵary kóterildi. Biraq ony jatatyn bólmeden de, qonaq bólmeden de izdep taba almady. Úı qyzmetshilerinen surap, Hemnolınıdiń syrtqa da shyqpaǵanyn bildi. Onnoda-babý qatty tynyshsyzdanyp tóbege shyqty. Baıaý semip bara jatqan qysqy kúnniń álsiz sáýlesi qalanyń kóz jeter jerindegi qıan-qıly úı tóbelerine túsip tur. Erkin samal esedi. Hemnolını tóbeden joǵary kóterilgen munara kóleńkesinde únsiz otyr eken.

Ol tipti art jaǵynan Onnoda-babýdyń kelgenin de estimeı qaldy. Tek ákesi jaqyn kelip, ıyǵynan qaqqanda ǵana Hemnolını shoshyp ketti, sodan keıin uıalyp, qysylyp qaldy. Ol turam degenshe, Onnoda-babý qasyna otyryp ta úlgerdi. Bir ýaq únsiz otyrdy, sodan keıin kúrsinip aldy da:

— Eger shesheń qazir tiri bolsa, Hem! Men saǵan qaıtip kómektese almaqpyn?

Osy bir aıaýly sózderdi estip, Hemnolını tereń uıqydan oıanǵandaı bolyp ketti. Ákesine qarady, áke kelbetinde buǵan degen qanshama súıispenshilik, qanshama jany ashyrlyq sezim, qaıǵy-qasiret bar deseńshi! Osy bir az ýaqyttyń ishinde ol qanshama ózgerip, shógip qalǵan. Hemnolını basyna tóngen ala-bóten qaıǵy daýylyn onyń, bir ózi kótermedi me, qyzynyń jaraly júregine dárý tabam dep talpynbady ma! Sonyń bári de zaıǵy keter áreketter ekenin bilgen soń, mine endi qyz anasyn esine alyp otyr. Óz mahabbatynyń eshqandaı áseri bolmady, sher basqan kókiregin qaq aıyryp eriksiz kúrsinip te aldy. Osynyń bári naızaǵaı jarqylyndaı jalǵyz sátte sonshalyqty aıqyndyqpen Hemnolınıdiń kóz aldyna kelip tura qaldy. Uıalys sezimi ony dúr silkindirdi. Qarańǵylyq shoqtyǵyna batqan dúnıe tirshiligin tanytar bolyp qaıta oralǵandaı. Hemnolını óz minezi úshin uıalǵandaı boldy. Ol sońǵy kúnderde túgel baýrap, shyrmap algan ótken kún elesterinen aryldy da:

— Áke, densaýlyǵyń qalaı? — dep surady.

Densaýlyǵy? Onnoda-babý óz densaýlyǵy jaıynda qashan áńgime bolǵanyn da umytyp qalǵan.

— Meniń densaýlyǵym ba? — dedi ol — Meniń kóńilim tetik qoı, janym, biraq seniń júziń synyq, meni sol qorqytady. Meniń jasymdaǵy adamǵa ne bolýshy edi. Al seniń jasyńda mynadaı taǵdyr soqqysy bar densaýlyǵyńdy qurtyp ketpek, — Onnoda-babý qyzyn aqyryn ǵana arqadan sıpady.

— Anam ólgende men neshe jasta edim, aıtshy, áke? — dep surady Hemnolını.

— Sen onda, úsh jasta bolatynsyń, byldyrlap sóıleı beretinsiń.

— Ma qaıda? — dep suraǵanyń meniń áli esimde. Sen atańdy bilmeısiń ǵoı. Óıtkeni ol sen týmaı turyp ólgen-di. Sol sebepti anań ákesine ketti degenimnen eshteńe túsingen joq ediń. Tek sherlene qarap otyra bergensiń. Sonan keıin qolymnan ustaǵansyń da qańyrap bos turǵan anańnyń bólmesine jetekteı jónelgensiń. Sol qulazyǵan bólmeden anamdy taýyp beredi dep sengen ediń. Sen ákeńdi tym úlken, tym kúshti dep túsindiń ǵoı, sol kúshti ákeńniń orasholaq ekenin bilgen de joqsyń. Mine búgin solardy eske ala otyryp, qazir biz bárimiz de qandaı dármensiz jandarmyz! dep oılaımyn. Qudaı taǵala ákeńe úlken júrek bergende, ákimshilik degennen maqurym qaldyrypty. — Onnoda-babý qolyn qyzynyń ıyǵyna saldy.

Hemnolını sol bir marqamatty da qaltyraǵan qoldy sıpaı bastady.

— Men anamdy bile de bermeımin, — dep bastady sózin, — tek talma tús shaǵynda tósekte jatyp kitap oqıtyny ǵana esimde. Al men bolsam onysyn unatpaýshy edim, qolynan kitapty alýǵa tyrysatynmyn.

Ákeli-balaly ekeýi taǵy da ótken kún elesine shomyp ketti. Marqum ananyń qandaı bolǵanyn, onyń neni jaqsy kórgenin, ózderiniń ol kezde qandaı tirshilik qurǵanyn sóz ete otyryp, kúnniń batyp, aspan álemi mys-kúreń reńkke qalaı aýysqanyn baıqaı almaı qaldy. Sóıtip, shýly Kalkýtta qalasyndaǵy úılerdiń biriniń tóbesinde ákelik, balalyq máńgi mahabbat tabystyrǵan ekeý — kóne kart pen jas qyz otyrdy. Olar qara kúńgirt tartyp, boıaýy óship bara jatqan aspan áleminen shyq monshaqtary túskenshe oryndarynan qozǵalmady.

Sol shaqta baspaldaqta Djogendronyń aıaq dybysy estildi. Suqpatty áńgime úzilip qaldy, ekeýi de úreılene ushyp turdy.

— Bul ne, Hem búgin jurtty tóbede qabyldaıtyn bolǵan ba? — dep Djogendro tesile qarady.

Djogendro ashýly edi. Bul úıdi kúni-túni basyp turǵan qaıǵy jas jigitti tózbestik halge jetkizgen edi. Óz ortasynda Hemnyń ótpegen toıy jaıynda túsinik berýge týra kelip qalǵanda ol únemi bir qıyn jaǵdaıǵa dýshar bola beretin, sol sebepti eshkimniń kózine túspeýge tyrysatyn.

— Hemnyń qylyǵy ótip bara jatyr, — dedi ol, — bul qylyq árqashan aǵylshyn romandaryn oqyǵan qyzdarda bolady. "Romesh tastap ketti, mende endi tirshilik qyzyǵy bolmaýǵa tıisti!"— dep oılady Hem. Mine sony endi janyn salyp bárimizge tanytqysy, ılandyrǵysy keledi. Óıtkeni roman oqyǵandardyń ilýde birine ǵana sondaı bir qolaıly jaǵdaı, mahabbattan aldanyp, toryǵý jaǵdaıy kezigedi ǵoı.

Qyzyn Djogendronyń saıqy mazaǵynan qorǵaý úshin Onnoda-babý bylaı dedi:

— Biz Hem ekeýmiz bul jerde áńgimelesip qana otyrmyz. — Hemdy tóbege onyń ózi alyp shyqqan sıaqty.

— Úıde, shaı iship otyryp sóılesýge bolmaıtyn ba edi? Hemdy únemi kótermeleı beresiń, áke. Eger dál osylaı bola beretin bolsa, meniń bul úıden bezip ketýime týra keledi, — dep saldy Djogendro.

Sol shaqta Hemnolını.

— Áke, sen áli shaı ishken joqsyń ba? — dep oqys sóılep qaldy.

— Shaı keshqurym, batar kúnniń qyzyl araı jalqynymen birge keler aqyndyq shabyt emes qoı. Onyń ústine sen úı tóbesinde bulaı otyra berseń, shaıdyń ózi daıyn bola qalmaıtynyn aıtyp jatýdyń qajeti bolmas, — degen aǵasynyń keketindi daýsy estildi.

Hemnolını ózin aıypty sanap qalmasyn dep Onnoda-babý asyǵa sóıledi.

— Men búgin shaı ishpeýge bel baıladym.

— Nemene, búgin ekeýiń de taqýa bola qalǵansyńdar ma? — dep surady Djogendro, — onda men qaıtpekpin, jel oppaqpyn ba?

— Joq, taqýalyq bul jerde esep emes. Men búgin uıyqtaı almaı shyqtym. Sol sebepti shaı ishpegen durys dep taptym.

Al shyndyǵynda Onnoda-babýdyń shaı ishkisi kelip-aq otyr edi, biraq ol endi tura salyp birden ketip qalýdy jón kórmedi. Kópten beri Hemnolınıdiń ashyla sóılegeni osy. Dál osy bir tynyshtyǵy mol úı tóbesinde otyrǵanyndaı olar buryn aqtaryla syrlasa aldy ma, ol arasy Onnoda-babýdyń esinde joq. Eger bul áńgime qazir úzilip qalsa, endi qaıtyp jalǵaı da almaısyń: kedergi jasadym degenshe synaptaı sýsyp joq bolyp ketti dep bil Sol sebepti Onnoda-babý býy burqyraǵan aq sháınektiń shaqyryp turǵanyna qaramaǵan.

Hemnolını ákesiniń bul aýrýdan shaı ishpesem jazylmaımyn degenine sene almady.

— Júr, áke, shaı isheıik, — dedi ol

Onnoda-babý óziniń uıyqtaı almaıtynyn sol sátinde umytty da, shapshań basyp dastarqan jaıylǵan bólmege ketti.

Onnoda-babý bólmege kire berip, Okhoıdy kórdi de tynyshsyzdanyp qaldy. "Jańa ǵana Hem jubanǵandaı, tynyshtalǵandaı bolyp edi. Okhoıdy kórip, taǵy da mazasyzdanyp qalady-aý, biraq amal qaısy", — dep oılady.

Artyn ala Hemnolını kirip edi. Okhoı ushyp turdy da:

— Djogen, al men kettim, — dedi.

— Qaıda asyǵyp barasyz, Okhoı-babý, qaýyrt sharýańyz bar ma edi? Bizben birge shaı ishińiz, — dep toqtatty ony Hemnolını.

Hemnolınıdiń Okhoıǵa sonshalyqty kóńil qoshymen sóılegenine osyndaǵylardyń bári de tańyrqasyp qaldy. Okhoı qaıta kelip otyrdy. Sodan soń:

— Siz kelmeı turyp eki kese shaı iship alǵan edim, al endi qalasańyz taǵy da barmyn ishýge, — dep qoıdy.

— Shaıǵa kelgende jalyndyrmaıtynyńyz belgili, — dep kúldi Hemnolını.

— Táńirim meni solaı jaratqan ǵoı, asa bir búlgin týyp qalmasa, jaqsy nárseden nege bas tartaıyn.

— Jaqsy nárseniń ózi de senen betaldy teris aınalyp ketpesin dep jalbarynam, — dep qoıdy Djogen.

Aqyry uzaq ýaqyttan keıin Onnoda-babý dastarqany ústinde taǵy da áńgime shertildi. Hemnolını ádetinde aqyryn buıyǵy kúletin edi, al búgin jurttan jyryla qattyraq kúlip otyrdy.

— Okhoı-babý, opasyzdyq jasady, áke, — dep Hem ázildeı sóıledi. — Sizdiń dárińizdi ishpegenińizge kop boldy, biraq soǵan qaramastan densaýlyǵy da jaman kórinbeıdi. Sizdi syılasa, tym bolmasa, basy aýyrýy kerek qoı. Mundaılardy dárigerge opasyzdyq jasaǵandar dep ataıdy.

Onnoda-babý qýana kúldi. Jaqyn adamdary onyń dári-dármek salatyn qobdıshasyna kóńil aýdaryp jatyr. Al muny qart ózi úıinde ornaı bastaǵan tynyshtyqtyń nyshany dep sanaıdy, boıyn kótertpegen bar aýyrtpalyqtan arylyp, sergip, kóterilip qalǵandaı boldy.

— Men bilemin, sender bul kisiniń betin qaıtarmaq bolyp otyrsyńdar. Meniń dárime hosh kóńil kórsetetin jalǵyz Okhoı edi, sony da aıyryp almaqsyńdar ǵoı!

— Saspańyz, Onnoda-babý, — dep jaýap berdi Okhoı, — meni aınyta qoıý ońaı bolmas

— Sen sóıtip aram aqsha sıaqty ekensiń ǵoı, aıyrbastap alsań polısıaǵa jaǵasyń, — dep qoıdy Djogendro.

Onnoda-babý dastarqanynyń basynda týǵan osy bir kóterińki áńgime aqyry sońǵy kúnderdiń jabyrqańqy kúı-jaıyn ydyratyp jiberdi.

Eger Hemnolını kıinem degen syltaýmen shyǵýǵa yńǵaı bildirmese, búgin shaı tipti uzaq ishiletin edi. Okhoı da álde bir qaýyrt sharýasyn esine alyp ketip qalmaǵan bolar-dy.

— Áke tezinen Hemnolınıdi uzatý qamyna kiris, — dedi Djogendro.

Onnoda-babý tańyrqap qaldy.

— Hemnolınıdiń Romeshten ajyrasyp ketkeni jaıynda jurt arasynda qıan-qıly ósekter týyp júr, sol úshin kóp adamdarmen iligisip te qalyp júrmin. Eger de shyndyqty aıtsam eshkimmen ilinispes edim. Biraq Hemnyń jaıyn oılap, aýzymdy da asha almaımyn. — Sol sebepti judyryq jumsaýǵa týra keledi. Okhoıdyń jymysqylap ósek aıtyp júrgenin estip edim, — úıretip alýǵa týra keledi. Al Hemdy uzatsaq, sol ósekterdiń bári de sap bolar edi. Sybanyp alyp erteden keshke deıin myna bir dúnıeni úıretem dep áýrelenýimniń de qajeti bolmas edi. Tyńda meni, keshiktire berme endi.

— Apyr-aý, Djogen, kimge bermekpiz ony?

— Bizge qolaıly bir-aq adam bar. Myna sıaqty oqıǵadan keıin, myna sıaqty ósek-aıańnan keıin Hemge laıyqty kúıeý tabý ońaı bolmaıdy. Jalǵyz ǵana shappaı ber beıshara Okhoı bar: dári ish deseń — ishedi, úılen deıtin bolsań — úılenedi de.

— Jyndanǵan shyǵarsyń, Djogen. Hem oǵan kónetin be edi?

— Eger sen ara túspeseń, men ony kóndiretin bolamyn.

— Ataı kórme, Djogen! — dep úreılene aıtty, Onnoda-babý. — Sen Hemdy bilmeısiń. Qorqytam, kúshteımin dep eregistirip alasyń. Áli de ýaqyt bar, ózine-ózi kelsin, tynyshtalatyn bolsyn. Ol beıshara ne kórmedi. Toı qaıda qashar deısiń.

— Joq, men ony renjitpeımin. Renjitpeı-aq istiń jaıyn biryńǵaılaýǵa bolady. Meni urys-keristen basqa eshteńe de bilmeıdi dep oılaısyń ba?

Djogendro kúıip-pispe shydamsyz adam edi. Sol kúni keshke Hemnolını óz bólmesinen shyǵa bergende-aq:

— Hem, senimen áńgime bar edi, — dep daýystady.

Hemnolınıdiń júregi dir ete qaldy. Únsiz ǵana aǵasynyń sońynan erip, qonaq úıge kirdi, oryndyqqa otyrdy.

— Ákeńniń densaýlyǵy tómendep ketkenin baıqaımysyń, Hem? — dep bastady Djogen sózin.

Hemnyń tynyshsyzdanyp qalǵany keıpinen baıqaldy, sonda da úndemedi.

— Eger tezinen bir qaǵazyn jasamasaq, ákemniń tósek tartyp qalý qaýpi bar demekpin.

Áke syrqatynyń jaıy túgelimen ózine baılanysty ekenin Hemnolını birden túsine qoıdy. Ol tómen qarady, sarıiniń etegin ustap otyryp qaldy.

— Ótken is ótti, — dep jalǵady sózin Djogendro, — ótken iske opyna beretiniń bizge ońaı emes. Endi sen ákeńdi shynymen jubandyrǵyń kelse, ana bir qolaısyz ýaqıǵany múlde umytatyn bolasyń. — Osyny aıtty da, Djogen toqtalyp qaldy. Hemnolını ne aıtar eken dep otyr.

— Tynyshsyzdanbaı-aq qoı, ol jaıynda men ákemmen esh ýaqytta da sóılespespin, — dep Hem buıyǵy sóıledi.

— Árıne, sen sóılespeısiń ǵoı, biraq bireýdiń aýzyna qaqpaq qoıa alasyń ba?

— Maǵan ne qyl deısiń sonda?

— Osy bir keýlep ketken ósekti toqtatýdyń bir-aq amaly bar.

Djogendronyń ne aıtqaly kele jatqanyn ańǵarǵan Hemnolını asyǵa sóıledi.

— Ákemdi biraz ýaqyt Batysqa alyp barǵan teris bolmas edi. Birneshe aıdan keıin biz qaıtyp oralǵanda ósek-aıań da basylar edi.

— Bul da oıdaǵy úmitti aıaqtaı almaıdy. Seniń qaıǵy-qasiretten arylǵanyńa kózi tolyq jetpeı turyp, áke júregindegi dert jazylmaıdy, tynyshtalyp ta ońbady ol Hemnolınıdiń kózinen jas parlap ketti. Biraq ol tez súrtindi de:

— Aıtshy endi, maǵan ne iste demeksiń?

— Ras, saǵan muny estý ońaı emes ekenin de bilemin. Alaıda bárimizdiń baqytty bolýymyzdy shyn qalaıtyn bolsań, ýaqyt ozdyrmaı turmysqa shyǵatyn bolasyń.

Hemnolını melshıip qaldy. Biraq Djogendro sońyn kútpedi, daýystap jiberdi:

— Qyzdar sender bar ǵoı, osy oz qıaldaryńmen shirkeıden pil jasaǵylaryń keledi de turady. Jalǵyz sen emes, kóp qyzdardyń basynda osyndaı hal bola beredi, biraq sońynda báriniń de reti tabylady. Al eger ár úı ishinde kitapta baıandalǵan oqıǵalar qaıtalana berse, tirshilik etý múmkin bolmas ta edi. Óz teńińe tezirek turmysqa shyq, myna bir ázázil áńgimege sý sep. Múmkin ózińe: "Men máńgi-baqı dárýish, dýana bolyp ketemin, úı tóbesinde otyryp, aspan álemine tesile qaraýmen bolamyn Osy bir turaqsyz aınymaly jannyń beınesin júregimniń tereńine saqtap, qasterleıtin bolamyn"— dep jurt aldynda jar sala berýdi uıat kórmeıtin shyǵarsyń. Al biz mundaı masqaraǵa tóze almaımyz.

Bul oqıǵanyń jurtqa masqara nárse bolyp kórinetinin Hemnolını tym jaqsy biletin, sol sebepti Djogendro kekesini onyń júregine qanjarsha qadaldy.

— Dada, — dedi ol, — men dúnıeni talaq ettim, endi eshkimge shyqpaımyn degen joqpyn ǵoı.

— Eger bulaı demeıtin bolsań, shyq kúıeýge. Al eger, aspan táńirisi Indranyń ózinen basqa eshkimdi súıe almaımyn dep otyra berseń, dúnıeni talaq etken dárýish bolmaǵanda qaıtesiń! Dúnıedeginiń bári unaı bermeıdi. Zat qandaı bolsa, sol qalpynda qabyldaı bilý kerek. Men izgilik osynda dep bilemin.

Júregine jara túsken Hemnolını bylaı dedi:

— Nege saıqymazaq etesiń sonshama? Álde súıispenshilik jaıynda birdeme dep pe edim men saǵan?

— Ras aıtqan joqsyń. Biraq ózińe adal berilgen dostaryńnyń keıbirine bálek-sebepsiz jıirkene qaraýǵa uıalmaısyń. Bul ádilet emes. Ózińmen kezdesip júrgenderdiń ishinde qýanyshyń men qaıǵyńdy bólisip, qurmetpen, masqaralaý ústinde qasyńda adal qalǵan bireý bar. Men ony sol úshin syılaımyn. Eger de sen óz jolyna basyn beretin jar kerek etseń, alystan izdep áýre bolýdyń keregi joq, al eger jaı baıbalam salýdy qalaıtyn bolsań...

Hemnolını kenet túregeldi:

— Sen menimen bulaı sóılesýge tıis emessiń. Ákem ne jarlyq etse, men sony oryndaımyn. Ákem kimdi qalasa, men soǵan shyǵýǵa tıispin. Bas tartsam, sonda ǵana maǵan baıbalam degendi aıtarsyń.

Djogendro birden jýası qaldy.

— Ókpelemeshi, Hem. Ashý qysqanda aýzyma ne tússe sony aıtyp ketetinimdi, ózimdi ustaı almaı qalatynymdy bilesiń ǵoı. Biz birge óstik. Ákemdi qalaı súıetinińdi de bilemin. Momyndyǵyń da anyq.

Osy sózderdi aıtyp Djogendro Onnoda-babýǵa ketti. Ol óz bólmesinde otyr edi. Djogendro Hemge qatty sózder aıtyp, qatty renjitip, ókpeletip aldy-aý dep qorqyp, sony oılaýmen otyr edi; baryp aǵaıyn-qaryndas arasyndaǵy áńgimeni toqtatpaqshy bolyp, qamdana bergen-di. Djogendro sol shaqta keldi.

— Áke, Hem turmysqa shyǵýǵa kónetin boldy, — dedi Djogendro. — Múmkin sen kúshpen kóndirdi dep oılaıtyn shyǵarsyń, báli! Endi tek óz nıetińdi bildirýiń ǵana qaldy. Ol sonda Okhoıǵa shyǵýǵa qarsylyq etpeıtin bolady.

— Bul jóninde men ne aıtýǵa tıispin?

— Al sen onyń ózi kelip: "Men Okhoıǵa turmysqa shyǵam", — dep aıtar dep oılap pa ediń? Jaqsy, egerde óziń aıtýǵa qorqatyn bolsań, aıt degenińdi men-aq jetkizip bereıin.

— Joq, joq! — Onnoda-babý úreılene daýystady. — Qajet nárseni men oǵan ózim aıtamyn. Biraq asyǵatyn ne bar? Áli de biraz kún shydaı turý kerek sıaqty.

— Áke, keshiksek ár túrli qıyndyqtar týyp ketýi múmkin. Soza berýge bolmaıdy búıtip.

Bul úıde Djogendro erkinen eshkim shyǵyp kete almaıtyn edi: bir nárseni oılasa oryndamaı tynbaıtyn ol Onnoda-babý ishteı odan taısala beretin. Sol sebepti bul áńgimeni toqtatý úshin bylaı dedi:

— Jaqsy ózim aıtaıyn.

— Qazir eń bir qolaıly shaq, áke. Ol seniń kelisimińdi kútip otyr. Osyny búgin birjola tyndyrshy.

Onnoda-babý oılanyp qaldy.

— Munda oılanatyn eshteńe de joq, — dep qoıdy Djogendro. — Bar, qazir bar Hemǵa.

— Jaqsy, sen osynda bola tur, Djogen. Men ózim baramyn, — dedi Onnoda-babý.

— Jaqsy, men osynda otyra turaıyn.

Túpki úıge kire berip Onnoda-babý bólmeniń qarańǵy ekenin ańǵardy. Ol bireýdiń kreslodan ushyp tura kelgenin, sodan soń jylamsyraı sóılegen daýsyn estidi.

— Jaryq sónip qaldy, áke, men qyzmetshige sham jaq deıin.

Onnoda-babý jaryqtyń nege óshkenin túsine qaldy da bylaı dedi:

— Abyrjyma, janym, jaryqtyń bizge keregi ne? Ol sıpalaı júrip Hemnolınıdiń qasyna baryp otyrdy.

— Áke, sen óz densaýlyǵyńnyń jaıyn oılamaısyń, — dedi Hem.

— Onyń óz aldyna sebebi bar, janym! Oılamaıtyn sebebim, kóńilim tetik, sen odan da óz jaıyńa zer salsań, Hem.

Sol rette azap shekken Hemnolını daýystap jiberdi.

— Bul ne, báriń birdeı bir nárseni aıta beresińder! Bul tym meıirimsizdik qoı, áke! Basqalar qandaı bolsa, men de sondaımyn. Aıtyńdarshy, óz densaýlyǵyma zer salmaıtynym neden kórinip tur? Eger maǵan em-dom jasaý kerek dep tapsańdar, ony nege týra aıtpasqa? Álde men sóz talastyryp, taıtalasqan jerim boldy ma, áke?

Qyz solqyldap jylap jiberdi.

— Joq, janym, joq, — dep qyzynyń jaıy tolqytyp, kóńili buzylyp ketken Onnoda-babý. — Jarlyq etetindeı jaıyń bolǵan emes: óıtkeni, qarǵam, sen ámanda kóńilimdeginiń bárin bilesiń jáne únemi degenimdi istep kelesiń. Eger meniń jalbaryný sózim táńiriniń qulaǵyna shalynsa, sen bul dúnıede baqytty bolasyń.

— Áke, sen meniń máńgi-baqı óz janyńda qalýymdy qalamaısyń, á? — dep surady Hem.

— Qalamaıdy degendi qaıdan taptyń?

— Dada úılengenshe men senimen birge bolamyn. Áıtpese, seniń jaıyńdy kim oılamaq?

— Meniń jaıymdy oılap!? Olaı deme, janym. Meniń jaıymdy oılasyn dep seni óz janyma arqandap qoımaqpyn ba? Ol maǵan kúná.

— Tym qarańǵy, áke, men sham alyp keleıin, — dedi de, Hemnolını baryp kórshi bólmeden sham alyp keldi. — Osy bir qolaısyzdyq saldarynan keshqurym saǵan gazet oqyp berýden de qaldym. Qalasań, qazir oqıyn?

— Jaqsy, — dedi Onnoda-babý kóterile berip. — Myna araǵa otyra tur, men qazir oralamyn, — Sonan soń Djogendroǵa bardy. Ol jaıynda búgin aıta almadym, áńgimeni keıinge qaldyrdym deıin degen baılamǵa kelgen edi. Biraq Djogen odan: "Al, qalaı boldy, áke? Toı jaıynda aıttyń ba? Ne dedi?" — dep suraǵanda "ıe, aıttym" dep aptyǵa jaýap berdi.

Djogendro baryp, Hemnyń mazasyn ala ma dep qoryqqan.

— Ol, árıne, kelisti ǵoı?

— Ie, áıteýir solaı sıaqty.

— Onda men Okhoıǵa baryp aıtaıyn!

— Joq, joq, qazir oǵan eshteńe de aıtpa, — dedi úreılengen Onnoda-babý. — Djogen, osylaı aptyǵa qımyldaımyn dep bárin de búldirip alasyń, túsinshi. Qazir bul jaıynda bireý-mireýge tis jarýdyń keregi joq. Biz múmkin batysqa attanarmyz, qaıtyp kelgen soń bárin rettermiz de.

Djogendro úndemedi. Moınyna sharf orady da shyǵyp ketti, birden Okhoıǵa tartty. Okhoı bul kezde esep-shot jaıyndaǵy aǵylshyn kitabyna úńilip otyr edi.

Djogendro onyń qolyndaǵy kitapty julyp aldy da, laqtyryp jiberdi.

— Munyń bárin áli úlgiresiń, — dedi ol, — al qazir toı kúnin belgile!

— Aý, ne deısiń, sen! — dep jiberdi Okhoı.

OTYZ TOǴYZYNSHY TARAÝ

Erteńine azanda Hemnolını túregelip, jýynyp, kıinip, bólmesinen shyqqanda Onnoda-babý ózi jatatyn bólmeniń terezesi aldynda órme kresloda otyr edi. Bul bólmeniń baı jasaýy da joq bolatyn: bir buryshta kereýet pen kishigirim shkaf turatyn, bir qabyrǵada marqum áıeliniń sarǵaıyp, kóne tartqan úlken sýreti, soǵan qarsy betke onyń ózi kestelep tókken kishkene ǵana jibek kilemi ilinipti. Al shkaf ishinde marqumnyń kózi tirisinde salyp qoıǵan usaq-túıek buıymdary men áshekeıleri bul kúnge deıin tiri jannyń qoly tımesten jatatyn.

Hemnolını ákesiniń artyna kelip toqtady da, aqyryn ǵana basyn sıpady. Áke shashynyń nysanalaryn izdegen sıaqty.

— Júr, áke, búgin shaıdy erterek ishemiz, sodan keıin seniń bólmeńe baramyz, taǵy da maǵan ótken kún jaıynda áńgime aıtatyn bolasyń. Seni tyńdaı bergim keledi, tyńdaı bergim keledi, bilseń somy! — Sońǵy kezde Onnoda-babý qyzyna kóbirek zeıin salyp júretin edi. Sol sebepti Hemnolınıdiń dál qazir shaı ishýge ne sebepti asyǵa qalǵanyn sol sátinde ańǵara qaldy. Kóp keshikpeı shaıǵa Okhoı kelýge tıisti edi. Onymen kezdespeý úshin shaıdy tezirek iship, áke bólmesine baryp, ońashalanyp qalmaq. Hemnolını taǵy maraldaı úrkek bolyp alǵan, Onnoda-babýǵa, ásirese, osy batady.

Tómenge túsken soń, ol shaıdyń áli daıyn emes ekenin bildi de qyzmetshige qaharyn tóge bastady. Ana baıǵus olardyń shaıǵa kúndelikti ýaqyttan búgin erte kelgenin aıtyp, aram ter bop qaldy. Biraq tyńdaǵan Onnoda-babý bolmady. Qyzmetshi bitken ózderin myrza esebinde ustaıdy, olardy ýaqytymen oıatyp turý úshin arnaýly adam jaldaýǵa týra keledi dep óz pikirin aıta berdi. Degenmen úı qyzmetshisi shaıdy tez daıyn etti. Daǵdyda Onnoda-babý shaıdy asyqpaı urttap, Hemnolınımen áńgime sherte otyryp uzaq ishetin edi. Al búgin bir-aq kese ishti de, asyǵys tóńkere saldy, onysy shaıdyń uzaq ishilýin qalamaǵany edi.

— Sen bir jaqqa barmaq pa ediń, áke? — dep Hemnolını azyraq tańyrqap qaldy.

— Joq, joq, — dedi Onnoda-babý, — egerde salqyn kúnderi ystyq shaıdy aýyzdy kúıdire urttap ishseń, birden terleısiń de, sonyń artynan boıyń sergip qalady.

Biraq Onnoda-babý terlep úlgermedi, bólmege Djogendro men Okhoı kirip keldi. Okhoı búgin ústi-basyna aıryqsha zer salyp, ózgeshe kıinip kelgeni baıqalady. Tósinde saǵat baýy jarqyraıdy, oń qolynda — kúmis sapty taıaq, sol qolynda — qońyr qaǵazǵa oralǵan áldebir kitap. Búgin ol óziniń daǵdyly ornyna baryp otyrdy da kreslosyn Hemnolınıge taqańqyrap qoıdy, sodan keıin qyzǵa kúle qarady.

— Sizdiń saǵatyńyz búgin ozyp ketken bolsa kerek?

Hemnolını jaýap qatpady, tipti Okhoıga kóz qıyǵyn da salmady.

— Aınalaıyn Hem, júr ústińgi úıge baraıyq, meniń qys kıimderimdi jaıý kerek edi, — dedi Onnoda-babý.

— Kún qaıda qashar deısiń, áke? — dedi Djogendro. — Asyǵyp ne bar? Hem, Okhoıǵa shaı quı, maǵan da quı. Árıne, aldymen qonaqqa quıyp ber.

Okhoı máz-meıram boldy.

— Ózin, qurbandyqqa bergendi kórgenderińiz bar ma?

Kádýilgi Fılıpp Sıdneı myrzanyń ózi.

Hemnolını onyń sózine qulaq salmady, eki kese shaı daıyndady: birin Djogendroǵa berdi de, ekinshisin Okhoıǵa qaraı qattyraq ıterip qoıdy, sodan keıin ákesine qarady.

— Keshikpeı kún ysyp ketedi, jumys isteýimizge qıyn bolady, júr, Hem, tezirek júr! — dedi Onnoda-babý.

— Búgin kıim-keshek keptirýdiń keregi joq. Okhoı kelip otyr ǵoı... — dedi yzalanǵan Djogendro.

Bul jerde Onnoda-babý ashýdan tútigip ketti.

— Senderdi zorlyqqa qoıa berse! Jurtty qan qaqsatyp, óz degenderińdi istete berer edińder-aý! Men shydap-aq baqtym, joq, jetti endi! Qaraǵym Hem, erteńnen bastap shaıdy joǵaryda, meniń bólmemde ishetin bolamyz.

Osy sózderdi aıtyp, Onnoda-babý qyzyn ertip ketýge bet alyp edi, biraq Hem baısaldy túrde bylaı dedi:

— Otyra tur, áke, sen shaıdy qanyp ishken joqsyń ǵoı. Okhoı-babý, suraýǵa bolar ma eken, myna qaǵazǵa oraýly qupıa zatyńyz ne?

— Suramaq túgil, bar syryna qanýyńyzǵa da bolady, — dep Okhoı jaýap berdi de, oraýly zatty usyndy.

Hemnolını Tenıson óleńderiniń safán muqabaly bir tomdyǵyn kórdi. Qyz shoshyp qaldy, qup-qý bolyp ketti. Dál osy kitapty ol buryn da syılyqqa alǵan edi, ol syılyq kúni búginge deıin jatyn úıdegi jazý ústeliniń bir sýyrmasynda yqtıat saqtaýly jatatyn.

Djogendronyń júzine kúlki júgirdi.

— Qupıa syr áli túgel ashylyp bolǵan joq, — dedi de ol kitaptyń birinshi betin ashty. Onda "Shrımotı Hemnolınıge sizdi qurmetteýshi Okhoıdan" degen jazýy bar eken.

Kitap qyz qolynan sýsyp edenge tústi.

Hemnolını, tipti oǵan qaramady da, Onnoda-babýǵa buryldy.

— Júr, áke.

Olar bólmeden birge shyqty. Djogendronyń kózi shatynap ketti.

— Men endi bul úıde tura almaımyn! Basym aýǵan jaqqa júre beremin. Muǵalimdik qyzmetke ornalasamyn.

— Dostym, sen bekerge ashýlanasyń. Qatelesip júrgenińdi sonda-aq baıqaǵanmyn. Únemi úmittendire beretiniń tolqytady da, biraq ashyǵyn aıtpappyn, — Hemnolını qashan da bolsyn, qol ushyn bermeıdi maǵan. Sonymen sóıtip, áýrelenbeıik. Seniń qazirgi basty mindetiń — Romeshti umyttyratyn bol oǵan, — dedi Okhoı.

— Saǵan "basty mindetińdi" aıtý jaqsy ǵoı, al meniń bilgim keletinin aıtsań!

— Dúnıede menen basqa jaqsy jigitter joq pa! Árıne, egerde qaryndasyńnyń ornynda óziń bolsań, onda aǵaıyn-týǵandarym meni osy shirkin qashan aıaqtanar eken dep kún sanap otyrmas ta edi! Qaıtken kúnde de bir kúıeýdi, Hemnolını kóre sala, kıim keptiremdi syltaýratyp ketip qalmaıtyn táýir kúıeýdi tabý kerek oǵan.

— Kúıeýdi qoldan jasaýǵa bolmaıdy ǵoı!

— Unjyrǵań túspeı-aq qoısyn. Kúıeýdi men tabamyn, tek asyqpaý kerek, asyqtym degenshe búldirdim deı ber. Eń bastysy birden toı jaıyn aıtyp, ekeýin birdeı shoshytyp almaý kerek. Eń áýeli birin-biri uǵynysýyna ýaqyt ber, odan keıin toı kúnin belgileý de eshqaıda ketpeıdi.

— Aıtyp otyrǵan amalyń jaqsy, biraq nusqaǵanyń kim?

— Sen onymen tanys emessiń, biraq kórgensiń. Ol — Nolınakha dáriger.

— Nolınakha!

— Onyń nesine tańyrqaısyń? "Brahmo Samadjǵa" baılanysty ol jaıynda bir ósekter bar, biraq oǵan kóńil aýdarma. Mundaı kúıeýden qaıtyp tartynbaqsyń?

— Men Hemge kúıeý talǵap otyrmyn ba! Al sol Nolınakhańnyń ózi kone qoıar ma eken?

— Árıne, ýádesin búgin-aq berip salady dep aıta almaımyn, biraq úırenise, etene bola kele nege kónbesin! Tyńda, Djogen, erteń Nolınakha leksıa oqıdy, soǵan Hemnolınıdi alyp bar. Ol ózi bir kómekeıi búlkildegen sheshen adam. Áıel júregin tabyndyrý úshin bul jaman qasıet emes! Aqyly qysqa ǵoı! Dilmársinip otyrǵan kúıeýden til alǵysh, degenińdi eki etpeıtin kúıeýdiń áldeqaıda artyq bolatynyn túsinbeıdi olar.

— Nolınakha jaıyn aıtshy, — dedi Djogendro.

— Djogen, eger onyń ómir tarıhynda bir oǵashtyqty baıqaıtyn bolsań, mazasyzdanyp qalyp júrme. Sál ǵana aqaýdyń ózi de armandaı etip júrgen zatty qol jeter jerge ákep beredi. Sol sebepti ony jaqsylyqqa jorymaqpyn.

Okhoı aıtqan Nolınakhanyń tarıhy qysqasha baıandalǵanda mynadaı edi:

Nolınakhanyń ákesi Radjobollobha Farıdpýr ólkesindegi shaǵyn jer ıemdenýshi bolatyn. Otyz jasynda ol "Brahmo Samadjǵa" kelip qosyldy. Biraq jamaǵaty bul dindi qabyldamady. Dinı ǵuryptardy oryndaýda ol tipti tolyq erkindikti qadaǵalaı saqtap júretin-di. Radjobollobha buǵan qatty renish bildirýshi edi dep jatpaı-aq qoıaıyq. Biraq balasy Nolınakha er jete kele áke tutynǵan dindi qatty qýattaıtyndyǵymen, "Brahmo Samadjdyń" kórnekti qaıratkeri bolyp aldy.

Qyzmet babymen búkil Bengalıany aralaı júrip Nolınakha ádeptiligimen, bilgirligimen, qaıyrymdylyǵymen dańqty dáriger boldy.

Oılamaǵan jerden bir oqys oqıǵa týyp qaldy. Qartaıǵan shaǵynda Radjobollobha esinen adasqandaı boldy, bir jesir áıelge úılenýdi oılady. Alǵan betinen eshkim qaıtara da almady. "Meniń áıelim shyndap kelse, maǵan áıel bolyp sanalmaıdy, óıtkeni meniń dinı pıǵyldarymdy ol qoldamaıdy. Sol sebepti dindes, pıǵyldas, ómirge kózqarasy da bir, júregim súıgen adamǵa úılenbeýim tym aǵattyq bolyp tabylar edi"— dep Radjbollobha, jurttyń qarsylyǵyna qaramastan ındýıt saqtap jesir áıelge úılendi. Sonyń artynan Nolınakhanyń sheshesi úıinen bezdi, Benareske ketpek boldy, balasy da onymen birge ketetinin aıtty. Rangpýrdaǵy dárigerlik praktıkasyn mansuq etýdi oılady.

— Balam-aý, bizdiń dinimiz bólek, munyń bekershilik bolyp júrmeı me? — dedi sheshesi jylaı turyp.

— Bizdiń aramyzda alaýyzdyq bolmaıdy, apa, — dedi Nolınakha. — Jábirlengen sheshesiniń baqytty bolýyn kózdep onymen birge Benareske júrip te ketti.

Bir kúni anasy otyryp Nolınakhadan nege úılenbeısiń dep surady.

— Úılenip keregi ne? Osylaı júrgenimniń ózi jaqsy, — dedi jigit uıala otyryp.

Anasy sonda balasynyń ózi úshin kóp nárselerden bezip ketkenin, biraq "Brahmo Samadjdan" tys jerden áıel alýǵa onyń daıyn emes ekenin túsindi.

— Qarǵataıym, men úshin sopy bolyp ketýińdi qalamaımyn, — dedi ol muńdana otyryp Nolınakhaǵa, — súıgen qyzyńdy al, men qarsylyq etpeımin.

Bul jaıynda Nolınakha birneshe kún oılanyp júrdi de bir kúni anasyna bylaı dedi:

— Apa, men sen qalaǵan qyzdy alamyn. Ol senimen salǵylaspaıdy, ózińdi baǵyp-qaǵatyn bolady. Saǵan unamaıtyn, seni renjitetin adamǵa úılenbeıtinimdi bilip qoı.

Sony aıtyp, Nolınakha qalyńdyq izdep Bengalıaǵa attandy.

Osy jerde ómir tarıh kilt úzildi. Bireýler ony bir qystaqqa baryp, jetim qyzǵa úılengen eken, toıdan keıin qalyńdyǵy dúnıe salypty desedi; ekinshileri bul laqapqa kúdik keltiredi. Al Okhoı bolsa, toı bastala bergende, Nolınakha zytyp otyrypty degen pikirdi qýattaıdy.

Qalaı bolǵanda da Okhoıdyń boljaýynsha, eger Nolınakha qazir ózi qalaǵan adamǵa úılenetin bolsa, sheshesi qýanbasa qarsy bolmaıdy.

Al Nolınakha Hemnolını sıaqty jaqsy qalyńdyqty basqa qaıdan izdep taba almaq? Onyń ústine Hem juǵymdy qyz ǵoı. Eger de Nolınakha sheshesine izet-qurmet kórsete alatyn bolsa, soǵan oraı ol da muny renjitpeýge tyryspaq. Munyń bárin Nolınakha Hemmen tanysqannan keıingi eki kún ishinde-aq aıyryp bolady. Sol sebepti olardy kezdestirý kerek dep oılady Okhoı.

QYRQYNSHY TARAÝ

Okhoı ketisimen Djogendro ústińgi úıge kóterildi. Onnoda-babý men Hemnolını tórgi bólmede áńgimelesip otyr eken. Onnoda-babý Djogendrony kórip qysylyńqyrap qaldy. Búgin ol shaı ústinde qyzbalyq jasap jiberdi, óziniń daǵdyly qaltqysyzdyǵyn, aq kóńildiligin joǵaltyp aldy, sol jaı endi mazalaı berip otyr edi. Sol sebepti balasyna tym jalpyldaı sóıledi:

— Kel, kel, Djogen, otyr munda!

— Sender úıden múlde shyqpaıtyn bolyp aldyńdar ǵoı, áke, — dep qoıdy Djogendro, — uzaqty kún ekeýińniń ońasha otyryp alýlaryńda ne jaqsylyq bar deısiń?

— Ie, biz kópten beri úı kúshik bolyp-aq aldyq. Bir jaqqa shyǵaıyq desek bolǵany, Hemnyń basy aýyra bastaıdy.

— Meni nesine aıyptaısyń, áke? — dep ún qatty Hemnolını, — meni bir jaqqa alyp shyǵýǵa ózińniń de kóńiliń joq.

Hemnolını zorlanady, qaıǵy muńy kúıretip kete almaǵanyn tanytqysy keledi, aınalaǵa kóńil aýdaryp, qulaq túrip otyratynyn kórsetpek bolady.

— Erteń, áke, leksıa bolady. Hemnolını ekeýiń nege barmaısyzdar soǵan? — dedi Djogendro.

Alasapyran aıqaı-shýly jıyndardy Hemnolınıdiń jek kóretinin Onnoda-babý biletin edi, sol sebepti úndemeı, qyzyna surana qarap qaldy. Biraq bul joly Hemnolını kútpegen jerden kóńildene sóıledi.

— Leksıa? Al ony kim oqıdy eken?

— Nolınakha dáriger, — dep jaýap berdi Djogendro.

— Nolınakha! — dep Onnoda-babý qaıtalap surady.

— Ol bir aǵyp turǵan sheshen, — dep Djogendro sózin ári qaraı jalǵaı berdi. — Onyń ústine ómir tarıhyn tyńdap otyryp qaıran qalasyń. Qandaı jankeshti, qaıratty adam! Qandaı qaıtpaıtyn qaısar minez! Ondaı adam sırek ushyrasady ǵoı!

Al shyndyǵynda, budan eki saǵat buryn ol Nolınakha jaıynda kúńgirt bir ósek-aıańnan basqa eshteńe de bilmeıtin edi.

— Mine, tipti, jaqsy boldy. Baryp tyńdap qaıtaıyq, áke! — dep, Hemnolını yntalana sóıledi.

Onnoda-babý qyzynyń bul yntasyna sene qoıǵan joq, sonda da razy bolyp qaldy.

"Egerde Hem jurtpen aralasa bastasa, tezirek jubanar edi. Jurtpen qarym-qatynas jasaý — qaıǵy-sherden arylýdyń sharapatty dárisi", — dep oılady Onnoda-babý.

— Jaqsy, Djogen, — dep ol balasyna qarady, — biz erteń leksıaǵa baramyz. Biraq sen Nolınakha jaıynda biletinińdi aıtshy. Árkim áp qıly laqap taratyp júr ǵoı ol jaıly.

Djogendro sózin kóp myljyńdaıtyndarǵa shabýyl jasaýdan bastady.

— Jurttan kórip qana ǵıbadat jasaıtyndar bar ǵoı. Olar ózderin alla taǵala bul dúnıege jaqyn adamdardy ǵaıbattaý, balaǵattaý úshin jibergen dep túsinedi. Dindi saýdaǵa salatyndardan artyq bul dúnıede aıar ósekshilerdi taýyp bolmaısyń, — dep Djogendro qyza sóıledi.

— Durys, durys aıtasyń, — deı berdi Onnoda-babý. Sonysymen qyzyp alǵan balasyna basý jasamaq boldy, — jaqynyn, janyndaǵylardy qaraqtaıtyndardyń aqyly qysqa, júregi qara, pıǵyly aramza bolmaq.

— Áke, astarlap men jaıynda aıtyp otyrǵan joqsyń ba? — dep surady Djogendro, — ras, men dindar adam emespin. Men bireýge ursa da, bireýdi maqtaı da alatyn, kerek jerinde judyryq siltep te jiberetin adammyn.

— Ol ne degeniń, Djogen, — dep Onnoda-babý aptyǵyńqyrap qaldy. — Esiń bútin be! Sen jaıynda aıtyp túr degendi qaıdan shyǵardyń? Men seni jaqsy bilemin ǵoı.

Osydan keıin Djogendro Nolınakhany aspanǵa kótere otyryp, onyń jaıyn túgel aıtyp berdi.

— Bir sheshesi úshin óz isinen bas tartyp, Benaresqa aýysyp bardy, sol sebepti jurttyń kóbi syrtynan ǵaıbattap, tabalaıdy. Al men ony, atap aıtqanda, osynysy úshin qurmetteımin. Al Hem, sen ne aıtar ekensiń?

— Túgeldeı seniń pikirińe qosylamyn.

— Onyń qyzyqtaryn Hem qostar dep senip edim. Áke baqytyn oılap, ózin qurban etýge onyń qýana baratynyn men jaqsy bilem ǵoı! — Onnoda-babý asa bir jylylyqpen, qyzyna kúle sóıledi, Hemnolını uıalyp, qyzaryp ketti de tómen qarap qaldy.

QYRYQ BİRİNSHİ TARAÝ

Onnoda-babý men Hemnolını leksıadan úıine oralǵanda kesh áli túse qoıǵan joq edi.

— Sóıtip, men raqattanyp qaldym, — dedi shaıǵa kep otyrǵan Onnoda-babý. Sodan keıin ol til qatpastan tereń oıǵa shomdy.

Shaıdan keıin Hemnolınıdiń aqyryn ǵana turyp, bólmeden shyǵyp ketkenin baıqamaı da qaldy.

Búgingi jıynda sóz sóılegen Nolınakha ǵajap balǵyn jas ta, sulý kórindi. Júzinde jasóspirim shaqtyń ýyzy arylmaǵan reńki bar. Sonymen qatar onyń boıynan kemeńgerlik, aqyldylyq nyshany baıqalady.

Nolınakha sóziniń taqyryby — "aýyrtpalyq" boldy. Ol bylaı dedi: aýyrtpalyq kórmegen adam eshteńege ıelik ete de almaq emes. Eńbeksiz kelgenniń adaldyǵy joq; azap, mehnat kórip baryp tapqanyń ǵana júrek qazynasy bola alady. Dúnıelik baılyq bizdiń kóz aldymyzda joqtyqta ketýi de múmkin jáne sol baılyqtan aıyrylǵan adam baqytsyz da bolmaq: sol aýyrtpalyq, shyǵynnyń ol úshin mol qaıyry bolady.

Eger de biz bir shyǵyn, aýyrtpalyqqa dýshar bolyp qalǵanymyzda, basymyzdy ıip, qolymyzdy qýsyra turyp: bul — óz bas paıdamnan baz keshý syılyǵy, qaıǵy-qasiretimniń, kóz jasymnyń syılyǵy dep qulshylyq etip aıta alatyn bolsań, — sonda ǵana ókinishińniń bári máńgilik bola alady, al daǵdyly, baıyrǵy bolyp kórinetinder qasterleıtin, qasıet tutyp tabynatyn zatqa aınalmaq, sóıtip júregimizdiń tereń túkpirinde máńgi-baqı saqtalyp qalatyn bolady.

Onyń sózi Hemnolınıdi tebirentip jiberdi. Qyz úı tóbesinde juldyzdy aspan astynda qozǵalmastan únsiz otyr. Búgin aspan da, myna naýetek aınala da jańa bir mán-maǵynaǵa ıe bolǵandaı, jany bir jaı tapqandaı.

Leksıadan qaıtyp kele jatqan Djogendro:

— Sóz bar ma, Okhoı, sen jaqsy kúıeý taptyń-aý! Munyń bir baryp turǵan sopy ǵoı! Onyń aıtqandarynyń men jarymyna da túsine almadym, — dedi.

— Dárini aýrýyna qaraı ishedi. Romeshtiń aqyldylyǵyna Hemnolını áli de tań-tamasha emes pe. Myna sopy da aqyldy. Áıtpese biz sıaqtylardy daǵdarysqa ushyratyp tastaı almas ta edi ǵoı. Ol sóılep turǵanda Hemnyń bet álpetine zeıin aýdardyń ba?

— Endi qalaı dep ediń? Árıne, onyń sózi qyzǵa unaǵany aıdan anyq. Biraq bul áli ony sheshenmen ońaı atastyra salý degen sóz emes qoı.

— Dál osy leksıany bizdiń bireýimiz oqysaq, oǵan unap qalar dep oılaısyń ba sen? Áıelderdiń sopylarǵa qumar turatynyn sen bilmeısiń be, Djogen. Tipti Kalıdasada bir sopy úshin Ýmanyń dýana, dárýish bolyp ketkenin jazbaı ma. Qandaı ǵajap jigitti ákep tanystyrma, Hemnolını ony Romeshpen salystyratyn bolady deımin men saǵan. Al mundaı salystyrýda oza qoıatyn kim bar? Nolınakha jurttan ózgeshe, oǵash turǵan adam ǵoı. Hemnolını ony basqa bireýmen salystyryp jatýdy oılamaıdy da. Eger sen Hemge álde bir jigitti alyp keletin bolsań, pıǵylyńdy ol birden túsinedi de, teris aınalyp ketedi. Al eger sen oryndy bir syltaý taýyp, munda Nolınakhany alyp kele alatyn bolsań, Hemnolını eshteńege kúdiktenbeıtin de bolady. Ar jaǵynda jaı qurmet pen gúl alqasyn almastyryp kıýdiń arasy bir-aq attam bolmaq.

— Men aılamen alysqa bara almaımyn. Onan da baryn móldiretip aıtyp salǵanym durys. Biraq qalaı deseń de búl kúıeý maǵan unamaıdy.

— Tilimdi al, Djogen! Qyńyrlyǵyńmen eshteńege de jete almaısyń. Bar jaǵdaı óz degenińdeı bolyp kele bermeıdi. Ne bolsa da, Hemnolınıge Romeshti qalaı umyttyrýǵa bolatynyn bilmeı-aq qoıdym. Buǵan qara kúshpen jetemin dep dandaısyma. Al eger meniń aqylymdy alatyn bolsań, bárin de jaıǵastyrýǵa bolady.

— Másele, meniń Nolınakhany túsinbeýimde. Al men ondaı adamdardan seskenińkirep júremin. Ottan qashamyz dep jalynǵa kıligip shoq basyp alyp júrmesek jarar edi!

— Dostym, alǵashqy kúıikke óziń kináli ediń, al endi óz kóleńkeńnen shoshyp júrsiń, Romesh máselesinde sender balaǵa uqsap, birinshi kúnnen bastap-aq ańǵal bola qalǵan joqsyńdar ma: bilim jaǵynan Shastrdyń ózi, tipti ekinshi Shankaracharányń ózi dep, álbette — on toǵyzynshy ǵasyrdyń erkek kıimin kıip kelgen saraevatıi dep, kúnádan pák etip, shań jolatpaı qoıdyńdar ǵoı. Romesh maǵan alǵashqy kóringennen bastap-aq unamaǵan-dy. Ómirimde men mundaı úlken armandy adamdardyń talaıyn kórgenmin! Biraq aýyz ashýǵa bolmady, men sıaqty orta qoldy, shapaty adamdar uly adamdardy kóre almaýdan basqa ne isteýshi edi dep sanadyńdar. Sodan keıin uly adamdarǵa alystan júrip qana taǵzym etý kerek ekenin, ondaıǵa qaryndasyn kúıeýge berýdiń qaýip-qateri de az emes ekenin, bile bastadyńdar. Biraq "Iemen aýyrsań, sonymen emdel" degen maqaldy esińe usta. Bar amal-tásilin osy bolǵan soń shaǵynýdyń keregi joq.

— Romesh syryn men bárińnen buryn bildim dep qansha qaıtalama, báribir saǵan senbeımin, Okhoı. Sen oǵan ókpeli boldyń, sol sebepti ol ne istese de qyryn qarap júrdiń — bary sol; munyńdy asa bir kóregendik qasıet deı almaımyn. Mine, bylaı, amal, aıla kerek bolsa, ózińe ǵana sen, — menimen túk te ónbeıdi. Bir sózben aıtqanda Nolınakha múlde unamaıdy.

Djogendro men Okhoı Onnoda-babý bólmesine kirip kelgende, Hemnolınıdiń ekinshi bir esikten syp etip shyǵyp ketkenin olar baıqap qaldy. Kóshede kele jatqanymyzda terezeden kórgen ǵoı, — dep oılady Okhoı. Myrs etip kúldi de, Onnoda-babýdyń janyna baryp otyrdy.

— Nolınakha bar jan júregimen sóıledi ǵoı, sol sebepti ápkimniń-aq kóńiline jol taýyp, uıalap qaldy, — dedi ol ózine shaı quıyp alyp jatyp.

— Ie, qabiletti adam, — dep qoıdy Onnoda-babý. — Jaı ǵana qabiletti adam emes, mundaı dindar, taqýa adamdy sırek kezdestirersiń, — dep Okhoı kóterile sóıledi.

Djogendro Okhoımen jeń ushynan jalǵasyp, astyrtyn iske aralasyp júrse de, bul jerde shydaı almady.

— Dindarlyq, taqýalyq jaǵyn aıtpa maǵan. Qudaıym jalǵan sopy, montany adamdardan saqtasyn!

— Keshe ǵana Nolınakhanyń ezgiligin kókke kóterip, jaýlaryn ǵaıar, ósekshiler etip qoıǵan joq pa ediń! Uıalmaısyń ba, Djogen! Mundaıdy aýzyń baryp qalaı aıtasyń! — dedi Onnoda-babý. — Túsi ıgiden túńilme degendeı, basynda unaǵan adamyń jaman bolmaıdy degenge kóbirek senemin. — Múmkin keıde men qatelesetin bolaıyn, sonda da ózińniń shyrǵa aqyl-oıynyń abyroıyn tókpeımin dep marqamatty adamdarǵa shúbá, shek keltirý — bul meniń qolymnan kelmeıtin is! Nolınakha-babý bótenniń sózin qaıtalaǵan joq, bári de óziniń rýhanı ómirinen alǵan ózindik oı-pikirleri, mine sonysy maǵan jańalyq bolyp kórindi. Eki júzdi adam shyndyqty qaıdan biledi? Aqıqat taza altyn esepti, qoldan jasaı almaısyń ony! Men Nolınakha-babýǵa óz alǵysymdy aıtqym keledi.

— Men onyń densaýlyǵynan ǵana qorqamyn, — dedi Okhoı.

— Ol syrqat pa edi?

— Joq, másele onda emes, kún demeıdi, tún demeıdi, ýaqytyn qulshylyq, ǵıbadat etýmen, shastra oqýmen ótkizedi, óz jaıyn múlde oılamaıdy.

— Munysy jaqsy emes eken, — dep qoıdy Onnoda-babý. — Óz denemizdi qurtýǵa bizdiń qaqymyz joq, ony biz jaratqan joqpyz ǵoı. Egerde onymen tanysýǵa jazsa, eshbir kúdiksiz, tym qysqa merzim ishinde men onyń densaýlyǵyn tyńaıtyp bergen bolar edim. Densaýlyqty saqtaý úshin birneshe jaı qaǵıdany qatty ustasa bolǵany ǵoı, birinshiden...

Djogendronyń shydamy taýsylyp qaldy:

— Áke, basyńdy qatyryp qaıtesiń! Men ony búgin kezdestirip edim, taqýalyq, dindarlyq ómir densaýlyqqa paıdaly ma dep qaldym! Sonyń shyndyǵyn ózim arqyly bir baıqap ta kóreıin dep otyrmyn. Ne shyǵar eken, kóreıin bir!

— Joq, Djogen, Okhoı aıtqan sózdiń jany bar. Qanshama dańqty adamdar jastaı, qyrshynynan qıylyp ketedi. Óz densaýlyǵyn mansuq ete otyryp, olar Otanǵa zıan jasaıdy. Biz oǵan jol bermeýimiz kerek. Nolınakha sen oılaǵandaı adam emes, Djogen, ol adal jan. Ol ózin saqtaı bilýi kerek.

— Men ony sizge ákep tanystyramyn, — dep Okhoı ýáde etti. — Eger osynyń bárin onyń ózine aıtsaq tipti jaqsy bolar edi. Emtıhan tapsyryp júrgenimde álde bir tamyr sýyn bergenińizdi bilemin. Sonyń ózi qýat-kúsh beretin tamasha nárse eken. Jumysy mıga túsetin adamdar úshin mundaı dárini izdeseń tappassyń! Egerde sony Nolınakha-babýǵa berseńiz...

Djogendro kreslodan ushyp tura keldi.

— Al men kettim, Okhoı! Sen esten tandyryp jiberersiń! — dep kóterile sóıledi, — munyń tipti artyq-aq! — Sony aıtty da ol úıden shyǵa jóneldi.

QYRYQ EKİNSHİ TARAÝ

Buryn Onnoda-babý deni taza, kóńili tetik kezinde jergilikti dári-dármekti de, eýropalyq dári-dármekti de iship baǵýshy edi, mine endi sonysynan aınyp qaldy. Osy bir densaýlyǵy nasharlap, qur súlderi júrgen kezde ol tipti óziniń álsizdigin jasyrýǵa tyrysty, densaýlyq jaıyn sóz etpeıtin bolyp aldy.

Búgin ol kresloda otyryp kenet qalǵyp ketti. Baspaldaqpen joǵary órlep kele jatqan bireýdiń dybysyn estip, Hemnolını kestesin bylaı alyp qoıdy da esikke bettedi, aǵasynan daýystama dep ótinbek boldy. Ol sonda Djogenniń jalǵyz emes ekenin kórdi. Ekinshi bir bólmege kirip tasalanyp qalaıyn dep edi, Djogendro daýystap jiberdi.

— Hem, Nolınakho-babý keldi, beri júr, tanystyraıyn.

Hemnolını toqtap qaldy. Nolınakha jaqyndap keldi de, qyzben sálemdesti, biraq tiktep qaramady.

Sol shaqta oıanyp ketken Onnoda-babý:

— Hem! — dep shaqyrdy. Hemnolını ákesine bardy, sybyrlap Nolınakha-babý kelgenin aıtty.

Djogendro qonaqty alyp kire bergende, Onnoda-babý asyǵys turyp bularǵa qarsy júrdi:

— Búgin sizdi óz úıimde kezdestirgenim úshin zor baqyttymyn. Hem, janym, qaıda barmaqsyń, otyra tur osynda. Nolınakha-babý, bul — meniń qyzym, Hem. Keshe biz sizdiń sózińizdi tyńdaǵan edik, tym razy bolyp qaıttyq. Siz: "Mańdaıǵa bitkendi eshkim senen aıyryp ala almaıdy, mańdaıyńa jazbaǵandy ǵana joǵaltyp alýǵa bolady" — dedińiz ǵoı. — Bul sózdiń maǵynasy tereńde jatyr, solaı emes pe, Hem? Óziń túgel ıelik etkendi ǵana qadaǵalaı alasyń, al búl zat qolyńnan shyǵyp ketetin bolsa, tekserýge múmkindigiń de bolmaıdy, Nolınakha-babý, meniń sizden ótinishim bar. Qolyńyz tıgende kelip, áńgimelesip ketip tursańyz, kóp jaqsylyq jasaǵan bolar edińiz. Biz tipti eshqaıda da shyqpaımyz. Qashan kelseńiz de qyzymyz ekeýmizdi ámanda úıden tabasyz.

— Jıynda sóılegen sózimde áıteýir bir aqyldy nárseler aıtqanyma qarap meni bir baısaldy adam eken dep qalmańyzdar, — dedi Nolınakha uıalyp otyrǵan Hemnolıdiń júzine qarap. — Stýdentter sóıle dep bolmaǵan edi, al men bolsam bireýdiń meselin qaıtara almaımyn, olardyń endi qaıtyp maǵan jalynbaıtynyna kózim de jetedi. Stýdentter sózińniń jartysynan kóbine túsine almadyq dep týrasyn aıtady. Djogen-babý onda siz de boldyńyz ǵoı, álsin-álsin saǵatqa qaraı bergenińiz maǵan áser etpedi dep oılamańyz.

— Egerde men álde neni túsine almasam, oǵan óz aqylymnyń shyrǵalyǵy ǵana kináli, qapalanbaı-aq qoıyńyz, — dedi Djogen.

— Belgili bir jasqa kelgende ǵana dúnıe syryn tolyq túsinýge bolady, — dep qoıdy Onnoda-babý.

— Menińshe sonyń bárin túsinem dep jatýdyń qashan da bolsyn qajeti joq sıaqty, — dedi Nolınakha.

— Degenmen sizge aıtatyndarym bar edi, Nolın-babý, — dep Onnoda-babý jigitke qarady, — Alla taǵala siz sıaqty adamdarǵa belgili bir mindet artyp jerge jibergende, olar óz densaýlyqtaryn elemeı ketýge tıisti emes. Ondaı jaqsylyq, baılyq taratý úshin jaralǵandarǵa bar baılyq kózi — densaýlyq bolyp tabylady, sol densaýlyqtan aıyrylsań beretinińniń de qalmaıtynyn eskertip qoıǵan jón.

— Bir ýaqytta meni de túsine jatarsyz. Jáne dúnıede eshteńege muryn shúıirmeıtinimdi de baıqaıtyn bolarsyz, — dedi Nolınakha. — Dúnıege men eshteńege ıelik etpeı beıshara, qaıyrshy esepti keldim. Kóp jurttyń ezgiligi arqasynda ǵana zorǵa degende buǵanam qatyp, býynym bekidi, aqyl kirdi. Sol sebepti birdemege muryn shúıirý degen tym asqaqtap ketkendik bolar edi. Ózińniń qolyńnan kelmeıtin isti búldirýge qaqyń da joq.

— Sóz osy ǵoı. Siz keshe osy maǵynada sóılegensiz.

— Al jaqsy, sizder otyra berińizder, men kete bereıin, sharýam bar edi, — dedi aqyrynda Djogen.

— Keshire kórińiz, Djogen-babý, bireýdi mezi etip jiberý mendik minez emes! Men de kettim. Al júrińiz, sizben biraz jer birge baryp qalaıyn.

— Joq, joq, maǵan ala kóńil bolmaı-aq qoıyńyz. Myna men ǵoı,bir jerge turaqtap uzaq otyra almaımyn.

— Djogen týraly abyrjymańyz, Nolın-babý, — dep qoıdy Onnoda-babý, — ushyp-qonyp júrgeni, tez jalyqqysh-aq.

Djogendro ketken soń, Onnoda-babý Nolınakhadan qaıda turatynyn surady. Nolınakha kúlip jiberdi.

— Bálen jerde turam deıtin turaqty meken degen joq mende. Tanystar kóp. Solar shaqyrýmen bolady, men sóıtip, bir úıden ekinshi úıge jyljı beremin. Bul ózime unaıdy da. Biraq keıde ońasha qalǵyń keletin de sátteriń bolady. Sol sebepti Djogen-babý sizderge kórshi bir úıdi páterge alyp berdi. Shynynda da bul oram tipti tynysh qoı deımin.

Mundaı habarǵa Onnoda-babý aıryqsha qýandy, alaıda eger ańǵarympaz, baıqaǵysh bolsa, sol sózdi estigen sátte Hemnolınıdiń óńi buzylyp ketkenin de andap qalǵan bolar edi. Óıtkeni bul úıde buryn Romesh turǵan ǵoı.

Sol shaqta shaı daıyn boldy degen habar keldi, bári de ashanaǵa bettedi.

— Hem, janym, — dep Onnoda-babý qyzyna buryldy, — Nolın-babýǵa shaı quı.

— Joq, Onnoda-babý, men shaı ishpeımin.

— Joq, onyńyz ne, Nolın-babý, tym bolmasa, bir kese ishińiz, al kóńilińiz soqpasa, aýyz tıińiz.

— Keshire kórińizder, tipti qulqym joq.

— Siz ózińiz de dárigersiz ǵoı. Túskilikten keıin úsh-tórt saǵat ótken soń shaı ishý degen syltaýmen azdap ystyq sý ishkenniń asqazan úshin paıdaly bolatynyn aıtyp jatý maǵan oryndy bolmas. Árıne, eger daǵdyńyz bolmasa, sizge onsha qoıý etpeı quıdyrýǵa da bolady.

Nolınakha Hemnolınıge qarap taısala turyp qaldy. Qyz munyń shaı ishýden ne sebepti úreılenip turǵanyn sezip, qabaq shytyp qalǵandaı bolyp kórindi, sol rette ol qyzǵa qarap sóıledi.

— Sizdiń oılap turǵanyńyzdan bul múldem basqa, dastarqanymyzdan jerinip tur dep jorı kórmeńiz. Buryn men shaıdy qunyǵa ishken edim, qazir de shaıdyń jupar ıisin unatamyn; sizderdiń qalaı ishkenderińizge qarap otyrý — sondaı raqat. Alaıda meniń anam óz salt-ǵuryptaryn qadaǵalap, aınymaı saqtap otyratyn adam ekenin múmkin sizder bilmeıtin shyǵarsyzdar, al men ol kisiniń jalǵyz balasymyn, hadarynsha anama jaqyn bolǵym keledi, shaı ishpeıtin sebebim de osy. Degenmen de sizder qazir shaı iship raqattanyp otyrsyzdar, men ony qoshtaımyn. Sol sebepti qonaqjaılylyqtaryńyzdy sezinemin de.

Sóz basynda Nolınakha Hemnolınıge tıise sóılegen edi.

Biraq ol qyzǵa ózin tanytqysy, kim ekenin ashqysy kelmeıtin tek syldyr sózben búrkemelene beretin bireý sıaqty kórindi: Alǵashqy tanystyqta Nolınakhanyń tym uıalshaq minezi bar adam ekenin, sol sebepti daǵdy daǵysynan turpaıylaý kórinetinin Hemnolını túsinbegen. Tipti onyń óz oıyndaǵysyn aıta bastaǵanda da daýsy ózgerip, dórekilenip, jasandylaý shyǵatyn. Onysyn ózi de bilýshi edi. Djogendro shydamsyzdyq jasap, ketýge bet alǵanda Nolınakha óz sózine qatty qysylyp qalǵan-dy, shyǵyp ketkisi kelgen sebebi de sol.

Degenmen Nolınakha óz anasy jaıyn aıta bastaǵanda-aq Hemnolını oǵan qurmetpen qarady. Ana esimin ataǵanda-aq jas jigittiń kelbetinde taza da jalyndy mahabbattyń nury oınap ketken.

Hemnolınıdi tebirentken jaı osy edi. Anasy jaıynda onyń Nolınakhamen sóılese bergisi keldi, biraq batyly barmady, uıala berdi.

— Áńgime qaıda jatyr! — dep Onnoda-babý Nolınakha áńgimesine óz pıǵylyn asyǵa bildirdi. — Eger muny bilsem shaı ish dep zorlamaǵan bolar edim. Qudaı aqyna keshirim ete kórińiz!

— Shaı ishpeıdi eken dep adal peıil qurmetterińizden tartynyp qalyp júrmeńizder, — dep Nolınakha kúle jaýap berdi.

Nolınakha ketken soń, ákesimen Hemnolını ekeýi joǵarǵy úıge kóterildi. Qyz bengal jýrnalynan bir maqala oqı bastady, biraq kóp keshikpeı Onnoda-babý uıyqtap ketti. Osy bir álsizdik belgisi biraz ýakyttan beri onyń daǵdysyna aınalǵan edi.

QYRYQ ÚSHİNSHİ TARAÝ

Nolınakhanyń Onnoda-babýmen, onyń qyzy Hemnolınımen tanystyǵy az kúnniń ishinde naǵyz dostyqqa aınalyp ketti. Ádepkide qyz Nolınakhamen jalpy bir jaılar týraly ǵana áńgimelesýge bolar dep, jaı qarapaıym adamdarǵa uqsap kúndelikti tirshilik jaıyn sóz etý degendi oılaǵan da emes-ti. Soǵan oraı kóńildi áńgime, ázil ústinde de ol únemi eshteńeni baıqamaǵansyp, óńin tanytpaı otyra beretin.

Bir kúni Nolınakha men Onnoda-babý Hemnolını úsheýi áńgimelesip otyrǵanda Djogen keldi de, mazasyzdana sóıledi:

— Bilesiń be, áke, "Brahmo Samadj" músheleri bizdi endi Nolınakha-babýdyń shákirtteri deıtin bolyp alypty. Sol úshin men búgin Poreshpen ursysyp qaldym.

— Jábirlenetindeı onda ne bar, — dep Onnoda-babý ezý tartty. — Úıretýshisi kóp te, úıreneri joq shákirtsiz ǵalymdar qaýymyna múshe bolsam, onda uıalar edim.

— Men de sizge qosylamyn, Onnoda-babý, — dep Nolınakha quptaı sóıledi. — Káne, shákirtter qoǵamyn quraıyqshy, sóıtip bilim alýdyń, úırenýdiń múmkindigin izdeıik.

— Jetti, kúlki eterlikteı túk te joq munda. Osynyń shákirti edi dep aıdar taqpasa eshkim de sizdiń dosyńyz, ne jaqynyńyz bola almaıdy, Nolın-babý. Ondaıdy qoıý kerek, — dep Djogendro shydamsyzdana sóıledi.

— Ne meńzep otyrǵanyńyzdy túsindirseńiz eken? — dep surady Nolınakha.

— Estýim boıynsha siz sottardyń zańy boıynsha tanaýyńyzben dem alatyn kórinesiz, shyǵyp kele jatqan kúnge tesile qarap sarylyp turady ekensiz. Ár túrli taǵylym-ǵıbadattaryńyzdy ótkerip almaı turyp dámge de otyrmaıtyn kórinesiz. Osylardyń arqasynda, qaýym aıtqandaı, "qynnan túsip qalǵansyz".

Hemnolını aǵasynyń kórgensizdik jasap otyrǵanyna qatty qysylyp qaldy. Al Nolınakha bolsa, jymıyp qana kúle sóıledi.

— Árıne, qaýym ishinde qynynan aıyrylyp qalý qylmys esepti. Biraq qylysh bolsyn, adam bolsyn, túgelimen qyn-qundaqta ǵana tura ma? Bar qylyshtyń qynǵa túsetin jaǵy birdeı bolady. — Tek zergerdiń óneri, degenine qaraı onyń saby ǵana túrlishe bolyp kelmek. Árkimniń ózine ǵana tán qylyqtary úshin adam qaýymy qynynan tys ta oryn bolý kerek ekenin siz teriske shyǵarmassyz deımin. Úıde ońasha otyryp, jurttan jasyryp isteıtin zıansyz nárselerimde jurttyń ne sharýasy bar? Meni osy qaıran qaldyrady.

— İlgeri basý jolynda dúnıe aýyrtpalyǵyn arqalaǵan jandar basqa úıde ne bolyp jatqanyn anyqtaýdy basty mindetterimniń biri dep sanaıdy emes pe; anyqtalmaı kúńgirt jatqan jaılardy olardyń ózderi aıtyp tolyqtyryp jiberetin qasıetteri de bar ǵoı. Onsyz dúnıe jetile almaqshy emes. Muny siz bilmeıtin be edińiz? Onyń ústine jurtqa oǵash qylyqtar qansha jasyrǵanmen kózge túskish bolmaq. Mine mynadaı mysal keltireıin: sizdiń úı tóbesinde qulshylyq jasaǵanyńyzdy Hem kóripti de alty alasysy, bes beresisi bolmasa da ákesine baryp aıtqan. Nazalanyp, ashý buǵan Hemnolını qyzaryp ketti, birdeme deıin dep oqtala berip edi, Nolınakha sózin bólip jiberdi.

— Siz qystyǵatyndaı eshteńe de joq. Eger siz dem alaıyn dep tóbege shyǵyp, meniń tań namazyn oqyp jatqanymdy kórseńiz onda turǵan aıyp ne? Kózdiń kórmek úshin jaralǵanyna bul jaǵynan biz bárimiz de aıyptymyz.

— Onyń ústine, Hem maǵan ol jaıdy álde bir renish bildirip aıtqan joq. Qaıta siz jasap jatqan taǵylym-ǵıbadat jaıyn yntyǵa, qurmetteı surady, — dedi Onnoda-babý.

— Men muny múlde túsinbeımin! — dep daýystap jiberdi Djogendro. — Daǵdyly zań-salttary, ádet-ǵurpy bar kúndelikti tirshilikten qıanat kórgen emen. Jáne áldebir jasyryn qulshylyq jasaýdan aıryqsha artyqshylyq bolady dep te oılamaımyn. Qaıta mundaı jolǵa túsken adam salmaǵyn joǵaltyp, saıazdap, shektelip qalady. Biraq siz, qudaı aqyna, bul sózge ashýlana kórmeńiz, óıtkeni men jer mekeninde jupyny ǵana tirshilik ornym bar, kóptiń biri ǵanamyn. Bıikte turǵandarǵa jetýdiń bir-aq joly bar — tas laqtyryp jetý joly. Men sıaqtylardyń sany joq qoı. Sol sebepti, egerde siz tym bıikke órlep ketken bolsańyz, ámanda qaraýyl ushynda turasyz.

— Biraq tas degen qıan-qıly bolady ǵoı: biri jaı ǵana sıpap ótedi, ekinshisi tańba salyp ketpek. Egerde bireý jaıynda ol shirkin bala bolyp ketti, bolmasa, aqylynan adasypty dese, eshkim de oǵan renjimeıdi; al eger ony taqýalyqqa boı urypty, ustaz bolǵysy keledi eken, tóńiregine shákirtter jıǵysy bar dep aıyptaıtyn bolsa, qaljyńǵa eshqandaı oryn qalmaıdy.

— Taǵy da qaıtalap ótinemin, maǵan ókpeleı kórmeńiz. Óz úıińizdiń tóbesinde oıyńyzǵa kelgenin jasańyz. Sizdi tyıatyndaı, men kimmin sonshama? Men tek sizdiń qylyǵyńyz daǵdyly jaıdan shyǵyp ketpeıtin bolsa, qańqý sózdiń bári sap bolar edi degendi ǵana aıtpaqpyn. Maǵan qolaılysy — jurt aýanynda bolý. Belgili bir shekten attasań-aq bolǵany, halyq toptalyp-aq qalady: tabyna ma, nálet aıtyp jata ma — báribir ǵoı. Biraq sol toptyń kózine túsý tym qolaısyz-aq nárse!

— Degenmen siz ózińizge ózińiz qaıshy kelip otyrsyz, — dep jaýap berdi Nolınakha, — siz meni kúshpen súırep tóbeden qyzyq tartymy joq tómengi qabatqa túsirmek boldyńyz, al endi ózińiz nege qashasyz sodan?

— Men búgin aıtarymdy aıtyp boldym, jetti! Dalaǵa shyǵyp, kishkene júrip qaıtamyn! — dep kóterilip ketti Djogendro.

Ol shyǵyp ketkennen keıin Hemnolını basyn tómen salyp, dastarqan shashaqtaryna qarap uzaq otyryp qaldy. Úńile, ańǵara zer salǵanda onyń kóz sharasynda ystyq jas móltildep tur edi.

Qyz Nolınakhamen kúnde sóılese júrip óziniń rýhanı dúnıesiniń sonshalyqty shaǵyndyǵyn sezdi, Nolınakha tańdap alǵan jolmen júrýge yntyqty. Asa bir jan kúızelisi shaǵynda ol syrt dúnıeden taıanysh-tirek taba almaı qalatyn. Mine endi Nolınakha jańa bir dúnıeniń qulpyn ashty. Birazdan beri ony sopylyq ıdeıasy baýrap aldy. Bar salt-ǵuryptardy aınytpaı oryndap otyrmaq. Osy bir jaıda ǵana aqyl-oı ózine taıanysh tabatyn sıaqty kórinedi oǵan. Onyń ústine qaıǵy-qasiret degen tek jan kúızelisi esepti ǵana qalyp qoımasqa tıisti: ol álde bir dýana, dárýishtik erlikti kerek etetindeı. Bul kúnge deıin jurt tiline tıek bolarmyn, talqyǵa túsermin dep Hemnolını taısala soǵyp, degenine jete almaı, óz aza-qaıǵysyn júreginiń tereń túkpirinde ǵana saqtap júretin. Mine, endi Nolınakhanyń jolyna túsip, et taǵamdarynan bas tartqannan beri Hemnolınıdiń jany jaı tapty. Ol ózi jatatyn bólmege tóselgen bar kilem-tósenishterdi jıyp tastady, tósegin shymyldyqpen bólip, basqa jıhazdardyń bárin syrtqa shyǵarttyrdy. Kún saıyn edendi ózi jýyp, ıodnosta az ǵana gúl qaldyratyn boldy. Shomylǵannan keıin aq sarı kıip edenge otyratyndy shyǵardy; shalqaıta ashylǵan esik, terezelerden kún nury erkin quıylady. Onnoda-babý Hemnolını isine túgeldeı qosylyp kete almady, degenmen osy bir ádet-ǵuryptardy oryndaý oǵan qanshalyqty raqat beretinin qyzynyń kelbetinen ańǵaryp, qýanyp júrdi.

Endi Nolınakha kele qalsa úsheýi Hemnolını bólmesinde edende otyryp, áńgime-dúken quratyn boldy. Djogendro basynan-aq soqtyǵa sóılegen-di:

— Ne nárse bul? Sender bul úıdi álde bir kıeli mekenge aınaldyryp jiberdińder ǵoı. Men sıaqty kúnáli pende aıaq basar jer de qalmady-aý.

Djogendro osyndaı qylyǵyn buryn kórsetse, Hemnolını ashýlanǵan bolar edi, Onnoda-babý qazirdiń ózinde de keıde býlyǵyp, qystyǵyp qalady, al Hemnolını men Nolınakha bolsa, qazir Djogendroǵa baısaldy túrde ezý tartyp, meıirlene qaraıdy. Qyz bir senimdi de myzǵymas tirek tapqan, sodan qysylyp, uıalý degendi endi álsizdik dep túsinetin sekildi. Munyń minez-qulyǵyn oǵash sanap, jurttyń kúlip júrgenin de Hemnolını jaqsy biledi, biraq sonyń bárinen Nolınakhaǵa degen senimi men tabynýshylyǵy qorǵashtap alatyndaı. Sol sebepti ol jurttan qysyla da qoıǵan joq.

Bir kúni, tańerteń Hemnolını dáret alyp, sodan keıin duǵasyn oqyp boldy da, tereze aldyna baryp otyryp edi, Onnoda-babý men Nolınakha kirip keldi. Qyz júregin sol shaqta ǵajaıyp bir tynyshtyq bılep otyr edi. Tizeleı otyryp, áýeli Nolınakhaǵa, sodan keıin ákesi aldynda pronam jasady, sodan soń aıaqtarynan topyraq aldy.

Nolınakha abyrjyp qaldy.

— Tynyshsyzdanbańyz, Nolın-babý, Hem óz mindetin ǵana oryndap jatyr, — dedi Onnoda-babý.

Nolınakha buryn bulaı erte kelip kórgen joq edi, Hemnolını oǵan surana qarady.

— Benaresten habar aldym. Anam aýyr naýqas kórinedi, — dedi Nolınakha, — sol sebepti búgingi keshki poıyzben júrip ketýge bekindim. Soǵan deıin bitirer kop sharýalarym bar edi, sizben qoshtasa keldim.

— Ne shara bar, anańyzdyń denine saýlyq bersin, sońǵy kúnderdegi marhabat-kómegińiz úshin óle-ólgenshe qaryzdarmyz.

— Sizderdiń maǵan kórsetken jaqsylyqtaryńyz odan da artyq boldy, ras aıtamyn. Sizder kórshige kórseterlikteı bar qamqorlyqtaryńyzǵa alyp baqtyńyzdar meni. Ol ol ma, sizderdiń maǵan degen qaltqysyz senimderińiz kópten beri ózim oılap júrgen qıly máselelerdi jańa bir turǵydan ashyp berdi. Men sizderdiń ómirlerińizge zer saldym, bul meniń oıym men ózim ustaǵan jolǵa biryńǵaı baǵyt, maqsat berdi. Jaqyn adamdardyń kómegimen, músirkeýimen tabysqa ońaı da, shapshań jetýge bolatynyn túsindim.

— Siz kelgen shaqqa deıin bizge bir nársemiz joq, álde birdeme jetpeı turatyn sıaqty bola beretin, ne jetpeıtinin ózimiz de bilmeıtinbiz. Joǵymyz, jetpeıtinimiz ózińiz ekensiz. Ony sizben tanysqanda ǵana bildik. Biz bir úı kúshik jandarmyz ǵoı, jurt arasynda sırek bolamyz. Jıynǵa barýǵa da yntalanyp turmaımyz. Meniń keıde júrip ketetinim bar, al Hemdy bir jerge, bolmasa, ekinshi jerge apara qoıý ońaıǵa soqpaıdy. Al sizdiń kelgenińizdi, sóz sóıleıtin bolǵanyńyzdy Djogennen estigende-aq bir keremet ózgeris týdy da qaldy: eshbir tolqý, tartynýsyz jıynǵa jóneldik, mundaı oqıǵa bolǵan emes, — senińiz, Nolın-babý! Siz bizge tym kerek adam ekenińizdi osydan-aq kórýge bolady ǵoı. Taǵdyrdyń ózi bizdi sizge qaryzdar etip qoıdy.

— Óz ómirim jaıynda sizderden basqa tiri janǵa aıtpaǵanymdy bilseńizder eken deımin, — dep jaýap qaıyrdy Nolınakha, — adaldyq jaıly tereń ilim — shyndyqty ashý qabilettiliginde. Tek sizderdiń arqalaryńyzda ǵana osy bir shyndyqqa meniń qolym jetti. Sol sebepti sizder de maǵan asa qajetti adam ekenderińizdi de umyta kórmeńizder.

Hemnolını ijdaǵatpen tyńdady. Ol terezeden edenge túsip turǵan kún nuryna qarap, únsiz otyryp tyńdap edi. Nolınakha ketýge yńǵaılanǵanda bylaı dedi:

— Anańyzdyń densaýlyǵyn biz de bilip tursaq eken.

Nolınakha kóterile berdi, Hemnolını oǵan taǵy da ıilip taǵzym etti.

QYRYQ TÓRTİNSHİ TARAÝ

Sońǵy kúnderde Onnoda-babýdyń úıine Okhoı kelmeıtin bolyp edi, Nolınakha Benareske júrip ketken soń ol Djogendroǵa erip taǵy da kelgishteı berdi. Hemnolınıdiń áli de Romeshti qanshalyqty oılap júrgenin ózine degen qyz qabaǵynan ańǵarmaq boldy.

Búgin Okhoı kelgende Hemnolını tynysh otyryp qaldy, muny kórip shytynaǵan da, ózgergen de joq, sol qalpynda otyra berdi.

— Kópten beri nege kórinbeı kettiń? — dep qyz odan jyly shyraı kórsete surady.

— Kúnde kelip kórinip turarlyqtaı baǵaly adammyn ba men? — dedi Okhoı.

— Egerde baǵasy tómen adamdar qonaqta bola almaıtyn bolsa omda kóbimiz seltıip, ońashalanyp qalǵan bolar edik qoı.

— Okhoı syı-qurmetke tek qarapaıymdylyqpen ǵana ıe bolamyn dep oılaǵan edi, Hem odan ozyp ketti, ári qarapaıymdylyqtyń jalpy alǵanda bar adamǵa tán qasıet ekenin kórsetip berdi. Bul jóninde meniń de aıtarym bar. Biz sıaqty qarabaıyr adamdarmen kúnde kórisýge bolady, al aıryqsha jaralǵan adamdarmen sırek kezdesken durys. Ýysyńa sıa bermeıdi olar. Ondaı adamdardyń orman, taýlardy kezip, úńgirlerdi aralap júretin sebebi de osynda. Egerde olar turaqty mekeni etip adam qoǵamyn tańdap alsa, myna Okhoı ekeýimiz sıaqty aq peıil, ashyq aýyzdar taýǵa qashqan bolar edik.

Djogendronyń kimdi kózdep aıtyp otyrǵanyn Hemnolını birden túsindi, biraq til qatpady. Úsh kese shaı quıdy da ákesi men Djogendronyń, Okhoıdyń aldyna qoıdy.

— Al óziń shaı ishpeısiń be? — dep surady Djogendro odan. Hemnolını álde bir dóreki sóz estıtinin de sezdi, sonda da baısaldy túrde nyq jaýap berdi.

— Joq, men shaı ishpeıtin bolǵanmyn.

— Shyn sopylyq endi bastalypty. Kórip otyrmyn. Múmkin shaı japyraqtarynyń ǵajaıyp qudiret kúshi jetkiliksiz bolsa kerek, ondaı qasıet tek mırobalanda ǵana bolady ǵoı. Bul ne degen baqytsyzdyq! Hem, qoıshy osynyń bárin. Bir kese shaı iship, antyńdy buzǵannan eshteńe de bolmaıdy! Bul úıde ondaı qatań tyıym degen Uzaq ómir súre almaıdy, aǵaıyn arasynda sol bir mánsiz nárseni dardaı etip ulǵaıta berýdiń reti joq tipti.

Djogendro osy sózderdi aıtty da, ózi kelip taǵy bir kesege shaı quıyp alyp, Hemnolınıdiń aldyna qoıdy. Qyz oǵan qolyn da aparmady, ákesine buryldy da bylaı dedi: — Áke, eshteńe jemesten qur shaıdy soraptap otyrǵanyń ne?

Onnoda-babýdyń daýsy da, qoly da qaltyrap ketti:

— Shynymdy aıtsam, qarǵam, búgin búl dastarqan ústinde júregime as batpaı otyr. Djogen qylyǵyna shydamdylyq kórseteıin dep-aq edim. Osyndaı aýrý-syrqaýly bolyp júrgende sóılep ketsem, toqtaı almaspyn, bárin de aıtyp salarmyn deımin. Ókinýge týra keler sosyn.

— Ashýlanbashy, áketaı, — dep Hemnolını Onnoda-babýdyń qasyna keldi. — Dadam meni shaımen syılaǵysy keledi eken. Tipti jaqsy, renjite almaıdy búl meni. Al áke, seniń birdeme jegeniń durys. Basqa tamaq jemeı, qur shaıdyń ózin ishe berýdiń, ózińe durys bolmaıtynyn men jaqsy bilemin. — Hemnolını osyny aıtty da, ákesiniń aldyna qaraı tamaq ysyryp qoıdy. Onnoda-babý enjar otyryp jeı bastady.

Hemnolını ornyna qaıtyp oralǵan soń Djogendro quıǵan shaıdy isheıin dep, yńǵaılanyp jatyr edi, Okhoı ushyp tura keldi.

— Qudaı úshin, keshire kórińizshi, myna shaıdy men alyp ishýime bola ma?

Djogendro Hemnolınıdiń janyna keldi, onyń qolynan keseni aldy da, Onnoda-babýǵa buryla sóıledi.

— Men durys jasamadym, keshire kór, áke.

Onnoda-babý únsiz qaldy. Kóz sharasy jasqa tolyp ketti.

Djogendro men Okhoı aqyryn basyp úıden shyqty. Onnoda-babý shaıyn iship bolǵan soń Hemnolınıdiń demeýimen táltirekteı basyp, joǵaryǵa kóterildi.

Sol kúni túnde Onnoda-babý qatty aýyryp, qysylyp qaldy. Shaqyrylyp kelgen dáriger kóp qaraǵannan keıin onyń baýyry zaqymdanǵanyn aıtty. — Aýrý áli asqyna qoımaǵan Bir jyl nemese, birneshe aı aýa raıy jaqsy batys ólkege baryp tursa, aıyǵyp ketetin bolady.

Búristirgen aýrý ydyrap, Onnoda-babý ózine-ózi kelgen soń qyzyna bylaı dedi:

— Qarǵam, Hem, biraz ýaqyt Benareske baryp turaıyq.

Hemnolınıdiń ózi de osyny oılap edi. Nolınakha júrip ketkennen keıin buryn janyn salyp oryndap júrgen taqýalyq ǵuryptary aıaqsyrap qalǵandaı bolǵan-dy. Nolınakhanyń qur qarasynyń ózi de kúndelikti ǵıbadat jasaýǵa oǵan bir bekemdik beretindeı edi. Nolınakha keskininde asqan bir senimdilik, jer qozǵalsa da ózgermeıtin bir sabyrly nyshany bar. Osy bir jaı Hemnolınıge únemi medet berip, rýhtandyratyn edi. Nolınakha ketken soń Hemnolınıdiń unjyrǵasy túsip ketti. Sol sebepti Nolınakha aıtqandaryn ásirese osy shaqta aınytpaı oryndaýǵa kúsh salyp júrgen. Biraq sonyń ózi Hemnolınıdi qatty toryqtyryp jiberdi, jıi-jıi jylaı beretin boldy. Dastarqan basynda qonaǵýar kóńildi bolýǵa tyrysty, biraq júreginde zil qaıǵy jatatyn. Ótken kún elesteri ulǵaıa kelip taǵy da onyń bul dúnıeden oqshaý, jetimsirep qalǵan janyn jaralap, azaptaı bastady. Onnoda-babý Benareske sapar shegýdi usynǵanda qyzynyń:

— Áke, bul tipten jaqsy bolar edi, — dep asyǵa jaýap bergen sebebi de osy edi.

Kelesi kúni úı ishinde áldebir daıyndyqtyń júrip jatqanyn kórgen Djogendro istiń jaıyn surady.

— Biz Batysqa júrmekpiz, — dep jaýap berdi Onnoda.

— Atap aıtqanda qaı jerge?

— Eń áýeli biraz jerdi aralap kóremiz. Sonan soń unaǵan jerden oryn tebemiz.

Benareske baramyz dep týra aıtýǵa onyń batyly jetpedi.

— Sendermen birge júre almaǵanyma ókinemin. Bas muǵalim ornyn surap aryz berip edim, sonyń jaýabyn kútýdemin, — dedi Djogendro.

QYRYQ BESİNSHİ TARAÝ

Romesh Allahabadtan Gadjıpýrǵa ertemen oraldy. Jol ústinde júrginshiler de kezdespedi. Jol boıyn qýalap ósken sırek japyraqty sıdań aǵashtar qys qaharyna bas ıip, múlgip qalǵandaı. Qala tóńiregin uıqyǵa shomǵan aqqýǵa uqsap kógildir munar basqan. Romesh sýyqtan qorǵanyp jyly paltosyna qymtanyp, orana otyrǵan edi. Bir saryndy ıesiz jol ústi oǵan álde bir saǵynysh ákelgendeı, júregi dúrsildep mazasyn ala berdi.

Býngadoǵa jaqyndaǵan Romesh ekıpajdy kenet toqtatty da, jerge sekirip tústi: at dúbirin estip Komola úıden shyǵyp kútip turǵan bolar dep oılap edi. Ózi Allahabadtan bir qymbat alqa satyp alǵan bolatyn, endi sol bir baǵa jetpes syılyǵyn Komolanyń moınyna óz qolymen taqpaq bolyp paltosynyń keń qaltasyn qarmana berdi. Biraq úıge taqalǵanda esiktiń jabyq turǵanyn kórdi, al Bıshon bolsa, terrasta jaıbaraqat uıyqtap jatyr. Romeshtiń kóńili qaıtyp, basylyp qaldy.

— Bıshon! — dep qattyraq daýystady, úı ishinde bireý bolsa, ony da oıatpaq nıetpen. Ózi tún balasyna elegizip, kirpigi ilinbeı shyqqan edi, al myna úıdegilerdi oıatyp alý kóp qıyndyqqa túsip túr, búl Romeshtiń kóńiline keldi.

Qansha aıqaılasa da Bıshon oıanbaı qoıdy, aqyry ony túrtip oıatýǵa týra keldi.

— Hanym úıde me? — dep surady Romesh ózine maǵynasyz qarap qalǵan kúzetshiden.

Ádepkide Bıshon munyń ne aıtyp turǵanyn túsinbegen sıaqtandy, sodan keıin shoshyp oıanǵandaı boldy da:

— Ie, ıe, Komola úıde, — dep uıqysyraı jaýap berdi. Romesh esikti julqyp ashty da, bar bólmelerdi súzip shyqty — úıde tiri jan joq.

— Komola, — dep daýystady ol, biraq jaýap qatqan eshkim bolmady, nım aǵashyna da bardy, náýbathanaǵa da kirdi, at qoraǵa da, qyzmetshiler jatatyn bólmege de bas suqty. Komola joq.

Osy bir shaqta kún uıasynan shyqty, baqsha ishinde qarǵa qarqyldady. Basyna qumyra kótergen qyzdar kórine bastady... Olar býngalo túbindegi taspen qorshalǵan qara sýǵa asyǵyp barady. Joldyń qarsy betindegi lashyqtar aýlasynan don aqtap jatqan áıelderdiń qıan-qıly áni estiledi.

Romesh býngaloǵa qaıtyp oraldy, Bıshon baıaǵysynsha qaıta tereń uıqyǵa shomyp ketken Romesh eńkeıe berdi de, bar kúshimen qyzmetshini silkileı bastady. Odan qurma sharabynyń ıisi ańqyp shyǵyp jatqanyn Romesh sonda ǵana bildi.

Aqyry Bıshon esin jınaǵandaı boldy da zorǵa degende basyn kóterdi.

— Hanym qaıda? — dep Romesh qaıta surady.

— Úıde emes, pe eken? — dep mińgirledi Bıshon.

— Qaı úıdi aıtyp tursyń?

— Neshe ol osynda kelgen bolatyn.

— Sodan soń bir jaqqa ketip qaldy ma?

Bıshon aýzyn ashyp, Romeshke maǵynasyz qaraı berdi. Sol shaqta jańa dhotı kıgen Ýmesh keldi. Kózi qyzaryp ketken Romesh soǵan buryldy.

— Shesheń qaıda, Ýmesh?

— Keshe keshten beri ol osynda, — degen jaýap berildi.

— Al sen qaıda boldyń?

— Keshe keshke sheshetaıym meni Sıdhý-babýdyń úıine toıǵa bar dep jibergen.

Osy kezde atqosshy onyń áli esep aıyryspaǵanyn esine saldy.

Romesh sol ekıpajǵa otyryp Chokrobortı úıine tartty. Úıge kire berip keremet bir ábigerlik baryn baıqady. Komola aýyryp qalmady ma eken dep titirkenip te ketti. Biraq keıin ińirde Ýmıdiń aıaq-qoly múzdap, beti-aýzy kógerip, kenet jylaı bastaǵanyn estidi, úı ishindegilerdiń sodan úreıleri ushyp ketipti. Bári de aıaǵynan tik turǵan. Kórer tandy kózimen atqyzǵan.

Ýmı aýyryp qalǵan soń Komola osynda qaıtyp kelgen eken ǵoı dep oılady Romesh, sodan keıin:

— Komolanyń da esi shyǵyp ketken bolar! — dep Bıpınge buryldy.

Keshe Komolanyń kelgen, kelmegenin Bıpın anyq bilmeıtin edi, sol sebepti Romesh suraǵyna eki ushtylaý jaýap berdi.

— Ie, ol Ýmıdi tym jaqsy kóredi ǵoı. Biraq dáriger qaýiptenbeı-aq qoıyńdar dep otyr. — Qaıtken kúnde de osy qıyn-qystaý jaılardyń saldarynan Romesh kóńili basylyp qaldy. Bulardyń kezdesýine taǵdyrdyń ózi kóldeneń turǵandaı bolyp ketti oǵan.

Osy kezde býngalodan Ýmesh keldi. Ol áıelder jatatyn ishki úıge erkin kire beretin, jaqsy kórgen Shoılodja onyń betinen qaqpaıtyn.

Qazir de ol zenanǵa kirip keldi. Ýmıdy oıatyp ala ma dep qoryqqan Shoılodja ony syrtqa alyp shyqty.

— Sheshetaı, hanym qaıda? — dep surady ol Shoıdodjadan.

— "Qaıdasy" ne, keshe sen býngaloda Komolamen birge qalǵan joq pa ediń? — dep Shoılodja tańyrqap jaýap berdi. — İńir qarańǵysynda men Lıchmonıany jiberem be dep te oılap edim, myna sobı aýyryp qalǵan soń, bosata almadym.

Ýmeshtiń túsi sýyp ketti.

— Men ony taba almadym, — dedi Ýmesh.

— Ne deısiń, janym-aý? — dep Shoıla úreılene sóıledi. — Ótken túnde sen qaıda bolyp ediń?

— Meniń úıde qalýyma sheshetaı ruqsat etpegen. Býngaloǵa kelgen betimde-aq Sıdhý-babýdyń úıine toıǵa bar dep jiberdi.

— Tym til alǵyshsyń! Bıshon qaıda bolǵan?

— Ol eshteńe de bilmeıdi, keshe tym kóbirek jutyp qoıypty.

— Tez baryp qojany shaqyr.

Bıpın kire bergende Shoılodja oǵan qarsy júgirdi:

— Qandaı baqytsyzdyq bolǵanyn bilesiń be?

Bıpın bozaryp ketti.

— Joq, ne bolyp qalǵan? — dep úreılene surady.

— Komola keshe óziniń býngalosyna baram dep ketken edi, búgin onda joq bolyp shyqqan.

— Ol keshe qaıtyp kelmep pe edi?

— Kelgen joq-ty! Ýmı aýyryp qalǵanda ony shaqyrtyp aldyraıyn degen edim, jumsaı qoıatyn eshkim bolmady ǵoı?

— Romesh-babý kelip pe?

— Ie, Komolany býngalodan taba almaǵan soń, osynda shyǵar dep kelip ketti jańa!

— Tez jónel, birge izdes! Ýmı tynshyǵyp uıyqtap jatyr. Kóńili tetik qazir.

Olar Romesh ekıpajyna otyryp, býngaloǵa keldi. Jurttan surastyra, kóp izdestire kelgende anyqtalǵan jaı mynadaı boldy: keshe keshke taman Komola jalǵyz ózi Gangqa ketken. Bıshon ere júreıin degen eken, qalamapty, bir rýpıa berip, úıge qaıtaryp jiberipti. Sodan Bıshon baqsha qaqpasyn kúzetip otyrypty. — Sol jerde oǵan qumyrasyna toltyryp qurma sharabyn quıyp alǵan satýshy kezdese ketipti. Sodan keıin dúnıede ne bolyp, ne qoıǵanyn Bıshon anyq bile bermeıdi. Ol tek Gangqa Komolanyń qaı soqpaqpen ketkenin ǵana kórsete alady.

Romesh pen Bıpın, Ýmesh úsheýi tańǵy shyǵy keppegen sol soqpaqqa túsip, Komolany izdep ketti.

Ýmesh balapanynan aıyrylǵan qyran qus sıaqty, jan-jaqqa kózin qadap arpalysyp keledi. Qumdaýyqqa shyqqan soń úsheýi de kidirip qaldy. Tóńirekte qybyr etken eshkim joq. Shyǵyp kele jatqan kún sáýlesine shaǵylysyp qıyrshyq tastar jaltyldaıdy. Odan basqa tirlik belgisi bilinbeıdi.

— Sheshe, qaıdasyń, sheshetaıym?! — dep Ýmesh yshqyna daýystady. Qarsy bettegi alys jarqabaqqa ulasa shyqqan jańǵyryq estildi. Bar bolǵany sol ǵana!

Ýmeshtiń kózi kenet anadaı jerde aǵarańdap jatqan birdemege tústi. Júgirip kelse, dál sý jaǵasynda oramalǵa túıilgen bir top kilt eken. Rombsh te: "Qolyńdaǵy ne seniń?" — dep úreılene aıqaılap jiberdi de, úńile berip, Komolanyń kiltteri ekenin bildi. Sol kilt jatqan jerde qum úıindisi bar eken. Taza qumda kishkentaı aıaq izderi aıqyn qalypty. İz baryp týra sýǵa túsken. Ýmeshtiń qyran kózi qaırańda, sý túbinde jaltyrap jatqan taǵy birdeńege tústi. Ol baryp kóterip aldy. Jurttyń bári de kishkentaı bir altyn túıreýishti kórdi — búl túıreýishti Komolaǵa Romesh syılaǵan bolatyn.

Bar izder Gangqa kelip jatyr. Ýmeshtiń shydamy taýsylyp ketti: "Sheshem, o sheshetaıym!" — dep sýǵa sekirdi. Búl tustyń sýy saıaz eken. Ýmesh jyndy adamsha týlap sý túbindegi balshyqty tyrmalap, laılaı berdi.

Romesh tastaı qatyp melshıip qaldy.

— Ne istep júrsiń, Ýmesh? — dep daýystady Bıpın — Shyq beri!

Ýmesh taǵy da sýǵa súńgı berdi:

— Men ketpeımin búl jerden, ketpeımin! Sheshetaı, sen meni tastap ketýge tıisti emessiń!

Bıpın úreılenip ketti. Biraq Ýmesh sý ishinde balyqsha oınaqtap júr, oz betimen sýǵa ketýi múmkin emes. Ol sý ishinde batyp shyǵyp, kóp qyltyńdady, aqyry sharshap-shaldyǵyp jaǵaǵa shyqty da, daýys qyp jylap domalaı berdi.

— Romesh-babý, júr kettik, — dedi Bıpın melshıip turǵan Romeshtiń ıyǵynan tartyp. — Búl jerde tura berýden paıda joq. Polısıaǵa baryp habarlaý kerek, izdeıtin bolsyn!

Búgin Shoılodja úıindegilerge as sińbedi. Jylaý-syqtaýmen boldy. Balyqshylar qaıyqqa otyryp alyp ózenniń sol mańyn túgel súzip shyqty. Polısıa da aıaǵynan turdy. Stansıadan da keshe Komolaǵa uqsas bengal qyzy poıyzǵa otyrmaǵany jaıynda úzildi-kesildi habar keldi.

Sol kúni keshke taman Chokrobortı de qaıtyp oralǵan edi. Sońǵy kúnderdegi Komola qylyǵyn uqyppen tyńdap alǵan soń kúdiksiz bir oıǵa keldi: Komola Gangqa ketip ólgen.

— Keshe túni boıy Ýmıdiń jylap, úıyqtaı almaı shyqqany da sodan, — dep qoıdy Lochmınıa, — jer habar bergen sábıge. İbilis, jyndardy qýyp jiberý kerek edi.

Romesh tipti esinen adasyp qalǵandaı — kózinen jas ta shyqpaı qoıdy.

"Komola maǵan Gang ózeninen kelip edi, Pýdja meıramy kezinde sol Gangqa syıǵa tartatyn taza gúldeı ǵaıyp boldy, mine" dep oılady ol

Kún batqan soń Romesh taǵy da sý jaǵasyna keldi. Kúndizgi kilt taýyp alǵan jerge kelip toqtady, qumǵa túsken aıaq izine taǵy da kóz saldy. Sodan keıin kebisin sheship, dhotıin túrdi de sýǵa tústi, arnaıy satyp alǵan alqasyn qabynan aldy da, ózenniń ortasyna qaraı laqtyrdy.

Romeshtiń Gadjıpýrdan ketip qalǵanyn Chokrobortı úıinde eshkim de bilgen joq.

QYRYQ ALTYNSHY TARAÝ

Romesh endi mekensiz, orynsyz, soraıyp qaraqan basy qalǵandaı.

Hemnolınıden múlde sýynyp ta ketken joq edi, sonda da ol jaıdy oılamaýda tyrysatyn. "Oıda joqta tıgen myna bir soıqan soqqy meniń búl dúnıede júrýimdi kópsingen bolar, sheshek atqan gúlsheń jerde jaı soqsa aǵash ta gúldeı almaıdy ǵoı",. — dep oılady ol

Romesh endi el kezýmen boldy, bir jerde bir kúnnen artyq aıaldamady da. Qaıyqqa otyryp Gang ózeniniń tamasha jaǵalaryn qyzyqtady; Delıge baryp Kýtýb Mınarǵa shyqty; aıly túnde Agraǵa baryp, Tadj Mahalǵa kóz saldy. Amrıtsardaǵy Altyn hramdy da aralady. Sodan keıin Ábý taýynyń basyna salynǵan ǵıbadathanany kórem dep Radjpýtanǵa tartty, damyl-tynyshtyq degendi múlde umytty.

Aqyry sonyń bári de toıdyra bastady. Jas jigit qara ormanyn, úıin saǵyna oılady. Týǵan jerindegi tynysh ómiri men bolashaq ózindik oshaq basyn qurý jaıyndaǵy tátti oı-armany qaıtyp oraldy. Óz qaıǵy-qasiretin umytamyn dep kezbe bolyp ketip edi. Ol raıdan qaıtyp qaldy: bar azaptan qutylǵandaı tereń bir kúrsindi de, bılet satyp aldy. Sodan soń Kalkýttaǵa baratyn poıyzǵa kelip otyrdy.

Tanys qalaǵa kelgenmen, Kolýtolodaǵy kózge ystyq úıge birden bara almady; onda ne kútip turǵanyn kim bilsin! Múmkin bir ózgerister bolyp qalǵan shyǵar, Romeshti azaptaı beretin de osy. Bir kúni ol sol sholaq kósheniń buryshyna deıin keldi de, qaıtyp ketti. Kelesi kúni keshke taman aqyry kóńilindegi batylsyzdyqty jeńip, ózine tanys úıge jaqyndap keldi. Esik-terezelerdiń bári de jabyq túr eken — úı ıeleriniń joqtyǵyn tanytardaı. Eń bolmasa úıdi kúzetip Sýkhon qalǵan shyǵar degen úmitpen esikti kelip qaqty. — Jaýap bergen eshkim de bolmady.

Olardyń kórshisi Chondromohon qorqor tartyp óz úıinde otyr edi, Romeshti kórip daýystap jiberdi.

— Romesh, bul senbisiń? Qaıdan kelip qaldyń, ıapyr-aý? Ie, tirlik qalaı? Onnoda-babýdyń úıinde qazir eshkim de joq.

— Olardyń qaıda ketkenin bilmeısiń be?

— Dál qaı jerge baratynyn bilmedim, baǵyty batys bolatyn, áıteýir.

— Kim-kim ketkender?

— Onnoda-babý, qyzy bar.

— Basqa adam joq pa, anyq bilesiz be?

— Árıne! Attanyp jatqanyn kórgem.

Romesh aýzyna kelgen sózdi toqtata almady:

— Bir tanysym, olarmen birge Nolın-babý degen bireý birge ketti dep edi.

— Laqap sóz ǵoı. Nolın-babýdyń sizdiń páterińizde az ýaqyt turǵany ras. Biraq Onnoda-babý attanardan eki-úsh kún buryn Benareske júrip ketken bolatyn.

Endi Romesh Chondromohonnan Nolın-babý jaıyn suraı bastady. Onyń tolyq nyspy Nolınakha Chottopadhaııa. Buryn Rangpýrda tájirıbe jumysyn ótkizipti, al qazir sheshesimen Benareste turatyn kórinedi. Kóp únsizdikten keıin Romesh otyryp, Chondromohonnan qazir Djogenniń qaıda ekenin surady.

Djogendro Maımensengtegi bir jer ıelenýshi ashqan mektepke aǵa oqytýshy qyzmetine ornalasyp, Bıshaıpýrǵa júrip ketkenin habarlady Chondromohon.

— Siz ketkeli kop boldy ǵoı, Romesh-babý, qaıda boldyńyz sonsha ýaqyt? — dep kezegimen Chondromohon da suraq qoıa bastady.

Romeshtiń jasyrar jaıy qalmaǵan edi, endi Gadjıpýrda tájirıbe jumysyn ótkizgenin aıtty.

— Endi qaıta sonda barmaqsyz ba?

— Joq. Onda men kóp bolǵanym joq. Al endi qaıda bararymdy áli sheshe qoıǵanym joq.

Romesh ketisimen ile Okhoı keldi. Djogendro attanyp bara jatyp, bizdiń úıge kóz qyryńdy sala júr degen bolatyn. Ózińe tapsyrylǵan jumysqa Okhoıdyń nemketti qaraǵan kúni bar ma, únemi kelip Onnoda-babý qaldyryp ketken eki kúzetshiniń ornynda bar-joǵyn tekserýshi edi.

— Jańa ǵana osynda Romesh-babý bolyp ketti, — dedi oǵan Chondromohon.

— Ne deısiz! Nege kelipti ol munda?

— Bilmeımin. Onnoda-babý jaıyn qazbalaı suraı berdi. Ózin birden tanı da qoıatyn emes. Tym keıisti, jadaý kórindi. Qyzmetshilerge daýystamaǵanda tanymaıtyn da edim.

— Qazir qaıda turady eken, suramadyńyz ba?

— Gadjıpýrda turypty. Endi qaıda bararyn sheshpegen kórinedi.

Okhoı selqos tańyrqaǵan boldy da, óz sharýasymen aınalysyp ketti.

"Adamnyń basy — allanyń doby" degen osy, — dep oılady Romesh úıine qaıtyp kele jatyp. — Men Komolamen kezdessem, Hemnolınıge Nolınakha tap bolǵan, munyń bári kitap oqıǵasyna, jaman jazylǵan kitap oqıǵasyna uqsaıdy. Osyndaı bir shym-shytyryq oqıǵany taǵdyr sıaqty jazýshy ǵana oılap taba alýy múmkin. Ómirde bolbyr jazýshy qıalı roman esebinde de oılap taba almaıtyn ǵalamat oqıǵalar da bola beredi-aý".

Degenmen, Romesh endi ózin shyrǵalaǵan sheshilmes jumbaq torlarynan múlde qutylǵan shyǵarmyn, osy bir qym-qýyt oqıǵaly romannyń sońǵy taraýynda taǵdyr maǵan tym qatal bola qoımas dep úmittendi.

Djogendro Bıshaıpýrǵa barǵan soń jergilikti zamındar rezıdensıasyna jaqynyraq jerdegi bir qabat úıge shyqqan edi.

Bir kúni azanda gazet oqyp otyrǵan-dy, bireý kelip hat usyndy. Konverttegi jazýǵa qarap ańyryp qaldy. İshin ashsa, rasynda da Romesh jazǵan hat eken. Bıshaıpýrdaǵy bakaleıa dúkeninde kútpek, mańyzdy bir másele jaıynda sóılespek.

Djogendro ushyp túregeldi. Ras, bir rette ol Romeshti ursyp ta alǵan edi amalsyz, — degenmen ol bala kezden bergi dosy ǵoı, onyń ústine myna bir qulaqqa urǵan tanadaı bir túkpirde dos-jarandardyń bárinen de ada qalǵan edi. Romeshke ket dep aıta almady, ári onyń ne istegenin, qaıda bolǵanyn bilgisi de keldi.

Bárin bylaı qoıǵanda munda Hemnolını joq edi, sol sebepti Romeshtiń kelýi eshkimge jara da salmaq emes.

Djogendro hat ákelýshige qosylyp, Romeshti izdeýge shyqty. Kelse, Romesh jer maı quıatyn, ishi bos bıdondy astyna qoıyp otyr eken. Dúkenshi oǵan brahmandarǵa arnaýly qalıanyń usynbaqshy edi, kózildirikti myrzanyń shylym tartpaıtynyn estip, qala keremetteriniń biri shyǵar dep jorydy. Sodan keıin eki jaqtyń da tanysyp, bilisýge qulqy soqpaǵan.

Djogendro bólmege asyǵa kirdi de, Romeshtiń qolynan ustap kóterip turǵyzdy.

— Qaıtsem bolar eken seni! Sondaǵydaı áli de uıańsyń. Birden-aq maǵan kelip túspeıtin be ediń, joq, óıtpegen, myna bakaleıa dúkeninde qýyrylǵan kúrish pen sirne ıisin ıiskep orta jolda otyryp qalǵan.

Sasyńqyrap qalǵan Romesh sál ǵana ezý tartyp, kúle berdi. Jol boıy Djogendronyń jaǵy tynbady.

— Haq jolyna aqyl jete me! — dedi ol, — táńirimniń meıiri túsip, meni turaqty qala turǵyny etip jaratqan eken, endi qalǵan ómirimde osy bir meńireý qystaqqa neǵyp qamap qoımaq?

Romesh jan-jaǵyna qarana otyryp:

— Bul jer jaman emes qoı, — dedi.

— Ne demeksiń onymen?

— Munda halyq múlde az ǵoı...

— Men joq bolsam, odan da az bolady. Ketkim keletini de sodan.

— Bylaısha alyp qaraǵanda áńgime jan tynyshtyǵy týraly bolsa...

— Ol jaıyn aıtpashy, táńir tileýińdi bersin! Az kún bolsa da búl jerde sol "jan tynyshtyǵy" degennen tunshyǵyp kete jazdadym. Sol sebepti oraıy kelip qalsa-aq, sonyń shyrqyn buzýǵa umtylamyn. Mine, endi zamandardyń hatshysymen qyzyl keńirdek bola bastadyń. Ie, zamındar myrzanyń ózine de minezimniń qandaı ekenin jaqsylap turyp tanytyp qoıdym, endi aıaǵyn baıqap basatyn, baıqap sóıleıtin bolar. Men ony aǵylshyn gazetterinde maqtaýym kerek eken, biraq túsinikti etip turyp eshkimge táýelsiz ózimdik pikirim bar ekenin aıtyp berdim. Degenmen búl jer maǵan áli de kónterilik kórsetip júrse, keremettigimnen emes. Osy jerdiń sotyna unap qalyppyn. Sodan qoryqqan zamındar qyzmetten shyǵara almaı júr. Sot basqa bir jerge aýysypty degendi gazetten oqyǵan kúni Bıshaıpýr mektebindegi meniń de dám-tuzym taýsyldy dep bile ber. Al qazir jalǵyz ǵana ermegim — Pang degen ıt. Basqalar meni quptaı qoıady dep aıtýǵa bolmaıdy.

Aqyry olar Djogendronyń páterine de kelip jetti. Romesh kresloǵa otyra bergende Djogendro:

— Joq, joq, shydaı túr! Ertemen dáret alyp, sýǵa túsetin jaman daǵdyńnyń baryn bilem ǵoı. Bar, shomylyp shyq. Men shaı qaınatyp qoıaıyn. Qonaǵýarlyq degendi betke ustap ózim taǵy shaı ishetin bolaıyn.

Sóıtip, tamaq iship, áńgime-dúken qurýmen, dem alýmen kún de ótti. Kún uzaq Djogendro Romeshtiń ádeıi arnap kelgen mańyzdy sharýasyn eske alýyna da mursha bermedi. Keshki tamaqtan keıin, qyzyl ińir kezinde olar jer maı shamy jaryq túsirip turǵan ústelge oryndyqtaryn taqasa kelip otyrysty. Áldebir jaqyn jerden shıbóriler shýlasa ulydy. Tún shybyn-shirkeılerdiń yzyńyna toldy. Aqyry Romesh sózin bastady:

— Meniń ne aıtqaly kelgenimdi bilesiń be, Djogen? Ótkende sen maǵan bir saýal bergen ediń, biraq onda jaýap berýge, óte erte edi, reti endi keldi, kedergi joq.

Osyny aıtty da Romesh az-kem otyryp qaldy. Sodan keıin bar jaıdy basynan bastap túgel baıandap berdi. Keıde daýsy dirildep úzilip te ketip otyrdy, ondaıda qulaqqa urǵan tanadaı uzaq tynyshtyq basty. Djogendro únsiz otyryp tyńdady.

Áńgime aıaqtala shaqta Djogendro tereń kúrsinip aldy.

— Egerde munyń bárin sen sonda aıtqan bolsań, sene almas ta edim, — dedi ol aqyry.

— Meniń qazir de aıtarym sondaǵy dálelder ǵoı. Sol sebepti sol men úılengen qystaqqa baraıyq. Komolanyń aǵasyna soǵatyn bolaıyq, ótinemin.

— Aıaǵymdy attap ta baspaımyn. Osy arada otyryp-aq seniń bar sózińe ılanamyn. Men saǵan erte bastan senip daǵdylanyp ketkenmin ǵoı. Sol salttan jeke-dara bir ret taıyp kettim, onymdy keshirersiń.

Osyny aıtty da, Djogendro túregeldi, Romeshtiń janyna bardy. Romesh te túregeldi, bala kúnnen bergi dostar bir-birine qushaq jaıysty.

Romesh ózine-ózi kelgennen soń bylaı dedi:

— Taǵdyr meni myqty toryna túsirip alǵany sondaı, qol qýsyryp kóne berýden basqa jol taba almadym. Sol tordan qutyldym. Aqyry, mine "úh" dep bir erkin dem alyp otyrmyn. Endi jurttan tasalanyp, jasqanyp júrýimniń qajeti qalǵan joq. Komolanyń sýǵa ketip ólýine ne sebep bolǵany áli kúnge deıin túsinikti emes. Múmkin búl syrdy aıta da almaspyn, bir ǵana nárse aıqyn, egerde bizdiń ómirimizdi shyrmalan túıinshek qyrqylmaǵanda ekeýmiz de bir sumdyq halde qalǵan bolatyn edik. Osyny oılasam, janym túrshigedi. Bul jumbaq — ólim sheńgelinen oıda joqta keldi de, sol ólimniń qushaǵyna qaıta baryp kirdi.

— Eger seniń ornyńda bolsam, Komola óldi degenge sene almaǵan bolar edim, — dedi Djogen, — qalaı bolsa da bul jaıda sen aıypty emessiń. Endi men saǵan Nolınakha jaıyn baıandap bereıin.

Sodan keıin Djogendro Nolınakhanyń silikpesin shyǵara bastady.

— Mundaı adamdardy túsine bermeımin, — dep bastady ol sózin, — al túsinbegendi unatpaımyn da. Kóptegen adamdardyń basqa pikirde ekenin de bilemin. Olar túsinbegenine úımeleıdi: Hemnan qorqatyn sebebim de sonda. Ol ózi shaı men etten, balyq jeýden tyıylyp qaldy. Ájýa etseń jylamaıdy-aý, qaıta buıyǵy kúledi de qoıady. Men sodan istiń teriske basqanyn túsindim. Degenmen seniń kómegiń arqasynda biz Hemdy osy bir qaterli jaıdan qutqaryp alarmyz dep senemin. Daıyndala ber, ekeýmiz tize qosyp, sonymen julqysatyn bolamyz.

Romesh kúlip qoıdy.

— Jaqsy, qaharman jaýynger atanbasam da, daıynmyn.

— Óte jaqsy, jalǵyz-aq meniń qysqy dem alysyma deıin shydaı turasyń.

— Tym uzaq eken. Jalǵyz bolsam da ózim nege kirise bermeımin?

— Joq, joq olaı etýge bolmaıdy. Toılaryńa men kedergi bolǵan edim, sony oz qolymmen túzeýge tıispin. Seniń erte baryp, meni sol bir raqat jumystan maqurym qaldyrýyńa jol bere almaımyn. Demalysqa on-aq kún qalǵan joq pa!

— Degenmen, men búl ýaqyttyń ishinde...

— Joq, tipti tyńdamaımyn. On kún sen osynda, menimen birge bolasyń. Yńǵaıy bar adamdardyń bárimen shaıqasyp boldym munda, maǵan dos kerek. Mundaı jaǵdaıda qutyla almaıtynyńdy kórip otyrsyń ǵoı! Bul kúnge deıin keshqurym ormanda shıbóriniń daýsyn tyńdaýǵa týra kelýshi edi. Mine, endi seniń úniń tipti vına úninen de súıkimdirek estiledi. Sondaı bir sorly halge jetkenim ǵoı, sirá.

QYRYQ JETİNSHİ TARAÝ

Chondromohonnyń aıtqan habary Okhoıdy oılandyryp tastady.

"Munyń mánisi nede? — dep oılady ol. — Romesh tájirıbe jumysyn Gadjıpýrda ótkizgen eken, onysyn osy kúnge deıin jasyryp kelipti. Endi ne bolyp qalǵan, ondaǵy jumysyn tastap, taǵy da Kolýtolo kóshesine tap bola qalýynyń sebebi nede? Sáti túsken bir kúni Romesh áldekimnen Onnoda-babý úı ishimen Benares qalasynda turatynyn estıtin bolady. Sodan keıin olardy izdep barýynda daý joq".

Okhoı erte qamshylamaq boldy. O l áýeli Gadjıpýrǵa baryp, Romeshtiń jaıyna qanbaq, sodan keıin Benareste Onnoda-babýmen kezdesýdi oılady. Sóıtip jeltoqsan aıynyń bir kúnderinde qolyna sakvoıaj ustaǵan Okhoı Gadjıpýr kóshesine saıa bola qaldy. Eń aldymen, bazarǵa bardy da, Romesh-babý dep atalatyn bengaldan shyqqan advokattyń qaıda turatynyn surastyrdy, biraq ondaı adamnyń meken turaǵyn eshkim de bilmeıtin bolyp shyqty. Okhoı endi sot úıine tartty, biraq búl mekeme jabyq túr eken. Áldebir advokattyń ekıpajǵa otyryp jatqanyn kórip soǵan keldi.

— Myrza, Gadjıpýrǵa jýyrda ǵana kelgen Romesh Chondro Choýdhýrı degen advokattyń qaıda turatynyn bilmeısiz be?

— Romesh kúni búginge deıin Chokrobortıdyń úıinde turyp kelgen. Qazir sonda ekenin, bolmasa basqa jaqqa ketip qalǵanyn bile almadym. Áıeli kópten beri joq, qaıda ketkenin eshkim anyq bilmeıdi. Sýǵa ketip óldi degen qaýeset bar, — dep jaýap berdi beıtanys adam. Okhoı Chokrobortıdyń úıine jetkenshe asyqty. "Búl joly Romeshtiń bar amal-tásili belgili boldy maǵan, — dep oılady ol jol boıy. — Áıeli opat bolǵan. Endi ol uıat-ardan bezgen de, Hemnolınıge baryp, esh ýaqytta da áıeliniń bolmaǵanyn dáleldeýge tyryspaq. Hemnolınıdiń qazirgi kóńil-kúıine qaraǵanda Romeshtiń qaı sózine bolsa da shek keltirmeıtinine shúbálanýdyń keregi joq".

Ózin adamgershilik pen izgilikti jan-tánimen saqtaýshy esebinde kórsetýge tyrysatyndar shyndyǵynda óte qaýipti adamdar bolyp tabylady dep oılaǵan Okhoı ózine don rıza bolyp qaldy.

Chokrobortıdyń úıinde Okhoı Romesh pen Komola jaıyn surastyra berdi. Chokrobortı aǵaı oz qaıǵysyn jasyra da almady, aǵyl-tegil jylap jiberdi.

— Romeshtiń janashyr joldasy esebinde siz, árıne, Komolany jaqsy bilesiz ǵoı. Tanystyqtan keıingi birneshe kúnnen soń, Komola maǵan oz qyzymdaı bolyp ketip edi. Sondaı bir qysqa ýaqyttyń ishinde qatty súıip qalǵan men sıaqty adamǵa qasiret berip, tastap keter dep kim oılaǵan.

Kelbetinen aıanysh pen ókinish nyshanyn bildirgen Okhoı bylaı dedi:

— Mundaı istiń qalaı bolǵanyn túsinbeımin, tipti, múmkin Romesh ony renjite bergen bolar.

— Siz maǵan ókpelemeńiz, — dedi aǵaı, — kúni búginge deıin sol Romeshińizdi túsine almaı qoıdym. Syrttaı qarasań, súıkimdi-aq adam, biraq ishinde ne jatqanyn túsinip bolmaısyń. Komola sıaqty áıeldi súımeıdi degenge sený de qıyn. Óıtkeni Komola Lakshmıdyń ózi ǵoı! Ol meniń qyzymdy týǵan apasyndaı súıgen edi. Biraq kúıeýi jaıynda shaǵynyp kórgen emes.

Keıbir shaqta Komolanyń aýyr bir qaıǵysy bar ekenin ańǵaryp ta qalǵanym bar. Sonda da sońǵy kúnge deıin ol syrdyń mánisine jete alǵan emespin. Osyndaı bir sheshimge jetkenge deıin Komolanyń qanshalyqty azap, qaıǵyny basynan ótkergenin esime alsam, kókiregin qars aıyrylady.

Baqytsyzdyqqa qaraı, men onda Allahabadqa ketken edim. Egerde osynda bolsam, Komola meni tastap ketpegen de bolar edi.

Erteńine azanda Okhoı Chokrobortı aǵaımen birge Gang ózeniniń jaǵasyndaǵy Romesh úıine bardy. Qaıtyp oralǵan soń Chokrobortıǵa bylaı dedi:

— Myrza, qulaq salyńyz, Komola sýǵa ketip óldi degenge siz qaltqysyz senseńiz de, men sene almaımyn.

— Sonda siz ne dep jorymaqsyz? — dep surady Chokrobortı aǵaı.

— Ol úıden qashyp ketken sıaqty. Endi maǵan sońyna túsip izdeýge týra keledi.

— Siz durys aıtasyz! — dep aıqaılap jiberdi, osy joramal oıyna endi sap ete qalǵan Chokrobortı aǵaı:

— Sózińizdiń jany bar!

— Myna Benareste bizdiń jaqsy joldastarymyz turady. Komolanyń solardan baspana tabýy da ǵajap emes.

— Romesh-babý olar jaıyn múlde aıtqan da emes, — dedi úmittenip qalǵan aǵaı. — Egerde men mony bilsem ǵoı jaryq alyp izdegen bolar edim.

— Olaı bolsa, qazir Benareske júrip keteıik, — dep usynys jasady Okhoı. — Búl aýdannyń batys aımaǵy sizge jaqsy tanys bolýǵa tıisti, Komolany taýyp alý da qıyn bolmaıdy.

Chokrobortı búl usynysty qýana qarsy aldy. Okhoı óz sózine Hemnolınıdiń senbeıtinin jaqsy bilgen edi, sol sebepti aıǵaqshy esebinde ózimen birge Chokrobortıdy ertip Benareske júrip ketti.

QYRYQ SEGİZİNSHİ TARAÝ

Onnoda-babý men Hemnolını Benareske kelgen soń qala syrtyna, ońasha bir jerge ornalasty.

Nolınakhanyń anasy Hemonkorıdyń ókpesi qabynyp aýyrǵanyn osynda kelgen soń estidi. Ol tipti kúnniń sýyǵyna da, kúıip-janyp, aýyrǵanyna da qaramastan kún saıyn ertemen Gangqa baryp dáret alyp, shomylyp júredi eken. Sodan densaýlyǵy tym tómendep ketipti.

Birneshe kún boıy Hemnolınıdiń jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımedi, aýrý anany baǵyp-qaǵýmen boldy. Hemonkorı aıyǵa da bastady. Biraq tym álsirep qalypty. Óz kastasynyń tazalyǵyn qatty qadaǵalaǵan ol "Brahmo Samadjǵa" jatatyn Hemnolını qolynan taǵam alyp ishýdi, dári-dármek qabyldaýdy múmkin dep sanamady. Syrqattanǵanǵa deıin muny ózi atqaratyn edi, mine, endi sol aýyrtpalyqtyń bári bir Nolınakhanyń basyna tústi. Ol sheshesine tamaq daıyndady, dári-dármek berip turdy. Baǵyp-qaǵyp kútetin boldy.

— Búıtkenimshe ajal alsaıshy, meni! Senderdi mehnatqa dýshar etip, ómirimdi nesine ilindirip qoıdy eken táńirim, — dep sherlene aıta beretin boldy ana.

Hemonkorı oz basyn oılamaıtyn adam edi, biraq ádemilikti, tazalyqty jaqsy kóretin. Sony Nolınakhadan estip bilgen Hemnolını úı ishiniń jınaqy, taza bolýyna kop zer saldy. Ámanda Hemonkorıge kirer aldynda oz ústine úńile qarap alatyn boldy. Onnoda-babý sol úıdiń baqshasynan kún saıyn gúl ákep turatyn edi, al Hemnolını ony aýrý jatqan bólmege bezendirip qoıatyn boldy.

Qyzmetshi áıelderdiń syı-qurmetinen bas tartpaý kerektigi jaıynda Nolınakha sheshesine aıtýyndaı-aq aıtyp baqqan, biraq Hemonkorı kónbedi. Árıne, úı-ishindegi aýyr jumystardy atqaratyn qyzmetshi áıelder kóp te bolatyn. Solardyń eshqaısysyn da ol oz qasyna jolatpaıtyn edi.

Ózin tárbıelep ósirgen ájesi opat bolǵannan beri Hemonkorı tipti qatty naýqastanyp qalǵan kezderiniń ózinde de, qyzmetshi áıelderge jelpýish jelpitip, nemese aýyrǵan jerin sıpatyp kórgen emes.

Ol ózi ádemi balalardy, sulý keskindi adamdardy jaqsy kórýshi edi. Tańǵy dáretti alyp kele jatyp, jol boıyndaǵy Shıva beınelerin gúlmen bezendirip, Gangtyń qasıetti sýyn búrkip ketken-di. Keı retterde jolda ózine unaǵan búldirshindeı sharýa balasyn, bolmasa súıkimdi bir brahman qyzyn úıine erte keletin.

Oıynshyqtar men usaq aqsha nemese tátti taǵamdar syılap, kórshilerdiń táýir balalaryn ózine tabyndyryp ta alatyn. Keıde solar osy úıge kelip ý-shý bolyp, asyr salyp oınap ketse, Hemonkorı oǵan kóterilip, bir jasap qalýshy edi. Onyń taǵy da áshekeı kórse satyp almaı qoımaıtyn álsizdigi bar edi. Biraq olardy ózine arnap almaıtyn. Zattyń qadirin biletinderge

syılyqqa beretin, ózi oǵan sonshama qýanatyn. Hemonkorıdiń jama aǵaıyndary, jaqyn tanystary oıda joqta poshta arqyly gamasha bir zattardy alyp maqapqa bolysyp qalatyn. Hemonkorıdyń qymbat qara aǵashtan jasalǵan sandyǵy bolýshy edi, sonda kóptegen qymbat áshekeıleri, jibek kıimderi jatatyn. Nolınakha úılengen kúni sonyń bárin de kelinine bermekshi, óziniń bolashaq kelini jaıly oılasa — asa sulý, balǵyn jas qyz kelip kóz aldyna elesteı qalatyn. Ondaı asyl jan munyń úıin baqytqa, nurǵa toltyrmaq. Al Hemonkorı bolsa, sol jannyń kıim-keshegine, asyl áshekeılerine zer salmaq. Sondaı bir tátti armanmen ol kóp ýaqytty ótkerip keledi.

Hemonkorı — sopylyq jolǵa túsken adam. Uzaq kúndi dáret alyp, duǵa oqýmen, qudaıǵa qulshylyq etýmen etkizedi.

Tamaqty da kúnine bir-aq ret ishetin; bir kese sút pen eki-úsh jemis onyń kúndik azyǵy bolatyn.

Degenmen óz basyna qatań qarap, ǵıbadat-qulshylyǵyn úzbeı jasap jatsa da, balasynyń sondaı dúnıe qyzyǵynan tyıylyp, ómir taýyǵysyz qalýyn qalamaıtyn edi.

— Er adamǵa ózin sonsha azaptaýdyń qajeti ne? — deıtin ol kóp rette.

Erkekter oǵan eresek balalar sıaqty kórinetin. Olardyń tipti tamaqty salaq, qalaı bolsa solaı ishýin, shydamsyzdyǵyn qaıyrymdylyq jasap keshire salatyn.

— Olarǵa óziniń júris-turystaryna shek qoıa berýiniń keregi ne? — deıdi ol.

Árıne, jurttyń bári de qudaıǵa qulshylyq etýge tıisti. Sonda da Hemonkorı erkekterdiń is-qylyqtaryn tumshalaı berý shart emes dep tanıdy. Egerde Nolınakha azdap bolsa da basqa erkekterge tán ózimshildik pen jeńiltektik jasasa, Hemonkorı qýanǵan da bolar edi, tek qana qulshylyq ǵıbadat jasaý kezinde mazalamasa bolǵany.

Aýrýdan aıyqqan soń Hemonkorı, jalǵyz Hemnolını emes qartaıǵan Onnoda-babý da Nolınakhanyń sózin kemeńger gýrýdiń sózindeı qabyldap, asa bir qurmetpen súısine tyńdaıtynyn túsindi. Bul Hemonkorıdi qýandyryp tastady.

Bir kúni ol Hemnolınıdi shaqyryp alyp, kúlip otyryp bylaı dedi:

— Qyzym-aý, ákeń ekeýiń de Nolınakhany beker kótermelep júrgen sıaqtysyńdar. Onyń aqymaq sózderine qaıtip qulaq asyp júrsińder? Ádemi kıinip, jarqyldap júretin, ýaqytyńdy kóńildi ótkizetin keziń emes pe. Táńirge qulshylyq etýdi oılaýdyń qajeti ne. Ózim osylaı desem de, qulshylyq jolynan taıa almaıtynymdy bilgiń keletin bolar. Aıtaıyn. Áke-sheshem dinı adamdar boldy. Apa-inilerim — bárimiz de din tártibin qatty ustap tárbıelendik. Egerde endi ózimizdiń úırenshikti nárselerimizden jırensek, kóńil jubatarlyq ne nárseniń baryn da bilmeımin. Seniń jaıyń múlde basqa. Seniń qalaı tárbıelengenińdi men jaqsy bilemin. Ózińdi azapqa salýdyń ne maǵynasy bar, qyzym? Árkim óz yńǵaıyna qaraı, tárbıesine qaraı úndestik tabýǵa tıisti. Men osylaı oılaımyn. Joq, joq... Ózińdi-óziń bulaı azaptaı berýiń saǵan múlde kelispeıdi.

Nolınakhanyń qashan naǵyz gýrý bolatynyn kim bilipti. Sońǵy kezge deıin ol ózin qyzyqtyrǵan ispen aınalysyp keldi. Shastrdyń qaǵadalaryn tyńdaǵysy da kelmeıtin. Qazirginiń bárin ol men úshin, maǵan raqat áperem dep bastap ketken. Aqyry naǵyz sannıası bolyp kete me dep qorqamyn. "Jasyńnan nege úıretse, soǵan úıir boıa Onda turǵan kúná joq", — deımin men oǵan únemi. Al Nolın bolsa, jaýap berýdiń ornyna kúledi de qoıady. Jaǵyn da ashpaı, únsiz tyńdaıtyn minezi sol.

Búl áńgime keshqurym, Hemnolınıdiń shashyn tarap otyrǵanda aıtylyp edi. Qyzdyń shashyn jupyny ǵana etip, jelkesine túıip qoıǵany Hemonkorıge unamaǵan-dy.

— Qazirgi sándi aıyra almaıdy dep oılaısyń-aý meni, sirá. Shash jıystyrýdyń sen kórmegen talaı túrlerin bilemin men. Erterekte bir tamasha aǵylshyn áıelimen tanys bolǵanym bar edi. Ol maǵan kelip kıim tigýdi úıretip júrdi. Shash taraýdyń túrli ádisterin de sodan úırengenmin. Biraq ol ketken saıyn dáret alyp, kıim aýystyrýǵa týra keletin. Dinde solaı aıtylǵan ǵoı. Jaqsy ma, jaman ba onym, bilmeppin, alaıda basqasha ete almaımyn. Saǵan da sóıtetinime renjime. Jek kórgendikten emes, turyp qoı. Kúıeýim men bala-shaǵalarymnyń ındýızm jolynan taıyp, basqa jolǵa túskeni aýyr-aq boldy, biraq shaǵylǵanym joq. "Sender jaqsylap oılanyp alyńdar. Men nadan áıelmin, biraq oz dinimdi buza almaımyn", — dedim olarǵa.

Búl jerde Hemonkorı sarıiniń etegimen kózine kelip qalǵan jasty súrtti.

Hemnolınıdiń uzyn shashyn jazyp jiberip, jańasha jıystyrý unaýshy edi Hemonkorıge. Keıde ol asyl qara aǵashtan jasalǵan qasterli sandyǵynan ózi sonshalyqty unatatyn ashyq tústi kıim-keshekti alyp, Hemnolınıge kıgizetin. Búl ózine zor qýanysh sekildi. Hem tigip júrgen kestesin kún saıyn ala keletin. Hemonkorı oǵan keste tigýdiń jańa ádisterin úıretetin Keshti olar solaı ótkizýshi edi.

Hemonkorı bengal tilindegi jýrnaldardy, áńgimeler jınaǵyn oqýdy jaqsy kóretin. Soǵan oraı Hemnolını oǵan óz kitaptaryn ákep berip turdy. Al Hemonkorı bolsa oqylǵan kitap, maqala jaıynda dámdi pikirler aıtyp, qyzdy tań qaldyratyn-dy. Bul kúnge deıin Hem tek aǵylshyn tilinde oqyǵan adam ǵana osyndaı bilimge ıe bolatyn shyǵar dep oılaıtyn edi. Endi kóp keshikpeı-aq oǵan Nolınakhanyń anasy pikirliligi men taza turmys saltynyń arqasynda erekshe áıel sıaqty kórindi.

QYRYQ TOǴYZYNSHY TARAÝ

Az kúnnen keıin Hemonkorıdiń denesi qurystap, taǵy da naýqastanyp qalyp edi, biraq búl joly tez jazyldy.

Tańerteń onyń bólmesine Nolınakha kelip kirdi. Basyn jerge tıgenshe eńkeıtip, anasynyń aıaǵyn ustap, yqylastana amandasty da bylaı dedi:

— Ma, biraz kún ózińdi-óziń kúte turǵanyń jón. Álsiregen deneń mundaı aýyrtpalyqty kótere almaıdy.

— Men aýrý adam bolyp, oz basymdy kútip otyratyn bolamyn, al sen dárýinshe ómir súresiń. Jaqsy sharýa eken, — dep jiberdi ol — Nolın, bulaı júre berýge bolmaıdy, úılenetin bol. Shesheńniń tilegi — osy.

Nolınakha úndemeı qaldy.

— Oılan, balam, men endi tórimnen kórim jaqyn adammyn. Biraq kelindi bolǵanda ǵana tynysh attanatyn bolamyn. Úıime sen bir ýyljyǵan jas qyzdy ákep kirgizseńshi dep tilemegen kezim joq. Onyń ústi-basyna, tálim-tárbıesine ózim qaramaqshy edim. Bul maǵan baqyt sıaqty edi. Biraq hal ústinde jatqanymda táńirim meniń kózimdi ashty, jańa bir nur tógip jiberdi. Qansha ǵumyr súrerimdi kim bilsin. Jas qyz alsań, jalǵyz ózińe qıyn bolardy. Sol sebepti áıeldi óziń qatarly qyzdan tańda. Aýyryp jatqan kezimde osy oı mazalaı berdi. Búl seniń aldyńda óter aqtyq qaryzym, sony óteý úshin ǵana bas kóterip júrgen bolarmyn. Áıtpese tynyshtala almaspyn, — dedi Hemonkorı.

— Maǵan shyǵa qoıatyn qyzdy qaıdan taba qoımaqpyn? — dep i urady Nolınakha.

— Ol jóninde ýaıymdamaı-aq qoı. Bárin de ózim jaıǵastyramyn da, saǵan habarlaıtyn bolamyn, — dedi Hemonkorı.

Osy ýaqytqa deıin Hemonkorı Onnoda-babýmen ushyraspaǵan edi. Endi mine, Onnoda-babý ádettegi keshki boı jazyp júrip qaıtar kezinde Nolınakhanyń úıine bas suǵyp edi, Hemonkorı ony ózine shaqyryp kelýdi buıyrdy.

— Qyzyńyz kórgendi bala, — dep bastady ol sózin, — ózin jaqsy kóremin. Meniń balamdy siz jaqsy bilesiz ǵoı. Minezi jibekteı, onyń ústine jaqsy dáriger sanalady. Qyzyńyzǵa budan artyq kúıeý taýyp bere almaısyz.

— O ne degenińiz! — dep Onnoda-babý tolqı sóıledi. — Tipti muny úmit etýge de batylym barmaıtyn. Qyzym sizdiń balańyzǵa shyqsa, menen baqytty adam bolmas! Biraq ta Nolınakha...

— Nolın qarsy bolmaıdy, — dep Hemonkorı onyń sózin qıyp ketti. — Ol qazirgi jastarǵa uqsamaıdy. Meniń aıtqanymnan shyqpaıdy. Úgittep jatýdyń ózi qajet bola qoıar ma eken. Hemnolınıdeı qyzdy súımeýge bolar ma? Biraq tezdetýimiz kerek. Endi kop ómir súrem dep oılaı almaımyn.

Bul kúni keshke Onnoda-babý úıine qýanyshty keldi. Kelisimen Hemnolınıdi shaqyryp aldy.

— Qyzym, densaýlyqtyń buzylar shaǵyna jettim. Biraq sen qutty ornyńa qonbaı turyp ishken asym sińer me maǵan. Hem, senimen ashyq sóıleseıin. Sende sheshe joq. Kóz jasyń meniń moınymda ǵana.

Shoshyp qalǵan Hemnolını ákesine qarady.

— Qyzym, seniń keleshek turmysqa shyǵýyń jaıynda oılasam, qýanyshymdy jasyra almaıtyndaımyn. Birdeńe kedergi bolyp qala ma dep qorqamyn. Búgin Nolınakhanyń sheshesi ózi shaqyryp aldy meni, seni balasyna aıttyrǵysy keletinin aıtty.

Hemnolını qyp-qyzyl bolyp ketti. Úzip-úzip jaýap qatty:

— Ne aıtyp otyrsyń, áke! Joq, joq! Bul múmkin emes!

Ol esh ýaqytta da Nolınakhaǵa shyǵam dep oılaǵan emes edi. Mine endi áke aýzynan kenet jańaǵy bir sóz shyqqanda ne qylaryn bilmeı, abyrjyp, uıalyp qaldy.

— Nege múmkin emes? — dep tańyrqady Onnoda-babý.

— Ózi Nolınakha-babý bolady! Múmkin be bul? — dedi Hemnolını.

Hemnolını jaýaby dáleldi emes edi, biraq onda sarsylyq jatqany baıqaldy.

Budan ári qyz shydaı almady, shapanǵa shyqty.

Onnoda-babý jasyp qaldy. Qyzy mundaı qarsylyq kórseter dep oılamaǵan-dy. Ol tipti Hem buǵan qýanar dep shamalaǵan edi.

Qatty renjip, unjyrǵasy túsip qalǵan shal qozǵalmaı otyryp, jer maı shamǵa qarap qaldy. Áıel mineziniń túsiniksizdigin, jumbaqtyǵyn oılap otyr. Hemnolınıdiń sheshesi joqtyǵy dál osy arada qatty seziletindeı.

Qarańǵy shapanda Hemnolını uzaq turdy. Aqyry ákesine kózi túsip edi, asa bir keıisti, renishti keskinde kórdi, óz qylyǵyna uıalyp ta qalǵandaı. Tez basyp úıge kirdi. Onnoda-babýdyń syrtynan kelip jumsaq qolymen ákesiniń basynan sıpady da, bylaı dedi:

— Júr, áke. Keshki taǵam mana daıyn bolǵan, sýyp qalǵan bolar.

Onnoda-babý aıtqandy tyńdap, as ishetin bólmege bardy, biraq tamaq ishe almady. Ol Hemnolınıdiń qaıǵy-sheri keıinde qalǵan bolar dep úmittengen edi. Alaıda onyń myna bir qylyǵy qaıta jasytyp tastady.

"Osy ýaqytqa deıin Hem Romeshti umytpaǵan bolýǵa kerek", — dep oılady kúrsine otyryp.

Ádette Onnoda-babý keshki tamaqtan keıin jatyp qalatyn edi, biraq búgin shıpandaǵy sheten kresloǵa baryp otyrdy. Baqsha men úı syrtyn aınalyp óter qulazyǵan kóshege qarap oılanyp qaldy.

— Áke, salqyn túse bastady. Baryp jatsańshy, — dep Hemnolını bıazy túrde kúle sóıledi.

— Óziń baryp jata ber, men áli otyra turamyn, — dep jaýap qatty oǵan Onnoda-babý.

Hemnolını eshteńe demesten ákesiniń janynda tura berdi. Az-kem únsizdikten keıin ol taǵy da:

— Áke, sýyq tıip qalady. Tym bolmasa, qonaq úıge barshy, — dedi.

Onnoda-babý únsiz túregeldi de jatatyn úıge bet aldy.

Bul kúnde Hemnolını Romeshti oılap qaıǵyra bermeıtin de edi. Ras, bul úshin ol ózimen-ózi uzaq kúreske de túsip kelgen-di. Sonda da myna bir sál ǵana jaıdyń ózinen eski jaranyń aýzy ashylyp, syzdap ketti. Osy kúnge deıin Hemnolını óz kelesheginiń ne bolaryn da aıqyn bilmegen. Sol sebepti ózine bir senimdi taıanysh izdeý jolynda, aqyry, Nolınakhany rýhanı ustaz dep tanyǵan da onyń jolyna qaltqysyz túsken Mine endi sonyń jamaǵaty bolý jaıynda sóz bolǵanda, júreginiń tereń túkpirinde jatqan Romeshke degen asyl mahabbatty julyp tastaýǵa bel baılap edi, onyń ońaıǵa túspeıtinin túsindi. Sol oıdyń ózi-aq Hemnolını júregin azapqa salyp, tolqytyp jiberdi. Bir kezde Romesh dep oıanǵan súıispenshilik sezimi júregin múlde baýrap áketti.

ELÝİNSHİ TARAÝ

Sol kúni keshke Hemonkorı ózine ulyn shaqyryp aldy da:

— Men saǵan qalyńdyq taptym. Bárin de jaıǵastyryp qoıdym, — dedi.

Nolınakha jymıa kúldi.

— Jaıǵastyryp ta qoıdyń ba tipti?

— Endi qalaı dep ediń? — dep Hemonkorı shamdanyńqyrap qaldy.

— Men endi qansha ómir súrer deısiń? Tyńda meni. Hemnolınımen múlde jaqyndasyp, tabysyp kettim. Qazir ondaı qyzdar qadaq-qudaq qana. Ras, ózińe keletin bolsaq, onda...

— Aıasańshy, Ma! — dep Nolınakha kıip ketti. — Ol týraly oılap kórgen de emespin. Biraq men oǵan qalaı úılenbekpin? Qaıtip?

— Túk te emes! Men eshqandaı kedergi kórip turǵan joqpyn?

Sheshesine pálen dep sóz aıtý qıyn boldy. Hemnolınıge óziniń rýhanı ustaz ǵana ekenin, kenetten maǵan turmysqa shyq dep soz salýdyń ǵajap jábir ekenin aıtýǵa oqtaldy. Biraq úndemedi. Al Hemonkorı sóıleı berdi:

— Bul rette seniń syltaýlaryńdy tyńdamaıtyn bolamyn. Myna der shaǵyńda men úshin sannıası bolyp ketýińe tóze de almaımyn. Sáti túsken kúni degenimdi isteımin.

Az-kem únsizdikten keıin Nolınakha bylaı dedi:

— Ma, saǵan aıtar sózim bar. Biraq ýaqytyńnan buryn abyrjymaıtyn bol Ol oqıǵadan beri on aı ótti, endi aspaı-saspaı otyryp tyńdaýǵa bolady. Biraq minezińdi bilem ǵoı, ma. Ótken iske de ókinip, úreılene beretiniń bar. Kópke deıin aıta almaı, jasyryp kelgenim de sol. Meniń sory arylmaǵan mańdaıymnyń juldyzy bolsyn dep jalbaryna, tabyna ber, biraq óz júregińdi azapqa sala kórme.

Hemonkorı qatty tolqynyp qaldy.

— Balam, seniń ne aıtatynyńdy men qaıdan bilmekpin. Alaıda mynadaı sózderińnen keıin abyrjymasqa aılam joq. Osy jasqa kelgenshe ózimdi-ózim ustaı almaı-aq kelemin. Dúnıe isin talaq etip, ońashalanyp qalǵym keledi-aq! Biraq sor degendi izdemeıdi, ol bir kúni tóbeńnen jaı túskendeı, ózi-aq sap ete qalady. Jaqsy ma, jaman ba — báribir, aıta ber tyńdap otyrmyn.

— Aqpan aıynyń aqyry edi, — dep bastady Nolınakha áńgimesin.

— Rangpýrdaǵy bar múlkimdi satyp jiberip, baqshasymen úıdi jalǵa qaldyrdym da, Kalkýttaǵa qaıtyp oralmaq boldym. Sanraǵa jetkenimde qalǵan joldy sý ústinde ótkizeıin degen oı kele qaldy. Sol saparda bir úlken qaıyq jaldap aldym da jolǵa shyqtym.

Eki kúnnen keıin qumdaq bir jaǵaǵa kelip toqtadyq. Men shomyla bastadym. Kenet ózendi jaǵalaı myltyqty bireý keledi. Qarasam, ózimizdiń Bhýpen. Meni kóre salyp ol sekirip-sekirip aldy da, aıqaılap jiberdi: "Joly bolar jigittiń jeli ońynan shyǵady". Ol sol mańaıda sot bolyp isteıdi eken, bul sol óz aımaǵyn aralap kele jatqan beti. Kórispegenimizge kóp bolǵan, qaıtse de meni bosatpady. Sol sebepti birge júrip kettik.

Bir kúni Dhobapýkýr degen bir kishkene qystaqqa kelip túnedik. Keshke serýenge shyqtyq. Úlken ańyzdyń shetinde jan-jaǵy qorshalǵan, qamys shatyrly úı tur eken. Biz soǵan kirdik. Úı ıesi biz úshin aýlaǵa eki órme oryndyq ákep qoıdy. Sol kezde oqýshylar shapanda sabaq ústinde bolatyn. Muǵalim aǵash oryndyqta, al balalar sonyń qarsysynda jerde otyryp daýys qosyp sabaq oqyp jatyr.

Úı ıesiniń esimi Tarını Chatýdjo bolyp shyqty. Ol Bhýpennen men týraly táptishtep surady. Qaıtyp oralǵanymyzda Bhýpen bylaı dedi maǵan.

— Joldy jigitsiń. Qolyńdy suraýy múmkin onyń.

— Qaıtip? — dep tańyrqadym men.

— Ol bylaı jaýap berdi:

— Myna, Tarını Chatýdjo — rostovshık. Dúnıeden budan ótken qara nıet buzyqty taba da almaısyń. Jańa sot kelse-aq bolǵany, óziniń adam súıgishtigin, qaıyrymdylyǵyn aıtyp, maqtanbaı tura almaıdy. Óz úıine mektep ornalastyryp otyrǵan sebebi de osy. Al shyndyǵyna kelsek baspana bergeni úshin muǵalimdi keshki onǵa deıin qaryz aqshalarynyń paıyzyn shyǵarýǵa otyrǵyzyp qoıady. Biraq eńbekaqyny memleket pen mektep qorynan alyp berip otyrady. Tarınıdyń bir qaryndasy jesir qalǵan edi. Basqa esh jerden baspana tappaǵan soń baqytsyz sorly aǵasynyń qolyna kelgen-di. Ózi júkti kelgen.

Dárigerlik kómek bolmaǵan soń tolǵatý ústinde dúnıe saldy.

Artyna ana sútin tatpaǵan bir sorly náreste qyz tastap ketti.

Tarınıdiń basqa da bir jesir qaryndasy bar edi. Sol úıdiń sharýashylyǵyn bir ózi atqaryp otymen kirip, kúlimen shyǵyp júrdi. Jetim qyzǵa sheshe bolǵan da sol.

Kóp keshikpeı o da opat boldy. Kishkene qyz naǵashy aǵasy men naǵashy jeńgesiniń sózin estı júrip, sol úıdiń kúńine aınalyp ketti. Mine, endi ol boı jetti. Biraq jetimge kúıeý tabylý ońaı ma! Onyń ústine bul jerde qyz tegin eshkim bilmeıtin. Ákesi bul týmaı turǵanda ólgen ǵoı. Sol jaıynda aýyl ósekshileri kúni búginge deıin sypsyńdap júr. Tarını Chatýdjonyń baı ekenin jurttyń bári de biledi. Al qyzdy kemsitip júrgenderi jasaýy kóp bolsyn degeni. Jurt esebi boıynsha qyz on jasqa keldi degenge mine, tórt jyl bolyp qaldy. Endi kem degende on tórtte. Ózin Komola dep ataıdy. Shynynda da Lakshmıdiń ózi sıaqty. Men odan súıkimdi qyzdy kórgen emen, osy tóńirekke bir brahman kele qalsa-aq boldy, Tarını Komolaǵa úılendirýdiń amalyn oılaı bastaıdy. Al eger jas jigit ýádesin bere qalsa, turǵyn halyqtar azǵyryp aınytyp jiberýge tyrysady. Endi kezek keldi.

Túsinshi, ma, men onda ashynǵan halde edim, oılanbastan-aq oǵan úılenetinimdi aıttym. Odan buryn saǵan bir tamasha jańalyq ashyp tastaýdy oılap, ındýızm jolyn qaltqysyz qýǵan bir jas qyzǵa úılenem degen sheshimge kelip edim. Eger "Brahma Samadjdan" shyqqan, ózi otyryp eseıip qalǵan qyzdy ákep úıge engizsem, bizdiń birimizge de yrys kele qoımas dep túsingenmin.

Bhýpen aıtyp jetkizgisiz tańyrqap qaldy.

— Sen ne aıtyp otyrsyń? — dedi ol. Al men bylaı dep jaýap berdim:

— Aınytpaı-aq qoı meni. Sheshimim sol.

— Joq, sen shyn aıtasyń ba? — dep surady Bhýpen.

— Shyn aıtamyn, — dep jaýap qattym men.

Sol kúni keshke Tarını Chatýdjonyń ózi bizge kelip ketti. Qolyndaǵy brahmandyq taspıyǵyn sanaı otyryp bylaı dedi:

— Siz maǵan kómektesýge tıissiz. Qyzdy kórińiz. Unatpasań sózim joq. Biraq meni kúndeıtinderdi tyńdamańyz.

— Kórip jatýymnyń qajeti joq. Toı kúnin taǵaıyndańyz, — dedim men.

— Búrsigúni — sátti kún Toıdy mine sonda ótkizemiz. Asyqqany — kóp shyǵyndanbaıyn degeni edi. Sóıtip toı da ótkizildi.

Hemonkorı shoshyp ketti.

— Toı da ótkizildi! Ne aıtyp otyrsyń, Nolın! — dep qaıtalady.

— Ie, ótkizildi. Men jamaǵatymmen qaıyqqa oraldym. Kesh túsisimen júrip kettik. Ol kúni kún kózi az ýaqytqa ǵana kóringen edi. Oqystan sol naýryz aıynda bolyp kórmegen ystyq quıyn soǵyp ótti. Biz mingen qaıyq aýdarylyp qaldy.

— O, qudaıym-aı! — dep daýystady Hemonkorı. Denesine myńdaǵan biz suǵyp jatqandaı sezindi. Nolınakha áńgimesin jalǵaı berdi:

— Bir ýaqta esimdi jısam, sý ishinde jan dármen ǵyp júrmin. Jaqyn mańda qaıyq ta, serikterim de joq. Polısıaǵa da shaǵyndym, kóp izdedik, biraq onym bekershilik boldy.

Hemonkorı qýaryp ketti. Zorlana sóıledi.

— Ótken is ótti. Endi qaıtyp maǵan muny qaıtalamaıtyn bol. Esime alsam-aq júregim jarylyp keterdeı.

— Eger de úılen dep qystamasań, men muny saǵan aıtpaǵan bolar edim.

— Sol baqytsyzdyqty betke ustap sen endi úılenbeı qoımaqpysyń múlde? — dep surady Hemonkorı.

— Joq. Ol úshin emes, ma. Al eger qyz tiri bolsa she?

— Aqylyńnan aýysqannan saýmysyń? Eger ol tiri qalsa, bir habary bolatyn edi ǵoı.

— Biraq ol men jaıynda eshteńe de bilmeıdi. Meni múlde tanymaıdy da. Meniń keskinime de ol qaramaǵan shytar deımin. Benareske kelgen soń, Tarını Chatýdjoǵa habar salǵan edim. Komola jaıynda eshteńe de bilmeıtinin aıtty.

— Al ne, sóıtip?

— Jyl ótken soń ǵana ony óldige sanarmyn dep oılap edim, — dedi Nolınakha.

— Sen ámanda solaı bárin de asyra, áserleı sóıleısiń! Jyl kútýdiń keregi ne? — dedi Hemonkorı.

— Jýyrda jyl da tolady, ma, — dep jaýap berdi Nolınakha. — Qazir jeltoqsan aıy. Qańtar neke qıý úshin sátti aı emes. Al onyń ar jaǵynda eki-aq... bári sol..

— Jaraıdy, jaqsy, — dep Hemonkorı túsip qaldy. — Biraq sen atastyrǵan adamym bar dep oılaısyń. Bul jaıynda men Hemnolınıdyń ákesimen kelisip te qoıdym.

— Adam tek boljaýmen ómir súredi. Tabysqa jetkizedi dep úmittenemiz de, — dedi Nolınakha.

— Solaı-aq bolsyn, balam. Áńgimeńdi esime alsam, áli de qaltyrap ketemin.

— Áne, ma, sen endi kópke deıin basyla almaısyń. Renjiseń boldy, esińdi jıý ońaı bolmaıdy. Aıtqym kelmegeni de osy edi.

— Jaqsy etkensiń, balam, — dedi Hemonkorı, — bir baqytsyzdyq jaıyn estisem bolǵany, boıymdy bılegen úreıden qutyla almaı-aq qoıamyn. Jaman habar joq pa eken dep, hat ashýǵa da kúshim jetpeıdi. Qolaısyz nárseni aıtpańdar dep senderden ótingenim de sol. Bul dúnıemen qoshtasar shaq bolǵan shyǵar. Sonshalyqty kóp soqqy tegin tıip jatpaǵan bolar maǵan, sirá.

ELÝ BİRİNSHİ TARAÝ

Qyzýy joq qysqy kún kúńgirt kókjıekke baryp qonǵanda Komola Gang jaǵasyna kelgen edi. Beıýaqyt batyp bara jatqan kúndi ol kózimen uzatyp saldy. Sodan soń Gang sýyn shashyna búrikti de, bir-eki attap sýǵa tústi. Taǵzym belgisin jasamaq: áýeli alaqanymen sý aldy da, qaıta tókti, sodan soń kıeli Gangqa gúl tastady. Sýdan shyqqan soń taǵy da taǵzym etip, basyn jerge saldy. Ózine qaıyrymy tıgen adamdardy esine aldy. Sol jerde ol ózi qurmetteýge tıisti taǵy bir adam týraly oılady. Ol barda Komola tipti basyn da kótermegen, júzine de kóz salmaǵan-dy. Birge bolǵan sol bir jalqy keshte Komola tym qysylyp otyryp edi, tipti aıaǵyna qaraýǵa da batyly jetpegen. Bular otyrǵan neke qıar bólmede ol basqa qyzdarǵa bir-eki ret til qatqan da edi, biraq qatty qysylyp, uıat perdesiniń shyrmaýynda otyrǵan Komola ne degenin de ańǵara almaı qalǵan. Endi mine, ózen jaǵasynda turyp, sol jaqyn adamnyń únin qulaǵyna keltireıin dep edi, ol da bolmady.

Uzaqty túnge sozylǵan qyzý dýmanǵa Komola qatty sharshap qalǵan edi, tipti qaıda, qalaı jatqanyn da bilmeıdi. Tańerteń muny kórshi áıel syqylyqtap kúle kelip oıatqan. Kózin ashyp alsa, qasynda eshkim de joq eken.

Mine, endi ómiriniń aqyrǵy sátinde oz myrzasy jaıynda ol eshteńe de bilmeı ketip barady. Keskinin elestete almaıdy, daýsyn oısha estı almaıdy, — tipti eshteńeni de esinde qaldyra almaǵan.

Kúıeý shapanyna qyzyl ádip tartylǵan edi. Tarınıdiń eptiligi arqasynda onyń tym arzan kıim bolyp shyqqanyn da Komola bilgen emes, tipti sol kıimdi de jadynda ustaı almapty.

Romeshtiń Hemnolınıge jazǵan hatyn Komola sarıiniń etegine túıip qoıǵan edi, qumǵa kelip otyrdy da sony aldy. Myna bir ymyrt úıirilip kele jatqan beıýaqta, oz kúıeýi jaıynda aıtylǵan jerin qaıtalap oqydy. Ol jaıynda tipti az jazylǵan: onyń aty — Nolınakha Chottopadhaııa eken. Rangpýrda dáriger bolyp istepti. Romesh ony izdep taba almaǵan. Bary sol!

Komola hatty qadaǵalaı otyryp, qaıta qarap shyqty. Biraq Nolınakha jaıynda jańaǵydan basqa eshteńe jazylmaǵan. Nolınakha! Búl esim búl kúnge deıin shyrynyn tatyp kórmegen jańa bir qýanysh ákelgendeı. Ǵaıyp bir beınede taryp qyz janyn túgeldeı baýrap aldy.

Komolanyń kóz jasy qol bolyp ketti. Endi birde jan dúnıesi eljirep, qaıǵy-qasiretin alystatyp áketkendeı boldy, sol kóz jasymen álde bir jan ıesiniń daýsy jetkendeı:

"Tún-túnek te, maǵynasyzdyq ta joq endi? Men endi tirshilik, ómir ıesimin!" Sonda Komola:

— Adal jar esepti, súıgen jarǵa taǵzym etý úshin men ómir súrýge tıispin. Alla taǵala buǵan kedergi jasamaıdy! Eger men tiri bolsam onymen kezdesýge tıispin. Súıgen jarǵa qyzmet etý úshin qudaılarym saqtap qalyp otyr meni!

Sodan keıin oramalǵa túıilgen Romesh úıiniń kiltin aldy da, laqtyryp tastady. Sarıinde Romesh bergen túıreýish júrgeni kenet esine tústi. Ony da alyp sýǵa tastady.

Sodan soń batysqa bet alyp júrip ketti. Qaıda bara jatyr, ne qareket jasamaq, — ol arasy ózine de aıqyn emes. Bir biletini — bir sot te aıaldamaı júre berý kerek.

Qyzyl ińirdiń jylýsyz sáýlesi birte-birte kúńgirt tartyp baryp, óship qaldy. Qarańǵylyqta qumdy jaǵalaý bolar bolmas aq tartady. Tabıǵat ózi jasaǵan tamasha kartınanyń tutas bir bólegin áldekim óshirip tastaǵandaı. Sáýlesi joq, jansyz juldyzdarǵa toly qara aspanda aı týmaǵan shaq. Tuńǵıyq qara tún qulazyǵan, qońyltaq ózen ústin basyp túr.

Komola sheksiz de tirshiliksiz sıaqty bolyp kóringen tuńǵıyq túnnen basqa eshteńeni de aıyra alar emes. Biraq ol toqtaýsyz alǵa júre berýdi ǵana biledi. Keleshekte ne kútip turǵanyn oılaýǵa da murshasy joq. Áıteýir júrip keledi.

Ol ózen qabaǵyn baǵdarlaı júrip otyrdy. Sonda ol eshkimnen de jol jaıyn surap jatpaq emes. Eger de qater tóne qalatyn bolsa, kıeli Gang ózeniniń tolqyndary panalatýǵa qoınyn ashatyn bolady.

Aýa shyńyltyr móldir edi. Tún ortasy aýyp barady. Arpa egilgen jer jaqtan shıbóriler ulydy.

Komola dendep júrip tastady. Túıetaıly qumdaq jar qabaq endi adyr shoqylarǵa aınalyp ketti. Bir burylysta qystaq kórindi: Komolanyń júregi soǵyp ketti. Tolqyna jaqyndap keldi. Qystaq qalyń uıqy qushaǵynda jatyr. Komola óziniń qaljyrap sharshaǵanyn sezdi. Qorqynysh úreı bılegen ol qystaqtan da shyqty. Aqyry bir adyrǵa jetip edi, jol úzilip qaldy. Endi bir ýaqytta amaly quryǵan soń monshanyń túbine talyǵyp otyra qaldy da uıyqtap ketti.

Tań ata kózin ashyp alsa, aldynda sary kidir tartqan bir áıel túr.

— Kim bolasyń, sen? Aǵash túbinde nege uıyqtaısyń? — dep surady ol

Shoshynyp qalǵan Komola ushyp túregeldi. Jaǵada turǵan eki qaıyqqa kózi tústi.

Sary kidir tartqan áıel sýǵa shomylyp alý úshin serikterinen erterek turypty.

— Sen bengal qyzyna uqsaısyń ǵoı, — dedi ol

— Ie, men bengal qyzymyn, — dep Komola buıyǵy ǵana jaýap berdi.

— Bul jerge qaıdan tap boldyń? — dep surady áıel taǵy da.

— Benareske bara jatyrmyn. Uıqym keldi, keldim de jattym.

Benareske jaıaý barmaq! Qaraı kór mynany! — dep tańdandy áıel, — jaraıdy, bizdiń qaıyǵymyzǵa min. Qazir men shomylamyn da oralamyn.

Sodan keıin tanystyq bastaldy. Sary kidir áıel oǵan jýyrda iri toı jasaǵan Gadjıpýrlyq Shıdheshor-babýdyń aǵaıyndary ekenin aıtty. Óziniń aty — Nobınkalı, al kúıeýiniń esimi — Mýkýndolal Dotto. Benareste turǵanyna birneshe jyl bolyp qalǵan, Gadjıpýrda uzaǵyraq jata turýǵa da bolady eken. Biraq Nobınkalıdiń kúıeýi as tańdaǵysh, kirpıaz, sekemshil bireý kórinedi, shydaı almapty. Qaıyq jaldap alyp, asyǵys qaıtyp kele jatqan beti osy.

Úı qojasy áıeliniń ótinishine Nobınkalı bylaı depti: "Túsinesiń be, janym, kúıeýimniń densaýlyǵy jaqsy emes. Jasynan bastap ol úıde sıyr ustaýǵa úırengen.

Sıyr sútinen qaımaq alyp, ony maıǵa aınaldyramyz. Dýchıdi soǵan pisiremiz. Sıyrdy qalaı bolsa, solaı ustaı almaısyń ǵoı..." taǵy, taǵylar...

Ózi men kúıeýi jaıynda táptishtep aıta otyryp, Nobınkalı endi Komola jaıyn suraı bastady.

— Atyń kim? — dedi ol

— Komola.

— Baıqaımyn, qolyńa bilezik salasyń ǵoı deımin. Kúıeýiń bar ǵoı, solaı ma?

— Toı kúniniń erteńine ǵaıyp boldy ol, — dep Komola buıyǵy sóıledi.

— Jap-jassyń ǵoı áli! On besten áli shyqpaǵan bolarsyń? — dedi Komolaǵa basynan aıaǵyna deıin qarap shyqqan Nobınkalı.

— Anyq qansha jasta ekenimdi bilmeımin. Keshikpeı on beske tolsam kerek.

— Sen shynymen brahmanbysyń?

— He.

— Týǵandaryń qaıda turady? — dep surady Nobınkalı.

— Kúıeýimniń týǵandarynyń úıinde bolyp kórgen emespin. Al ákem — Bıshýkhalı degen jerde týǵan.

— Seniń áke-shesheń... — deı berip edi Nobınkalı.

— Mende áke de, sheshe de joq, — dep shapshań jaýap qatty Komola.

— O, uly táńirim Harı, ne istemeksiń sen?

— Benareste tamaǵymdy asyrap tura alarlyqtaı bir ınabatty úıge jaldanbaqpyn. Taǵam daıyndaýdy bilemin.

Táńir ákep kezdestirgen qyzmetshi brahmanǵa Nobınkalı qatty qýandy. Degenmen de bylaı dedi:

— Maǵan as pisirýshi kerek emes. Brahman-qyzmetshiler kóp bizde. Endi eshkimdi de jaldap almaımyz. Onyń ústine taǵamdy jaqsy daıyndaı alatynyńdy kim bilipti. Brahman qyzmetshiniń tamaǵy men kıimi de bizden. Ári aıyna on tórt rýpıa berýimiz kerek. Degenmen sen qıyn bir halge dýshar bolǵan brahman tektes qyz ekensiń. Qaıteıin, bizdiń úıde tura ǵoı. Onsyz da kóp adamdardy asyrap, qazynamyzdy shashyp jatyrmyz. Bir adamnan kelip-keter shamaly ǵoı. Jumysty kóp istemessiń. Úıde qazir kúıeýim men ekeýimiz ǵana. Qyzdarymdy uzatqanmyn. Olardyń bári de baı adamdarǵa shyqqan. Ul balamyz bireý ǵana. Ol qazir Sheradhgondjada sot bolyp qyzmet isteıdi. Budan eki aı buryn men onyń qyzmetke baratyn ornyn estigenimde kúıeýime: "Bizdiń Notoǵa ne qajet. Nesine ol jaqqa barmaq? Árıne, kez kelgen adam sot bola bere almaıdy ǵoı. Sonda da beıshara balanyń sonshama alysqa keter reti joq" — dedim. Al kúıeýim: "Másele onda emes. Sen áıelsiń, eshteńege de túsinbeısiń. Aqysyna qyzyǵyp, qyzmet isteteıin dep otyrǵanym joq men oǵan. Joq, biz sonshama kedeı emespiz! Al eger belgili bir jumystyń basynda bolmasa, onyń nemen aınalysaryn kim bilipti, jas qoı, albyrt jas qoı..." — dep jaýap bergen-di.

Jel ońynan soǵyp turdy. Jańa tanystarymen birge Komola keshikpeı Benaresqa da jetti.

Nobınkalıdyń qala syrtynda bir kishkene baqshasy men eki qabat úıi bar eken. Aıyna on tórt rýpıa aqsha alyp turatyn qyzmetshilerdiń tipti eshqandaı belgisi de sezilmedi. Ras, aspazshy bir brahman bar eken. Komola kelgennen keıin Nobınkalı ashý ústinde ony da eshteńe bermesten qýyp shyqty. Ol kezde on tórt rýpıaǵa aspazshy taýyp alý ońaı da emes edi, sol sebepti endi bar aýyrtpalyq Komolata tústi.

Nobınkalı Komolata jıi-jıi aqyl aıtyp, úıretip alýdy unatatyn:

— Balam, tyńda meni, sen sıaqty jas adamǵa Benareste qater kóp. Úıden jalǵyz shyǵa kórme, Gangqa sýǵa túsýge nemese Shıva beınesine zıarat etýge barǵanda birge ala ketemin.

Qolymnan shyǵyp kete me dep qaýiptengen Nobınkalı Komolanyń izin baǵýmen boldy. Ol tipti Komolanyń óz qurbylary bengal qyzdarymen sóılesýine de ruqsat etpedi.

Uzaqty kún Komola as úıde jumys isteýmen boldy. Al keshine Nobınkalı urylardan qoryqqandyqtan altyn-kúmis ydystar men qymbat baǵaly áshekeılerdi barqytpen, qamqamen ystalǵan jıhazdardy Benareske ákele almaǵany jaıynda uzaq sonar kóńilsiz áńgime aıtatyn.

— Kúıeýim kópke deıin arzanqol mys ydystarǵa kóndige almaı júrdi. Basynda ol "ydys-aıaǵyńdy urlap nege ketpeıdi, jańasyn satyp alar edik" — dep mazalaı beretin. Alaıda bos shyǵyndy kótere alamyn ba men. Osylaı-aq birdeme etip kún kóremiz ǵoı. Úıimiz úlken, qyzmetshilerimiz sonshama kóp bolǵan edi. Biraq solardyń bárin munda ákele almadyq. Kelgen soń kúıeýim úlken úı jaldap alaıyq dep edi, men oǵan da kótere almaıtynymdy, demalǵym keletinin aıttym. Úıińde jan kóp bolsa, mazań ketpeı me...

Nobınkalıdiń uzaq-sonar yzyńy sozyla beretin.

ELÝ EKİNSHİ TARAÝ

Nobınkalı úıinde Komola ómiri baldyrly saıaz toǵandardaǵy balyq tirshiligine uqsas edi. Onyń qashyp ketýine de bolar edi. Biraq qaıda barmaq? Ana bir taǵdyr basqa salǵan túnde dúnıeniń qanshalyqty qorqynyshty, panasyz bolǵany Komolanyń áli de jadynda. Oılanbastan sondaı bir halge taǵy da dýshar bolǵysy kelmeıdi onyń.

Nobınkalı Komolaǵa úırenbedi deýge bolmas ta, biraq sezimtaldyǵy, súıispenshiligi jetpeıtin. Ómiriniń bir halinde ol Komolaǵa qol úshin berdi, kómektesti ǵoı. Sonda da buǵan degen jylylyǵy, qaıyrymdylyǵy sezilmeıdi. Nobınkalımen birge bolǵannan góri ońasha júrip, sharýashylyqpen aınalysqanyn Komola jaqsy kóretin.

Bir kúni azanda Nobınkalı Komolany shaqyryp aldy da, bylaı dedi:

— Al, qurmettim, qojamyz búgin aýyryp shyqty. Daǵdyly kúrishtiń ornyna bátir nan pisiretin bol Biraq maıdy kóp jumsama. Sen jaqsy aspazsyń, sonda da kúıdirilgen maıdyń qaıda kete beretinin bilmeımin. Burynǵy aspaz brahman únemshil edi. Ras, o da maıǵa pisiretin. Biraq tamaqta maı dámi bolar bolmas qana seziletin-di.

Mundaı nyǵyrtýlarǵa Komola esh ýaqytta da jaýap berip kórgen emes. Estimegen adamǵa uqsap sharýasyn isteı beretin. Búgin de úndemedi. Kinásiz-aq, qatty jábirlenedi, sonda da kókónis tazalaýǵa kiristi. Ol óz basyna tap bolǵan qaıǵy-qasiretti oılady. Kenet Nobınkalıdyń súıkimsiz daýsy shyqty. Komola shoshyp ketti.

— Týlsı, — dedi úı qojasynyń áıeli, — qalaǵa bar da, tez Nolınakha dárigerdi shaqyryp kel Qojamyzdyń háli nashar de.

"Nolınakha dáriger!" Qol tıgen vınanyń altyn shekterine uqsap, Komolanyń kóz aldynda kenet bir sáýle oınap ketti.

Kókónisti tastaı salyp esik aldyna keldi. Týlsı tómen ıilip as úıge kirdi. Komola oǵan birneshe saýal berdi:

— Týlsı, qaıda barasyń?

— Nolınakha dárigerdi shaqyrmaqpyn.

— Ol kim?

— O, ol osy jerdiń eń táýir dárigeri.

— Qaıda turady?

— Qalada, osy aradan bir shaqyrymdaı jerde. Myrza dastarqanynan alyp qala alatyn tamaqtarynan Komola qyzmetshilerge qarasa júretin edi. Úı qojasy áıeliniń jekip ursýyna da qaramaıtyn. Úı ıesi áıeliniń qatań tártibi boıynsha qyzmetshiler qarny toıa tamaq iship kórgen emes-ti. Onyń ústine olarǵa myrzalar tamaq iship bolǵannan keıin ruqsat etiletin. Sol sebepti kezekpen Komolaǵa tamaq ishemiz dep kelip turatyn edi. Komola olardyń betin qaıtaryp ta kórgen emes. Bul ony súıkimdi etip jibergen-di.

— Sen kimmen aqyldasyp jatyrsyń? — degen ústem jeký estildi. — Meni kórmeıdi dep oılaısyń ba? Ac úıge bas suqpasań, qalaǵa jol taba almaısyń ba? Tamaqta bereke joqtyǵy da osy ǵoı. Janym, men seni joldan taýyp alyp, aıaǵandyqtan baspana berip otyrǵanymdy umytpa. Sondaǵy rahmetiń osy ǵoı!

Nobınkalı jurtqa únemi senimsizdikpen qaraıtyn. Olardyń bári de munyń dúnıesin talap alatyndaı kórinetin de turatyn edi. Eshbir bálek-dáleli bolmasa da, kezdeskenniń bárin ury-qary dep túsinetin. Ol ózi tas qarańǵyda da bir ýys topyraq laqtyrsań, sonyń bir shashyrandysy bolsa da kózdegenińe tıedi, al qyzmetshiler meni saq, aldaýǵa túspeıdi dep oılaıtyn bolady dep túsinetin. Degenmen bul joly Nobınkalıdyń jeký sózine Komola jábirlenbedi. Qoly jumysta bolǵanmen, oıy sharyqtap basqa jaqqa ketken. Ol as úıdiń tabaldyryǵynda túryp Týlsıdyń oralýyn kútti. Aqyry ol jalǵyz keldi.

— Dáriger kelmedi me, Týlsı? — dep surady Komola.

— Joq, kelgen joq.

— Nege kelmedi?

— Sheshesi aýrý eken.

— Sheshesi aýrý, — dep qaıtalady Komola, — qalaı úıinde basqa eshkim joq pa eken?

— Joq. Dáriger úılenbegen adam.

— Úılenbegenin qaıdan bildiń?

— Áıeliniń joq ekenin úı qyzmetshisinen bildim.

— Múmkin áıeli ólgen bolar?

— Múmkin. Degenmen qyzmetshisi Brodj onyń Rangpýrda turǵan kezinde de áıeli bolmaǵanyn aıtyp edi.

— Týlsı! — degen daýys shyqty ústen.

Komola as úıge kirip ketti, al Týlsı joǵaryǵa bettedi.

Nolınakha!.. Rangpýrda qyzmet etken!.. Komolanyń endi kúdigi qalmady.

Týlsı tómenge túskende Komola oǵan bylaı dedi:

— Tyńdashy, meniń týǵanym bar edi, onyń da aty Nolınakha bolatyn. Shyn brahman ba, aıtshy.

— Ie, brahman. Famılıasy — Chatýdjo.

Úı ıesi áıelinen qoryqqan Týlsı kóp turaqtaı almady. Komola Nobınkalıǵa bet aldy.

— Sharýanyń bárin jaıǵastyryp boldym. Qazir Doshashomedh-Ghatqa baryp shomylyp qaıtqym keledi, — dedi ol

— Óziń bir qyzyq ekensiń! — dep bastady sózin Nobınkalı, — qojamyz aýrý, neni kerek etip qalary belgili emes. Sen qajetsiń.

— Osy Bernaresta bir týysqanymnyń baryn bildim. Sonymen kóriskim keledi, — dedi Komola.

— Ol jaqsylyqqa aparmaıdy. Men bala emespin, bilemin bárin de. Týǵanyńnyń baryn kim aıtty. Týlsı aıtty ma? Ol balany ustap tura almaımyn endi. Esinde bolsyn, bul úıde meniń qolymda turǵanyńda jalǵyz júrip qala ishinen týǵandaryńdy izdeýge nemese shomylýǵa barýyńa ruqsat ete almaımyn.

Qaqpa kúzetshisine Týlsıdy toqtaýsyz qýyp jiberý týraly jarlyq ta berilip qaldy. Munda qaıtyp kórinbeýi de qadaǵalandy. Al, basqa qyzmetshilerdiń Komolamen qarym-qatynas jasaýyna tyıym salyndy.

Nolınakhanyń tiri ekenine kózi jetpeı turǵanda Komola momyn, til alǵysh edi. Endi mazasyzdana berdi. Osy qalada onyń kúıeýi bar. Sodan bólek, myna jat úıde tura berýge onyń shydamy jetpeıtindeı! Ol endi burynǵydaı bar yntasyn sala sharýa atqara almady. Nobınkalıdyń qabaty da jıi-jıi jıyryla beretin boldy.

— Hanym, eskertip qoıaıyn, minez-qulqyń unamaı barady maǵan — deıtin ol mundaı rette. — Albasty ıektegen be ózińdi? Óziń órem ketseń de meıliń, al bizdi ashtan qatyrýǵa jol bere almaımyn. Dámińdi búgin aýyzǵa salýǵa da bolmaıdy.

— Bosatyńyz meni! Budan bylaı jumys isteı almaımyn! — dep jaýap qatty Komola.

Nobınkalı soıqandy daýylsha kóterilip ketti:

— Ras eken, jaqsylyqty eshkim de jaqsylyqpen qaıtarmaıdy! Men bul beıbaqty músirkegen edim, baspana bergen edim. Uzaq jyl qyzmet istegen brahman aspazshyny da osy úshin bosatqan edim-aý. Seniń anyq brahman ekenińdi de tekserip jatpadym ǵoı. Al endi búgin kelip "bosat meni" deıdi. Qashyp ketýdi oılasań, polısıaǵa habarlaıtyn bolamyn! Meniń balam sot ekenin bilip qoı! Onyń jarlyǵy boıynsha qanshama adam darǵa asylmady! Sen menimen oınama! Godý jaıyn estidiń be? Ol qojasyna til tıgizgen, sol úshin sazaıyn tartty. Kúni búginge deıin qapasta otyr. Sen bizdi aldaı almaısyń!

Nobınkalıdyń sózi jalǵan da emes edi. Ol kúıeýimen áý desip alyp, Godýǵa saǵat urladyń degen aıyp taqqan da abaqtyǵa otyrǵyzǵan.

Komola amal taba almady. Ómiriniń bar baqyty sonsha jaqyn jerde, biraq qyzdyń aıaq-qoly kisendeýli túr! Budan artyq baqytsyzdyq bar ma! Onyń tutqyn janynyń azapty ómiri jan tózgisiz bolyp ketti. Qarańǵy túsisimen bar sharýany támamdaǵan soń, shálisine oranyp baqshaǵa júgirip shyqty. Qabyrǵaǵa súıenip turyp, qalaǵa aparatyn jolǵa uzaq qarap qaldy. Jas júregi kórispegen ǵashyq jaryna adal qyzmet etkisi keledi. Mahabbat otyna bólenýdi ańsaıdy! Kóńili myna bir túngi ıesiz jolmen qaladaǵy kıeli úıge umtylady. Komola tastaı melshıip uzaq turdy. Sodan keıin ıilip, taǵzym etti de, óz bólmesine oraldy.

Kóp keshikpeı Komola búl múmkinshilikten de aıyrylyp qaldy.

Bir kúni Komolanyń keshki sharýasy bitken soń Nobınkalı oǵan kisi jiberdi. Qyzmetshi ony eshqaıdan taba almaǵanyn habarlady.

— Neǵyp qashyp kete qoıdy? — dedi mazalanǵan Nobınkalı. Qolyna sham alyp, bar bólmelerdi ózi aralaýǵa kiristi. Sodan keıin kúıeýine bardy. Qojasy hýkka tartyp tósekte jatyr edi.

— Álgi brahman qyzy jylysyp ketken bolsa kerek, — dedi ol

Tipti osy habardyń ózi Mýkýndo-babýdyń jaıbaraqat qalpyn ózgerte almady.

— Senimsiz adam dep saǵan aıtpadym ba? Joǵalǵan birdeńe bar ma? — dep sóıledi.

— Joq, tek ózim tartýǵa bergen sháli ǵana. Basqa ne jetpeıtinin bilmeımin, — dep jaýap berdi Nobınkalı.

— Polısıaǵa habarlaý kerek, — dedi úı ıesi salmaqpen.

Qyzmetshilerdiń biri polısıaǵa jóneldi. Sol shaqta Komola keldi. Bar bólmelerdi súzip, ne bar, ne joǵyn eseptep júrgen Nobınkalıdy kórdi.

— Bul ne qylyq? Qaıda boldyń? — dep aıqaılady ol.

— Sharýany bitirgen soń baqshaǵa bardym, — dep jaýap berdi Komola.

Nobınkalıdyń aýzyna aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp jatty. Onyń daýsyna bar qyzmetshiler de jınalyp qaldy.

Komola miz baqpaı turyp aldy. Nobınkalıdyń jeký sózderiniń bárine de tótep berip, jylamaı tur.

Nobınkalı bir aýyq tolas alǵan shaqta Komola osylaı dedi:

— Meniń isimdi unatpaısyz ǵoı! Bosatyńyz!

— Ie bosatamyn seni! — dep Nobınkalı taǵy da aıqaılap ketti. — Sen sıaqty raqmeti joq sumpaıyny asyraıdy, kıindiredi dep oılama! Biraq hosh aıtyspaı turyp, kim ekenimdi tanytamyn men saǵan.

Bul sıaqty janjaldan keıin Komola baqshaǵa shyǵýǵa bata almady. Óz bólmesine baryp, esikti tas qyp jaýyp alatyn da:

"Sonshalyqty qasiret shekken adamdy qudaı taǵala músirkeýge tıis qoı! — dep ózin-ózi jubatatyn.

Bir kúni Mýkýndo-babý qasyna eki qyzmetshisin alyp serýenge attandy. Artynan syrtqy esik jabylyp alynǵan edi. Ymyrt úıirilip bara jatqan shaqta syrtta áldekimniń daýsy shyqty.

— Mýkýndo-babý úıde me? Nobınkalı abdyrap qaldy.

— Apyraý, bul kelgen Nolınakha dáriger ǵoı! Býdhıa, Býdhıa deımin" — dep ol qyzmetshini shaqyrdy. Biraq Býdhıa ushty-kúıli joq bolyp shyqty.

— Bar, tezirek baryp esikti ash! — dep buıyrdy Nobınkalı Komolaǵa. — Qoja seıilge shyǵyp ketti de. Qazir keledi, tosa tursyn.

Komola qolyna shyraq aldy da tómenge tústi. Aıaǵy dirildep, júregi týlaı soǵyp, qoly muzdap ketti. Ol tipti Nolınakhanyń túsin de kóre almaı qalam ba dep qoryqty.

Qyz esiktiń ilgishin aldy da, perdesin jamylyp keıin shegindi.

— Qoja úıde me? — dep Nolınakha qaıtalap surady.

— Joq. Joǵary shyǵa kórińiz, — degendi zorǵa degende aıtty.

Nolınakha tórgi bólmege ótti. Sol shaqta saıa bolǵan Býdhıa úı ıesi áıeliniń aıt degenin aıtyp berdi.

— Qojamyz seıilge shyǵyp ketti. Qazir kelip qalady. Al kúte turyńyz.

Komolanyń keýdesi órekpıdi. Ózi Nolınakhany anyqtap kórip alý úshin qarańǵy shıpanǵa bardy. Ón boıy dirildep tura almady, jerge baryp otyrdy. Jan dúnıesi shaıqalyp, keshki salqynda denesi qaltyrap barady.

Jer maı shamynyń kúńgirt sáýlesinde Nolınakha oılana otyryp qalǵan. Komola qadala qarap tur. Júzine kóz jasy tógilip ketip edi, asyǵys súrtip tastady. Óz júreginde Nolınakha beınesin saqtap qalýǵa tyrysatyndaı, áli de tesile qaraıdy. Qaltyldaq sham sáýlesinde ana bir keń mańdaıynan, oıly júzinen kóz aýdarmaı qatyp qalǵan. Dúnıeniń bári de umyt. Dál qazir bul dúnıede osy bir adamnan basqa eshteńe de joq sekildi. Ol búkil álemniń qamtýyndaı, ózindeı kórinedi.

Komola osy bir oıly halde durysyraq aıtqanda aqyl men sanadan tys halde qansha otyrǵanyn da bilmedi. Bir ýaqytta Nolınakhanyń túregelgenin, Mýkýndo-babýmen áńgimelesip jatqanyn bir-aq kórdi.

Ekeýi de shıpanǵa shyǵyp qalar degen qaýippen tómengi as úıge bettedi: Ac úı aýla jaqta bolatyn edi. Nolınakha syrtqa sol jermen ǵana shyǵýǵa tıisti. Sonshama tolqynyp kútip otyrdy ony Komola.

"Mendeı beıshara áıel myna sıaqty adamnyń jubaıy bolmaq. Onyń aqyldy da súıkimdi, jarqyn júzinde áldebir ǵalamat tartymdylyq bar! O, myrzam, bekerge qasiret shekpegen ekenmin"— dep ol táýbege keldi.

Baspaldaqtan aıaq dybysy estildi. Komola shapshań turdy da jaryq túspeıtin esik janyna bardy. Birinshi bolyp qolynda shamy bar Býdhıa ótti. Sonyń artynda Nolınakha keledi.

"O, myrza, seniń adal qyzmetshiń jat úıdiń kúńi bolyp júr. Sen sol óz jubaıyńnyń qasynan óttiń, biraq tanymadyń", — dep Komola oǵan oısha aıtty.

Mýkýndo-babý áıeliniń bólmesine keshki taǵam ishýge jónelgende qyz aqyryn basyp kelip tórgi bólmege ótti. Jańa ǵana Nolınakha otyrǵan kresloǵa tizerleı otyryp taǵzym etti. Mańdaıyn edenge tıgizdi de, qurmetpen súıip aldy ony. Komola júregin sher basty. Oǵan degen súıispenshiligin, adal berilgendigin aıtar basqa múmkindik joq edi.

Dáriger Mýkýndo-babýta saýytý úshin Benaresten qashyq batystaǵy kýrortqa barý kerek ekenin aıtshty. Komola ony kelesi kúni estidi. Úı ishi jol qamyn jasaı bastady.

— Men Benaresten kete almaımyn, — dedi Komola Nobınkalıǵa kelip.

— Biz kete alamyz, al bul kete almaıdy. Ne sebepti sopy, montany bola qaldyń?

— Ne deseńiz de men osynda qalamyn.

— Jaqsy. Qalaı qalatynyńdy kórermiz.

— Meni alyp kete kórmeńizdershi, — dep jalyndy Komola.

— Sen ońbaǵansyń! Júretin ýaqyt boldy, al sen óli de báldenýmen otyrsyń. Ornyńa birden kisi taba almaımyz biz. Sharýańdy kim isteıtin bolady?

Qyzdyń bar jalynyp-jalbarynýy zaıa ketti. Komola óz bólmesine baryp esigin jaýyp aldy da, táńirden járdem tilep solqyldap jylap jiberdi.

ELÝ ÚSHİNSHİ TARAÝ

Nolınakhata turmysqa shyǵý jaıynda qyzymen sózge barysqannan keıin Onnoda-babý taǵy da aýyryp qaldy. Tún balasyna tynyshtyq taba almaı shyqty. Tańerteń ǵana táýirirek boldy.

Óz baqshasynda Onnoda-babý jumsaq kúz kúnine jylynyp otyrdy. Hemnolını sol tóńirekte shaı daıyndap jatty.

— Onnoda-babý júdeý tartyp qalǵan, kóziniń aldynda kirbeń bar. Bir túnniń ishinde shógip, sonsha qartaıyp ketipti. Hemnolını ákesine qarap, sony kórdi, júregine qanjar suǵyp alǵandaı boldy. Nolınakhaǵa turmysqa shyqpaımyn dep shaldy renjitip alǵany qatty azaptaıdy. Syrqattanyp qalǵany da sol jan kúızelisinen týǵan sıaqtanady.

"Jubatý úshin ne isteý kerek?"— dep oılady ol, biraq eshqandaı sheshimge kele alatyn emes.

Kenet onyń oıy úzilip ketti. Okhoı men Chokrobortı aǵaı kelip kirdi. Qyz shyǵyp ketýge ońtalyp edi, Okhoı ony ustap qaldy.

— Ketpeńiz. Bul kisi Gadjıpýrlyq Chokrobortı myrza. Batys aımaqta ony jurttyń bári de biledi. Bir úlken sharýasy bar sizde.

Baqshada eski ildalda bir otyrǵysh bar edi. Okhoı men Chokrobortı soǵan jaıǵasty.

— Romesh-babý sizdiń jaqyn joldasyńyz dep edi. Meniń munda kelgenim, ol kisiniń áıeli jaıynda ne bilesizder? Sony bilmekpin.

Tańyrqap qalǵan Onnoda-babý úndeı almady.

— Romesh-babýdyń áıeli! — dep daýystady ol aqyry. Hemnolını jerge qarady.

— Meni bir kórgensiz adam dep qaldyńyzdar ma dep qorqamyn. Shydańyzdar, aqyryna deıin tyńdańyzdar. Men sizderge ósek-aıań aıtamyn dep kelgenim joq, oǵan kózderińiz jetedi. Men Romesh-babýmen, onyń áıelimen Pýdja meıramy tusynda keme ishinde tanystym. Olar batysqa bara jatyr eken. Sizder bilesizder, árıne, ómirinde bir ret kórgen adam da Komolany umytpaıdy ǵoı. Men kóp soqqy kórgen, júregim qasań tartqan qart adammyn. Sonda da áli kúnge deıin ony, bizdiń Lakshmıdi, umyta alatyn emespin, — dedi Chokrobortı. Kóz sharasy móldirep jasqa tolyp ketti. — Ie, sóıtip, Romesh-babý qaıda baratynyn ózi de bilmeıdi eken! Sonda da eki kúnniń ishine Komola maǵan múlde úıirsek bolyp aldy. Romesh-babýdy bizdiń Gadjıpýrdan oryn tebýge kóndirdi. Meniń Shoıla deıtin qyzym bar edi. Ózi sonymen dostasyp ketti... Odan ári ne bolǵanyn aıtýǵa múlde hálim joq. Ne sebepti bizdi tastap, qaıǵyrtyp ketkenin osy ýaqytqa deıin túsine almaımyn. Sodan beri Shoılanyń da kózi jasta.

Qart solqyldap jylap jiberdi.

Onnoda-babý tym mazasyzdanyp ketken edi.

— Ne bolyp qalǵan oǵan? Qaıda ketipti? — dep surady ol

Chokrobortı serigine buryldy.

— Okhoı-babý, siz bárin de bilesiz ǵoı. Túsindirińizshi. Aıta bastaıtyn bolsam, qaıǵydan júregim jarylyp kete me dep qorqamyn.

Okhoı bolǵan istiń bárin táptishtep aıtyp berdi. Ol janynan eshteńe de qosqan joq, sonda da Romesh qylyǵyna qarap, ony ezgi adam dep ataýǵa bolmaıdy degendi aıqyn tanytqan edi.

— Biz bul jaıynda túk te estigen joqpyz! Kalkýttadan ketken soń Romesh hat jazǵan emes, — dep Onnoda-babý zorǵa sóıledi.

— Biz, tipti, onyń Komolata úılengenin de bilgen joqpyz ǵoı, — dedi Okhoı. — Komola Romeshtiń jubaıy ekenine anyq senesiz be, Chokrobortı myrza. Múmkin, ol qaryndasy, ne týǵany shyǵar?

— Iapyr-aý, o ne degenińiz, Okhoı-babý? — dep tańdandy Chokrobortı. — Qalaısha onyń áıeli emes? Komola sıaqty taza jandy, jaqsy jardy kezdestire bere almassyń?

— Qyzyq eken! -dep Okhoı aýyr kúrsinip qoıdy. — Áıeli jaqsy boltan soń qadir tutpaıdy. Meniń oıymsha ıgi jaqsy adamdar qashan da aýyr syn ústinde júredi.

— Bul shynynda da úlken baqytsyzdyq eken, — dep Onnoda-babý óziniń sırep qalǵan shashyn sıpap qoıdy. — Biraq ne shara bar endi, bekerge qaıǵyrýdyń qajeti joq. Okhoı taǵy da sóılep ketti.

— Meniń oıyma bir kúdik kele beredi. Al eger Komola sýǵa ketip ólmeı, úıinen qashyp ketken bolsa qaıtesiz? Men munda Chokrobortı myrzany Komolaǵa suraý salý, izdeý úshin alyp keldim.

Biraq sizder ol jaıynda eshteńe bilmeıtin kórinesizder ǵoı. Biz munda birneshe kún bolamyz, qaıtsek te Komolany izdestiremiz.

— Al, Romesh qaıda qazir? — dep surady Onnoda-babý.

— Ketip qalǵan, bizben qoshtasqan da joq, — dep jaýap berdi Chokrobortı.

— Men Romeshti kórgen joqpyn, biraq syrt estýimshe Kalkýttaǵa ketken sıaqty. Alıpýr qalasynda jumysqa ornalasýdy oılaı ma eken, álde qaıtedi eken. Romesh sıaqty tym jas, albyrt adamdar kóp qaıǵyra bermeıdi ǵoı. Al, Chokrobortı myrza, kettik. Jatpaı-turmaı Komolany izdestiretin bolaıyq, — dedi Okhoı.

— Okhoı, endi qaıtyp kelesiń be bizge? — dep surady Onnoda— babý.

— Bilmeımin. Sonshama janym ashıtynyn bilesizder me sizder. Benareste turǵanymda Komolany izdeýge tıistimin. Ǵazız qyz ashynǵan bir halde úıinen ketip qalǵan! Qazir onyń qandaı qater ústinde júrgenin oılaısyzdar ma? Árıne, Romesh-babýǵa munyń báribir ǵoı. Al men salǵyrt qala almaımyn.

Okhoı osylaı dedi de, Chokrobortımen birge shyǵyp ketti.

Jábirlengen Onnoda-babý qaıter eken degendeı qyzyna tesilip qaraı berdi.

Hemnolını ákesiniń bul úshin mazasyzdanyp otyrǵanyn túsindi de, ózin-ózi kúshpen jubatqandaı boldy.

— Áke, búgin sen dárigerge kórinýge tıissiń, — dedi ol — Jaı bir bolmashy nárselerdiń ózine de sonshama qazylyp, júdep qalasyń. Azdap bolsa da emdelýiń kerek. — Onnoda-babý azdap jaı tabaıyn dedi. Qyzy búgin Romesh jaıyndaǵy bir jaısyz habardy estidi, soǵan qaramastan baıǵus bala ákeniń saýlyǵyn oılap mazasyzdanyp jatyr.

Ústinen basqan zildeı júkten arylǵandaı bolyp qaldy. Basqa bir ýaqyt bolsa, óz aýrýy jaıyndaǵy áńgimege aralaspaǵan da bolar edi, al búgin:

— Tamasha oı! Iá dárigerge kórinýim kerek. Sen qalaı oılaısyń, Nolınakhaǵa qazir kisi jibersek qaıtedi? — dedi.

Nolınakhanyń esimin estigen Hemnolını taǵy da mazasyzdanyp qaldy. Endigi jerde ákesi otyrǵanda onymen burynǵysyndaı sóılese almaıtyn da sıaqty. Sonda da ol bylaı dedi:

— Jaqsy, men qazir oǵan kisi jibereıin. — Hemnolınıdiń ózgerissiz baıaǵy qalpynda qalǵanyn kórip Onnoda-babý batyldanyp ketti.

— Hem, áne bir Romeshpen arada bolǵan oqıǵa... Hemnolını ákesin toqtatyp tastady.

— Áke, tynshý bolyp ketti ǵoı... júr úıge baraıyq. — Ákesiniń qarsy sóz aıtýyna qaratpady. Qoltyǵynan alyp úıge qaraı jeteleı jóneldi.

Bólmege kirgen soń ákesin kresloǵa ákelip otyrǵyzdy da, qolyna gazet ákep berdi. Sodan keıin óz qolymen baryp kózildirigin kıgizdi.

— Oqı tur, áke, men qazir oralamyn, — dedi. Onnoda-babý til alǵysh balaǵa uqsap Hemnolını jarlyqtaryn oryndaı berýge tyrysyp edi, biraq qyzynyń halin oılap ala kóńil bola berdi.

Aqyr sońynda gazetti jaıyna qaldyryp, Hemdy izdeýge shyqty. Kún áli erte edi, biraq qyzynyń bólmesi jabyq turǵanyn kórdi. Onnoda-babý shıpanǵa kelip, ersili-qarsyly júre bastady. Azdan keıin taǵy da Hemnolınıdi izdeýge shyqty. Qyzynyń bólmesi áli de jabyq tur. Onnoda-babý endi mazasyzdanyp ketti, shıpanǵa qaıtyp oraldy. Kresloǵa kelip otyrdy da, asa bir jan kúızelisimen óz shashyn sıpaı berdi.

Kóp keshikpeı Nolınakha keldi. Onnoda-babýdy qarap shyqty da, emdeý joldaryn aıtty. Sodan keıin sol shaqta kelip kirgen Hemnolınıge bylaı dedi:

— Aıtyńyzshy, ákeńiz bir nársege mazasyzdanyp qalǵan ǵoı, solaı ma?

Hemnolını basyn ızedi.

— Bul kisige jan tynyshtyǵy kerek, — dedi Nolınakha. — Meniń basymda da osyndaı bir hal bar. Anam baıǵus bolmashy nársege de tıyshsyzdanyp qalady, al bul oǵan kóp kúshke túsedi. Keshe jaı bir nárseni oılap túnimen kóz shyrymyn ala almaı shyqty. Men ony mazasyzdanbasa eken deımin, biraq, amal ne, keıde qolyńnan kelmeı qalady. Qaıtesiń, ómirdiń ózi solaı ǵoı.

— Siz búgin tym jadaý kórinesiz, — dedi Hemnolını. — Joq, kóńilim tetik, — dep Nolınakha qarsylyq bildire sóıledi.

— Men aýyryp kórgen adam emespin. Keshe tym kesh jatyp edim. Júdeý kóringen sebebim de sol shyǵar.

— Árıne, anańyzdyń qasynda bas-kóz bop, baǵyp-qaǵyp otyratyn bir áıel bolsa, jaqsy bolar edi ǵoı. Siz jalǵyzsyz. Jumysyńyz da tym kóp. Ol kisiniń babyn da taba almaısyz ǵoı.

Hemnolını ashyq, erkin sóılesip otyrdy. Sol sebepti onyń sońǵy aıtqanynda da oqys eshteńe joq edi. Sonda da óz sózin Nolınakha teris túsinbes pe eken dep oılady da, uıalyp ketti. Hemnolınıdyń abyrjyp qalǵanyn kórgen Nolınakha anasymen arada bolǵan bir áńgimeni eriksiz esine aldy.

Árıne, ol kisiniń qasynda ár ýaqyt qyzmetshi áıel bolsa, jaqsy bolar edi ǵoı, — dep qyz anyqtap sóıledi.

— Men shesheme talaı ret aıtyp baqtym, tipti kónbeıdi. Óz kastasynyń taza bolǵanyn qatty qadaǵalaıdy. Jaldamaly qyzmetshige senbeıtini de sodan. Minezi sondaı, óz yntasymen nıet bildirgen bireý bolmasa, jaldamalylardy jaratpaıdy.

Hemnolını buǵan pálen dep jaýap qaıtara almady. Az ýaqyttan keıin ol qaıta sóılep ketti:

— Men sizdiń aıtqanyńyzdy istep, jolyńyzben júrgim keledi, biraq bir kedergilerge tap bolyp aınyp qalamyn. Soǵan qarap eshqashan da bir minezdi ustap qala almaımyn ba dep qorqamyn. Janym álsiz, aıtyńyzshy, ómir soqqysy meni neǵyp alǵan jolymnan taıdyra bermek?

— Toryqpańyz. Sol jolda kezdesken kedergilerdiń ózi jan beriktigi men turaqtylyǵyn synǵa alyp, shynyqtyra beredi.

— Erteń sáskede bizge kele almas pa edińiz? Sizdiń kómegińiz maǵan qýat beredi, — dedi Hemnolını.

Nolınakhanyń keskininde, daýysynda sonshalyqty myzǵymas, aınymas bir turaqtylyq bar edi. Hemnolınıdi álsiz shaǵynda jebeıtin de sol. Mine endi Nolınakha ketken soń azdap tynshyǵaıyn dedi. Jatatyn úıge jalǵas shıpanda turyp, qyzýy joq qys kúni nuryn tókken dúnıege qarap qaldy. Eńbek pen tynyshtyq bılegen, qýat pen tatýlyqqa toly keń álem kún shuǵylasymen oınap kósilip jatyr. Sol dúnıede júgensiz tilekter bar. Olar sabyrlyq, ustamdylyqpen úndestik tappaq. Hemnolınıdiń jaraly júregi kenet dúnıeniń ulylyǵyn sezindi. Kún nury men sheksiz kógildir aspan Hemnolınıge ómirdi bir túrli ystyq etip jiberdi.

Ol Nolınakhanyń anasyn oılaıdy. Ótken túni onyń nege uıyqtaı almaǵanyn da túsinetindeı. Nolınakhaǵa turmysqa shyǵý jaıyndaǵy usynystan týǵan úreı tarap ta ketti. Hemnolınıdiń jan dúnıesinde oǵan degen bir ystyq qushtarlyq pen qurmetteýshilik ósip, jetilip keledi, biraq osy bir sezimde qasiret te, shyn mahabbattyń mazasyz albyrt oty da joq edi. Óz oıymen bolatyn jas adamǵa áıel mahabbatynyń keregi de joq, biraq adamdyq qamqorlyqqa ol da zárý bolmaq. Onyń qamyn kim oılamaq sonda? Anasy bolsa, qartaıǵan, ári aýrý, álsiz adam! Al Nolınakha basqalarǵa kerek, qadirli jan ǵoı. Olaı bolsa, oǵan qyzmet etý — kóp aldyndaǵy paryzyńdy óteý bolyp tabylmaq!

Azanda Romesh jaıynda estigenderi onyń súıgen júregine aýyr syn boldy. Hemnolını bar kúshine, jan qýatyna sıynyp sol bir qatygez soqqyǵa tótep berip qalyp edi. Endi Romesh úshin qasiret shegý úlken jábir sıaqty bolyp kórindi. Hemnolını ony kinálaǵysy da, aıyptaǵysy da kelmeıdi. Jumyr jer tolassyz qozǵalyp, aınala bermek, al mıllıondaǵan adamdar jaqsy, jaman qylyq kórsetip jatady. Tipti Hemnolını kimdi bolsa da aıyptaıyn dep oqtanǵan emes. Endi ol Romeshti esine de alǵysy kelmeıdi. Keıde ólgen Komolany oılaıtyn da úreılenip qalatyn. Sonda ol ózin-ózi óltirgen baqytsyz sol qyzben Romesh arasynda qandaı qatynas, baılanys bar eken dep oısha suranatyn. Uıat pen ashý, aıaýshylyq qosylyp onyń tynysyn taryltyp jiberetin edi. Osy rette Hem judyryǵyn túıip duǵa oqı bastaıtyn:

O, táńirim, nelikten men qasiret shegemin? Aıybym ne meniń? Marhabatty táńirim, osy mahabbattan aryltshy meni?! Óziń jaratqan dúnıede tynysh qana ómir súreıin. Basqa eshteńe de kerek etpeıin.

Romesh pen Komola jaıynda estigenderge Hemnolınıdiń qalaı qaraǵanyn Onnoda-babý bilgisi-aq kelip júrdi, biraq suraýǵa batyly barmady. Hemnolını keste tigip shıpanda otyrǵanda Onnoda-babý talaı ret keldi. Biraq qyzynyń oıly júzinen qaımyǵyp, sóz bastaı almady.

Tek keshqurym Hemnolını munyń qasyna kelip, sút qosqan dári usynyp jatqanda ǵana zorǵa degende mynany aıtty:

— Myna shamdy alyp ketshi.

Úı ishin qarańǵylyq basty. Onnoda-babý, sóz bastady:

— Ana shaldy aıtam, shamasy jaqsy adam bolsa kerek...

Hemnolını tús jaryp jaýap bermedi. Onnoda-babý basqa eshbir tuspal sózdiń retin taba almady, týrasyna basty.

— Romeshtiń qylyǵyna qaıranmyn. Ol jaıynda túrli-túrli sóz bolǵan edi, biraq kúni búginge deıin birine de senbep edim. Al endi...

— Áke, bul áńgimeni qozǵamaı-aq qoıaıyn, — dep Hemnolını toqtatyp tastady.

— Janym, meniń de ol jaıynda sóıleskim kelmeıdi! Biraq oılashy óziń, baqytymyzdy da, sorymyzdy da táńirim sol adamǵa telip qoıǵan joq pa. Biz onyń isine salǵyrt, beı jaı qaraı almaımyz ǵoı.

— Joq, joq, áke, baqytymyzdy basqa adamdarmen qosaqtaı berýdiń keregi ne. Men jaıynda bosqa mazasyzdanasyń. Meni sol qınaıdy, — dep Hemnolını asyǵa aıtty.

— Hemnolını qarǵam, jasym bolsa kelip qaldy, sen bir ornyńdy tapqansha mende maza bolady deısiń be, seniń sopy, dárýish bolyp ketýińdi men qalamaımyn, — dedi Onnoda-babý.

Hemnolını úndemedi.

— Túsinshi, qarǵam, ras, sen toryǵyp qaldyń, basyńnan talaı aýyrtpalyqty ótkerdiń, sonda da ómir ózi syılaǵan ıgilikten bas tartpaý kerek. Sen qazir óz basyńnyń qaıǵysymen ǵana bolyp júrsiń, ómirge kerekti adam bolyp shyǵatynyńdy bilmeısiń de. Al men bolsam, seniń bas amandyǵyńdy, baqytty bolýyńdy tileımin. Saǵan baqyt ta, tynyshtyq ta keledi, men bilem ony. Aıtqan usynysyma kóńil qoı, qabyl al.

Hemnolınıdiń kóz sharasy jasqa tolyp ketti.

— Olaı demeshi, áke. Men degenińnen shyqpaımyn, tek qana ýaqyt ber, janymdy kúdikten aryltaıyn, daıyndyq jasaıyn buǵan.

Onnoda-babý qarańǵyda qyzynyń jas shaıǵan betinen súıdi de, basynan sıpady. Sol keshte ol basqa eshteńe de aıtqan joq.

Erteńine azanda Onnoda-babý men Hemnolını baqsha ishinde shaı iship otyrǵanda Okhoı keldi. Onnoda-babýdyń keskininen "ne boldy?" degen suraqty uqqan Okhoı bir kese shaıdy alyp, otyra berdi de bylaı dedi:

— Ázirshe eshqandaı habar joq. Komola men Romeshtiń keı buıymdary kúni búginge deıin Chokrobortı myrzanyń qolynda. Ol qaıda jibererin de bilmeıdi. Eger Romesh-babý sizdiń meken-jaıyńyzdy bilse, salyp uryp jetip keler. Sonda siz...

Onnoda-babý oqystan ashýlana sóılep Okhoıdy qaıtaryp tastady.

— Okhoı, sen eshteńeniń yǵy-jónin bilmeısiń. Romesh nelikten bizge keledi? Ne sebepti onyń nársesine men bas-kóz bolmaqpyn?

— Romesh qazirgi qylyǵy úshin múmkin ókinip júrgen bolar, — dep Okhoı óz basyn arashalaı sóıledi. — Eski dostarynyń súıeý bolýy paryz emes pe eken? Osyndaı shaqta teris aınalyp ketý qalaı bolady?

— Okhoı, Romesh týraly únemi aıta beretiniń qalaı, bul bizge unamaıdy. Táńir tileýińdi bersin, biz otyrǵan jerde Romeshti eske túsirmeshi, — dedi Onnoda-babý.

— Qapalanbashy, áke, — dep Hemnolını jumsaq, aqyryn sóıledi. — Densaýlyǵyńa paıdaly emes. Okhoı-babýdyń oıyna kelgenin aıta berýine bolady. Onda turǵan jamanshylyq joq.

— Joq, joq, keshire kórińizder, men munyń bárin túsinbeppin, — dedi Okhoı.

ELÝ TÓRTİNSHİ TARAÝ

Mýkýndo-babý úı-ishimen Mırýtqa júrmek bolyp, daıyndyq jasap jatty. Zattardyń bári býylyp, túıilgen daıyn kúıde edi.

Erteńine attanyp ta ketpekshi. Álde bir sebep bolar da, bular júrmeı qadar, nemese Nolınakha dáriger taǵy da bir kelip keter, dep úmittengen edi Komola. Biraq sebep te tabylmady, Nolınakha da kele qoımady.

Al Nobınkalı osyndaı ábiger ústinde Komolany jylysyp keter dep qorqýmen boldy, sońǵy kúnderi óz qasynan ony bir qadam da shyǵarmaı qoıdy. Bar zatty býyp-túıgen de sol Ábden ashynǵan qyz erteń attanamyz degen túni kúrt aýyryp qalsam eken dep te tiledi. Sonda Nobınkalı muny ózimen birge alyp ketpeıtin bolar edi, tipti, belgili dárigerdi shaqyryp qalýy da múmkin ǵoı. Qyz kózin jumdy. Ál ústinde dárigerdiń aıaǵynan topyraq alyp, ólip bara jatqan ózin elestetti.

Aqyrǵy túni Komola Nobınkalıdiń bólmesinde jatty da erteńine sonyń ekıpajyna otyryp vokzalǵa tartty. Mýkýndo-babý ekinshi klasta boldy, al Nobınkalı Komolany alyp, áıelderge arnalǵan kýpege ornalasty.

Aqyry poıyz da qozǵaldy. Parovozdyń ashshy aıqaıynan Komolanyń júregi jarylyp kete jazdady. Býyrqanǵan, soıaý tisti pildiń shyrmaýyq shópti jyrtyp jatqanyndaı. Komola vagon terezesinen qyltyńdap qalyp bara jatqan qala úılerine ashqaraqtyqpen qarap qaldy.

— Pan salǵan qobdısha qaıda? — degen Nobınkalıdyń daýsy estildi. Komola únsiz ǵana onyń suraǵanyn usyndy.

— Bilgen edim! — dep Nobınkalı zildene sóıledi. — Betelge ák salmapsyń ǵoı, seni ne istesem eken osy! Eger ózim júrmesem, báriniń de kúl-talqany shyǵady. Albasty ıektep alǵan ba ózińdi, nemene? Meni yzalandyrý úshin qasaqana isteısiń osyny. Búgin kókónis tuzdalmasa, erteń sútke pisirilgen bylamyq jerden shyǵatyn bola ma. Quıtyrqy qylyqtaryńdy biz bilmeıdi dep oılaısyń-aý. Asyqpa, Mırýtqa baraıyq, sodan keıin men saǵan óz ornyńdy kórsetemin!

Poıyz kópirden ótip bara jatqanda Komola terezeden syrtqa úńildi. Gang jaǵasynda jatqan Benares qalasyna sońǵy ret kóz saldy. Nolınakha úıiniń qaı jerde ekenin ol bilmeýshi edi. Sonda da shapshań júrgen poıyz ústinen qyltyńdap kóringen úıler de, bıik munaraly ǵıbadathanalar da bári de bir túrli ystyq kórindi júrekke. Solardyń bárinde de Nolınakha turǵandaı boldy.

— Nesine terezege úńilip qaldyń? Qus emessiń ǵoı! Qanatsyz usha almaısyń! — degen jeký sóz estildi.

Bir kezde Benares ta kózden ǵaıyp boldy. Komola ornyna keldi de, bet aldyna tesile qarap únsiz otyryp qaldy.

Poıyz Mogolshoraıǵa keldi. Komolaǵa munyń bári tús sıaqty. Vokzal basynyń yzyń-shýyn da, alasapyran adam tolqynyn da ańdaǵan joq. Sondaı bir tóńirektegi qubylysqa qatyssyz qalypta basqa poıyzǵa da aýysyp otyrdy.

Poıyzdyń júretin de ýaqyty bolǵan edi, kenet:

— Sheshetaı! — degen óte tanys daýys shyqty. Komola qaltyrap ketti.

Komola jalt burylyp edi, platformada turǵan Ýmeshti kórdi. Qýanyp ketti.

— Ýmeshpisiń, janym-aý?

Ýmesh kýpe esigin ashqanda, Komola platformaǵa da shyǵyp úlgirdi. Ýmesh onyń aıaǵyna asa bir qurmetpen ıildi de, taǵzym etti.

Eki ezýi qulaǵyna jetipti. Sol shaqta kondýktor kýpe esigin japty.

— Komola, sen neǵyp jatyrsyń? — dep aıqaılady kýpe ishinde oıran-asyr bolǵan Nobınkalı. — Poıyz júrip ketedi! Otyr tezirek! Tez!

Biraq Komola eshteńe de estimegen edi. Sol shaqta ysqyryq shyqty. Parovoz jótelip aldy da, jónele berdi.

— Sen qaıdan kelip qaldyń, Ýmesh? — dep surady Komola.

— Gadjıpýrdan.

— Ondaǵylar aman ba? Aǵaı qalaı? — dep qyz suraqty jaýdyra bastady.

— Aǵaı da jaqsy.

— Al meniń dıdıim she?

— Onyń kózi bulaýdaı. Seni joqtaıdy, sheshetaı. Komolanyń da kóz sharasy jasqa tolyp ketti.

— Ýmı qalaı? Meni umytyp qalǵan joq pa?

— Sen syılaǵan bilezikti kıgizbese sút ishpeı otyryp alady, — dep jaýap berdi Ýmesh. — Al kıse bolǵany, qolyn sermep, "apataıym ketip qaldy!.." — dep aıqaılaı bastaıdy. Soǵan qarap bári de jylaıdy.

— Sen munda qalaı tap boldyń? — dep surady Komola.

— Gadjıpýrda tura berý toıdyryp jiberdi. Sodan soń kettim de qaldym.

— Endi qaıda bet almaqsyń?

— Senimen birge bolamyn, sheshe.

— Biraq mende bir paıda da aqsha joq.

— Aqsha mende bar, — dedi Ýmesh.

— Ony qaıdan aldyń? — dep tańdandy Komola.

— Anada sen bergen bes rýpıany jumsaǵan joqpyn, — dep jaýap berdi Ýmesh, sóıtti de bir túıinshekten sheship alyp, aqshasyn Komolaǵa kórsetti.

— Onda kettik. Benareske baramyz. Aıtshy, eki bılet satyp ala alasyń ba?

— Alamyn, — dep jaýap berdi Ýmesh. Bir mınýttan keıin bılet daıyn da boldy.

Poıyz júrgeli tur edi. Ýmesh Komolany áıelder kýpesine otyrǵyzdy da, óziniń kórshi bólimde bolatynyn aıtty.

— Al endi biz qaıda barmaqpyz? — dep surady Komola Benareske kelip túsken soń.

— Ol jaıynda saspa, sheshetaı. Men bir jaıly oryndy bilemin.

— Jaıly oryndy? Sen munda neni bilesiń? — dep tańdandy Komola.

— Bárin de bilemin. Qaıda aparyp túsirgenimdi, keshikpeı óz kózińmen-aq kóretin bolasyń!

Ýmesh sony aıtty da, demep Komolany ekıpajǵa otyrǵyzdy. Aqyry bir jerge kelip ekıpaj da toqtady. Atshy qasynan túsip jatqan Ýmesh:

— Sheshetaı, kelip te qaldyq! — dep daýystady. Komola Ýmeshtiń sońynan erdi.

— Ataı úıde me? — dep daýystady Ýmesh, bular úıge kirip bolǵan soń.

Kórshi bólmeden dabyr-dubyr shý estildi:

— Apyr-aý, mynaý ras Ýmesh pe? Qaıdan kelip qaldyń?

Sol sátte qolynda hýqqasy bar Chokrobortıdiń ózi kirip kele jatty. Ýmeshtiń júzi nurlanyp sala berdi. Al Komola bolsa, tańyrqaǵan kúıinde aǵaıdyń aldynda ıilip, pronam jasady. Chokrobortı ún qata almaı qaldy, ne derin de bilmedi, qalıanyń qaıda qoıaryn da taba almady. Aqyry Komolanyń ıeginen qaqty, uıalys tapqan qyz júzin ózine burdy da bylaı dedi:

— Ardaqtym, sen bizge qaıtyp oraldyń. Júr, júr, joǵaryǵa kóterileıik. Shoıla, aý Shoıla! Kim kele jatqanyn qara!

Shoılodja joǵarydan júgirip tústi. Komola taǵzym etti, dıdıiniń aıaǵynan topyraq aldy. Shoıla qyzdy ystyq qushaǵyna alyp, qatty qysyp mańdaıynan súıe berdi. Jas áıeldiń júzin jas alyp ketti.

— Qadirlim, seni kóp joqtap, qaıǵyryp qaldyq!

— Ony aıtyp keregi joq, odan da Komolany tamaqtandyrý jaǵyn qaýza, — dep Chokrobortı qyzynyń sózin bólip tastady.

Sol shaqta "ápkelep" Ýmı ushyp kirdi de, qolyn soza berdi. Komola ony kóterip aldy, qushyrlana súıip, kókiregine qysty.

Shoılodja Komolanyń kir kıimine qarap taǵy da jylady. Ózimen birge alyp bardy, jaqsylap shomyldyrdy da, eń jaqsy kóılegin bolmaı kıgizdi.

— Ótken túni jaqsy uıyqtamaǵanyń kórinip tur. Kóziń shúńireıip qalǵan. Qazir bar da jat. Al men tamaqtanatyn birdeńe qamdaı bereıin, — dedi ol Komola kıinip bolǵan soń.

— Joq, dıdı, senimen birge men de as úıge baramyn, — dep ótindi Komola.

Shoılodja qarsylyq etpedi, dostar birge jóneldi.

Okhoıdyń aqyly boıynsha Chokrobortı Benareske attanbaq bolǵanynda Shoılodja oǵan:

— Áke, men de senimen birge baramyn, — degenin aıta ketýimiz kerek.

— Biraq Bıpınge demalys bermeıdi ǵoı.

— Oqasy joq, jalǵyz kete beremin. Úıde mamam qalady, kúte turar.

Bul kúnge deıin Shoıla kúıeýiniń qasynan eki eli shyǵyp kórgen joq edi.

Chokrobortı kóngen, sóıtip olar Benareske attanǵan. Platformada Ýmeshti kórip edi, ol da sol poıyzdan túsken eken. Chokrobortı men qyzy onyń qaıda baratynyn surap tańyrqasyp qalǵan. Ýmesh te solardikindeı bir maqsatpen qalypty. Úıge kerek bolatynyn, kenet joq bolyp ketkenine ondaǵylardyń tynyshsyzdanatynyn bilgen Chokrobortı men Shoılodja ony qaıtyp ket dep úgittedi.

Budan keıin ne bolǵany oqýshyǵa belgili ǵoı. Ýmesh Gadjıpýrda Komolasyz turaqtaı almaǵan edi. Bir sátti kúni bazarǵa bar dep Chokrobortıdiń áıeli bergen aqshany alyp, Gangtyń ekinshi betine ótti de vokzalǵa keldi. Sonda Komolany kezdestirdi. Ol kúni Chokrobortıdiń jamaǵaty balany aıtpaı ketti dep beker ursyp jatyr edi.

ELÝ BESİNSHİ TARAÝ

Araǵa bir kún salyp, Okhoı taǵy da Chokrobortı úıine keldi. Aǵaı Komolanyń tabylǵanyn oǵan aıtpaýǵa bekindi. Okhoı Romeshtiń dosy emes ekenin ol ańǵaryp ta qalǵan edi.

Komolanyń úıden nege ketip qalǵanyn, qaı ýaqytta paıda bolǵanyn suraǵan jan bolmady. Ol budan birneshe kún buryn kóppen birge osy Benareske kelgen sıaqty boldy da shyqty. Tek Ýmıdiń kútýshisi Lochmonıa ǵana uryspaq bolyp edi, aǵaı sol sátinde shaqyryp aldy da, endi qaıtalamasqa qatań jarlyq berdi.

Túnde Shoılodja men Komola birge jatyp edi. Shoılodja ony ózine tartyp qushaqtap, basynan sıpaı bastady. Qaıǵyńdy aıtshy degendi únsiz ǵana tanytardaı.

— Dıdı, sonda sender ne dep oıladyńdar? Tegi ashýlanǵan bolarsyńdar maǵan, — dep surady Komola.

— Biz eshteńe de túsinbeımiz be sonshama? — dep jaýap berdi Shoıla. — Basqa jol qalmaǵan soń osy sheshimge barǵan ǵoı degen toqtamǵa keldik. Saǵan sondaı qasiret jibergen qudaıdy ǵana kináladyq. Ne sebepti kinásiz, naqaq jandardy jazalaıdy qudaıym?

— Meniń aıtaıyn degenimdi tyńdaǵyń kele me?

— Árıne, sińlim, — dep jaýap berdi Shoıla. Daýysynda Komolaǵa degen aıryqsha jyly sezim bar edi.

— Munyń bárin saǵan buryn nege aıtpaǵanymdy ózim de túsinbeımin, — dep bastady ol sózin. — Ol kezde men eshteńe de oılaı alǵan joq edim. Bolǵan jaı meni naızaǵaıdaı soǵyp ketti, uıalǵanymnan tipti senderdiń betterińe de qaraı almadym. Meniń ákem de, sheshem de joq. Dıdı, sen maǵan ári sheshe, ári apam boldyń. Sol sebepti, buryn eshkimge aıtpaǵan syrymdy saǵan aıtpaqpyn.

Jatyp baıandaý Komolaǵa qıyn boldy, sol sebepti ol tósekke túregep otyrdy. Shoıla qarsy betke ornalasty. Sodan keıin Komola qarańǵyda otyryp baıaǵy toıdan keıin bolǵannyń bárin de aıtyp berdi. Toıǵa deıin de, kúıeý keler túnde de onyń óz joldasynyń júzine bir ret bolsa da qaramaǵanyn estip, Shoıla daýystap jiberdi:

— Seniń osyndaı esýas qyz ekenińdi oılamaǵan edim! Men turmysqa senen de jas kezimde shyqtym, biraq qysylǵanym joq. Shamam kelse bar múmkindikti paıdalanyp kúıeýime qarap qalyp otyrdym.

— Joq, bul qysylǵandyq emes edi, dıdı. Jurttyń bári meni otyryp qaldy dep júrdi. Sondaı shaqta oqystan toı bola qaldy. Qurbylarym meni ájýalaı berdi. Kúıeý tapqanyn qýanysh etip otyr demesin dep oıladym. Oǵan tipti ishteı yntalanýdyń ózin de men jábir sıaqty túsindim. Sonyń mine sazaıyn tartyp otyrmyn.

Komola az-kem kidirip qaldy, sodan keıin qaıta sóılep ketti.

— Toıdan keıin Gang ózeninde apatqa ushyraǵanymyz saǵan málim ǵoı, qalaı qutylǵanymyzdy da bilesiń. Biraq ony aıtqan kezde meni qutqarǵan, úıine kelin bop túsken adamnyń kúıeýim emes ekenin bilgen joqpyn ǵoı. — Shoıla ushyp túregeldi de, baryp Komolany qushaqtaı aldy.

— Alda, jazǵan-aı! Bári de maǵan túsinikti endi. Qandaı úlken baqytsyzdyq!

— Onyń nesin aıtasyń, dıdı. Qudaı taǵala meni jańa bir azap-qasiret sheksin dep qutqarsa kerek.

— Al Romesh-babý da eshteńe sezbep pe?

— Bir kúni ol meni Sýshıla dep ataǵan edi, sonda men oǵan meniń atym Komola ǵoı, nege Sýshıla dep ataısyńdar degen edim. Endi oılasam óziniń jaza basqandyǵyn sonda túsingen bolsa kerek ol Romeshpen birge ótkizgen kúnderimdi oılasam qatty uıalamyn, jerge kirip kete jazdaımyn.

Komola úndemeı qaldy. Sonda da Shoılodja soz tarta otyryp, onyń bar ómirbaıanyn bildi.

— Sińlim, kórgenińniń bári sumdyq qoı! Sonda da men Romesh-babýdyń qolyna túskenińdi zor baqyttylyq dep sanaımyn, — dedi Shoıla, — qalaı deseń de, aıaımyn da ony. Jaraıdy, úıyqta endi, Komola. Túnniń bir ýaǵy bolyp qalypty. Uıqy-kúlki kórmeı jylaýmen bolypsyń ǵoı, júdep, totyǵyp ketipsiń. Ne isterimizdi erteń oılastyrarmyz.

Erteńine Shoılodja Komoladan Romeshtiń hatyn aldy da, ákesine aparyp kórsetti. Chokrobortı kózildirigin kıdi, anyqtap oqyp shyqty.

— Solaı... endi ne isteý kerek? — dep qyzyna buryldy.

— Áke, Ýmıdiń salqyn tıip jótelip júrgenine birneshe kún boldy ǵoı. Dáriger Nolınakhany shaqyrýǵa bolmas pa eken. Osy dáriger týraly, onyń sheshesi týraly Benareste kop adam aıtady. Al men bolsam áli kórgen de joqpyn.

Dáriger de keldi. Shoıla ony kórgenshe asyq boldy.

— Júr, Komola, tezirek júr dep, — Komolany asyqtyra bastady.

Nobınkalıdyń úıinde Komola Nolınakhany kórýge asyǵatyn edi, basqa dúnıeniń baryn umytyp ketetin-di. Al endi qatty uıalyp, ornynan da qozǵala almaı qaldy.

— Tyńda, baqytsyz beıshara, men seni, tipti, úgittep jatpaımyn, oǵan ýaqyt ta joq. Ýmı aýyrdyny syltaý etip shaqyryp otyrmyz ǵoı ony, kóp otyrmaıdy. Men munda senimen shyrǵalana beretin bolsam, kóre almaı da qalamyn.

Shoılodja sony aıtty da, Komolany Nolınakha otyrǵan bólmeniń esigine alyp bardy.

Nolınakha Ýmıdi kórip dári jazyp berdi de, ketip qaldy.

— Al, mine Komola. Kop qaıǵy-qasiret kórip ediń, endi táńirim saǵan baqyt jiberdi, — dedi Shoıla dáriger ketkennen keıin. — Az da bolsa shydamdylyq jasa. Jaqynda báriniń de jóni bolady. Al ázirshe biz dárigerdi únemi shaqyryp turatyn bolamyz. Sen onymen kezdesersiń de.

Arada birneshe kún ótti. Nolınakha joq bir ýaqytty paıdalanyp, Chokrobortı aǵaı onyń úıine keldi. Dárigerdiń joq ekenin aıtqan úı qyzmetshilerine:

— Báıbishe bar emes pe! Bar da habar et, bir kart brahman kelip túr, sizdi kórgisi keledi de.

Joǵarǵy bólmedegi Hemonkorıdan shaqyrǵan habar keldi.

— Sheshem-aý, dindar, taqýa adam ekenińizdi búkil Benares qalasy biledi, — dedi ol qadirmen áıelge sálem berip jatyp. — Sizdi qurmetteıtindigimdi dáleldeıin dep qana kelip otyrmyn. Basqa maqsat joq mende. Kishkentaı bir nemerem bar edi, aýyryp qaldy. Soǵan sizdiń balańyzdy shaqyrsam dep edim, — úıde joq eken. Sodan keıin sizdi kórmeı ketkim kelmedi.

— Nolın qazir keledi. Az ǵana kúte turyńyz, — dedi Hemonkorı.

— Kesh bop qaldy ǵoı, men sizge tamaq ákeldireıin.

— Sizdiń dám tatyrmaı jibergińiz kelmeıtinin sezip otyrmyn, — dep jaýap berdi Chokrobortı. — Meniń dámdi tamaq ishýdi jaqsy kóretin adam ekenimdi jurttyń bári de biledi. Tanys adamdar bul álsizdigimdi keshiredi de.

Hemonkorı oǵan hosh kóńilmen syı-qurmet kórsetti.

— Erteń túski tamaq ishýge kelińiz, — dep ony qonaqqa shaqyrdy.

— Búgin jaıyńyz bolmady, oıda joqta keldińiz ǵoı.

— Dámdi bir taǵam jasaı qalsańyzdar myna qart brahmandy eske túsiretin bolyńyzdar, — dep Chokrobortı ázildep te qoıdy. — Aıtpaqshy men jaqyn jerde turamyn. Eger qalasańyz, qyzmetshińizdi erte baryp, kórsetip jiberýge de bolady.

Osy kúnnen bastap Chokrobortı bul úıge jıi keletin boldy. Tipti olardyń óz adamy bolyp ketti.

Chokrobortı bul úıge taǵy bir kelip otyrǵanynda Hemonkorı ulyn shaqyryp aldy da bylaı dedi:

— Nolın, jasaǵan emiń úshin Chokrobortı myrzadan aqsha almaıtyn bol.

— Nolınakha-babý degenińizdi aıttyrmaı-aq isteýge daıyn tur ǵoı, — dep Chokrobortı kúle sóıledi, — balańyz izgi adam, kedeıdi birden-aq tanıdy.

Chokrobortı birneshe kún udaıy qyzymen kúbirlesip júrdi de, aqyry bir kúni azanda Komolata bylaı dedi:

— Búgin biz Doshashomedh-Ghatqa sýǵa túsýge baramyz.

— Al, dıdı, sen she, barasyń ba? — dep surady Komola Shoıladan

— Joq, janym, Ýmı aýyryńqyrap otyr, bara almaspyn.

Sýǵa túsip shyqqan soń, aǵaı Komolany basqa bir jolmen alyp júrdi. Az-kem ýaqyt ótken soń olarǵa bir jasamys áıel jolyqty. Gangtan qumyrasyna sý toltyryp alyp, aqyryn ǵana júrip keledi eken.

— Qarǵam, myna áıelge sálem et, — dedi Chokrobortı qyzǵa burylyp, — bul kisi álgi dárigerdiń anasy bolady.

Komolanyń boıy dirildep ketti: asa bir iltıpat kórsetip, Nolınakha apasynyń aıaǵynan topyraq aldy.

— Bul qyz kim bolady? Qandaı sulý edi! Quddy Lakshmı táńirimniń ózi sıaqty, — dep Hemonkorı Komola júzindegi perdeni ashyp, tańyrqaı berdi. — Atyń kim, qyzym?

Komola jaýap qaıtarýǵa oqtana berip edi, Chokrobortı buryn sóılep ketti:

— Bul balanyń esimi — Harıdası. Nemere inimniń qyzy. Jetim edi, óz qolymda turady.

— Bizge baryp qaıtpaısyzdar ma, Chokrobortı myrza? Júrińizder, qazir júrińizder, — dep usynys jasady Hemonkorı.

Hemonkorıdiń úıine kelgen soń, Chokrobortı kresloǵa jaıǵasty da, Komola sonyń qataryna jerge otyrdy.

— Meniń bul nemere qyzym tym baqytsyz bolyp qaldy, — dep bastady Chokrobortı áńgimesin. — Turmysqa shyqqanynyń erteńine kúıeýi sannıası bolamyn dep qaldyryp ketti. Sodan keıin kezdesken de emes. Benareske kelip ornalasyp, qudaıǵa qulshylyq etem degen jalǵyz ǵana tilegi bar. Biraq men munda turmaımyn ǵoı, qyzmet bar, úı-ishimdi asyraý úshin qareket jasaýym kerek. Balamen birge osynda turyp qalýyma da múmkindigim joq. Osy úıde bolsa qaıter edi. Qysylyp turǵanda jaqsylyq eter edińiz. Ol sizge óz qyzyńyzdaı bolyp alar. Eger de yńǵaıyńyz kelmese, qaı kúni bolsa da Gadjıpýrǵa, maǵan qoıa berińiz: biraq onyń shyn asyl ekenin bir-eki kún ótpeı-aq túsinetinińizge, sodan keıin ólseń de aıyrylmaıtynyńyzǵa meniń kózim ábden jetedi.

Hemonkorı Chokrobortıdiń aıtqandaryn on kórdi de:

— Jaraıdy, keliseıin, — dedi. — Mundaı qyzdyń qasynda bolý qýanyshty ǵoı. Tipti kósheden alyp kelip, qyz asyraıynshy dep te kóp talpyndym. Biraq olar maǵan kóndige almady. Mine, endi Harıdasıdi alyp otyrmyn Ol úshin mazalanbaýyńyzǵa bolady. — Siz, árıne, meniń ulym jaıyn kóp adamnan estigen bolarsyz. Ol tamasha bala, biraq jalǵyz bala edi.

Nolınakha-babýdy jurttyń bári biledi, — dep Chokrobortı onyń sózin quptaı sóıledi. — Jáne ózińizben birge turatynyn qýanysh etemin. Áıeli sýǵa ketip ólgennen beri dárýish bolyp ketti dep estidim bilem.

— Ótken is ótti ǵoı, — dep jaýap berdi Hemonkorı. — Eń jaqsysy ol jaıly eske almaý bolyp tabylady. Oılasam bolǵany júregim titireıdi.

— Siz kelisken soń, Harıdasıdi men osynda qaldyryp ketemin. Al endi hosh Iaıtysýga ruqsat etińiz. Kelip-ketip turarmyn. Harıdasıdyń apasy bar úıde. Keler, sizben tanysar da.

Chokrobortı ketken soń Hemonkorı Komolany shaqyryp aldy:

— Qarǵam, beri kelshi. Anyqtap kórip alaıyn ózińdi. Áli tipti balasyń ǵoı. Osyndaı sulýdy tastap ketkeni! Dúnıede tas júrek adamdar da bar-aý! Qaıtyp oralýyn tileımin. Táńir saǵan sulýlyqty bosqa solsyn dep bermegen bolar.

Qart áıel Komolanyń ıeginen kóterdi de, betinen súıip aldy.

— Munda seniń qurbylaryń joq. Kóńilsiz bolmas pa eken menimen birge turý? — dep surady ol.

Komola Hemonkorıge óziniń úlken de momyn kózin aýdardy da:

— Joq! — dep jaýap berdi.

— Uzaqty kún seniń kóńilińdi nemen aýlaýdy da bilmeı otyrmyn.

— Men sizge qyzmet etetin bolamyn, — dedi Komola.

— Oı, qarshadaı bolyp qara ózin! Maǵan qyzmet etpek! Jan degende jalǵyz balam bar edi, eń aqyry sol da sannıası bolyp ketti. "Ma, maǵan mynaý kerek, anaý kerek... mynadaı tamaqqa kóńilim shabady", — dep, nemese "maǵan osyndaı nárse unaıdy" dep aıtsashy tym bolmasa. Men qandaı razy bolar edim onda, eshteńeden betin de qaqpas edim. Biraq ol ómirinde ondaıdy jasap kórgen emes qoı. Tapqanynyń bir tıynyn da óz qaltasynda qaldyrmaıdy, kedeılerge kómek etetinin tiri janǵa aıtpaıdy da. Qarǵam, uzaqty kún meniń qasymda bolasyń ǵoı. Al, men únemi balamdy maqtaı beremin, jalyǵarsyń da. Amal qansha, qulaǵyńdy úıretýińe týra keledi.

Komolanyń júregi týlaı soǵyp ketti. Óziniń tolqynyp qalǵanyn jasyrmaq bolyp, tómen qarady.

— Saǵan ermek bolar neni oılastyrsam eken? — dep tolǵandy Hemonkorı. — Keste tige bilesiń be?

— Onsha jaqsy bilmeımin, sheshe.

— Oqasy joq, úıretemin. Al oqı bilesiń be?

— Bilemin.

— Óte jaqsy! Kózildiriksiz túk te kórmeımin men. Maǵan daýystap kitap oqyp beretin bolasyń.

— Tamaq daıyndaýdy da bilemin, — dedi Komola.

— Keskiniń Dýrıte uqsaıdy ǵoı. Tamaqty jaqsy daıyndaıtynyńdy sodan-aq bilýge bolady. Sońǵy kezge deıin tamaqty ózim daıyndaıtyn edim. Aýyryp qalǵannan beri Nolın óz tamaǵyn ózi pisirip ishetin bolǵan-dy. Mine endi seniń tilegińdi, eske alamyz. Budan bylaı Nolın as-sýmen aınalyspaıtyn boldy. Tym qatty naýqastanyp qalǵan kezimde maǵan da birdeńe daıyndaı salatyn bolsań, oǵan da qarsylyq etpespin. Júr, as úı men qoımany kórseteıin.

Hemonkorı óziniń shaǵyn sharýashylyǵynyń ishki jaǵyn Komolaǵa tanystyra bastady. Bular as úıge kelgende Komola tamaq daıyndaýǵa ruqsat alýdyń qolaıly shaǵy osy dep túsindi. Qyz tilegine Hemonkorı ezý tartty.

— Áıeldiń bar baılyǵy — as úıi men qoımasy ǵana, — dedi ol — Dúnıede kóp nárseni talaq ettim. Qolymda qalǵany osy ǵana edi. Jaraıdy, solaı-aq bolsyn, búgin sen daıynda. Birte-birte bar sharýashylyqty óz qolyńa berermin de, ózim birjola qudaıǵa qulshylyq etýmen shektelip qalarmyn. Biraq úı sharýashylyǵynan birden qol úzip kete almaısyń ǵoı. Ac úı degeniń úı sharýashylyǵynda úlken oryn almaı ma?

Hemonkorı Komolaǵa ne daıyndaý kerek, qalaı daıyndaý kerek ekenin aıtyp, bólmesine ketti. Sóıtip Komolanyń Hemonkorı úıindegi ómiri aspazdyq óneriniń synǵa túsýinen bastaldy.

Qyz ózine tán tazalyq, ıkemdilikpen jumysqa kiristi.

Sarıiniń etegin beline baılap, shashyn jelkesine túıip aldy.

Nolınakha ádette úıine kelgende birden anasyna baryp, kóńilin suraıtyn. Ana densaýlyǵy únemi onyń tynyshyn ketire beretin edi. Búgin ol óz úıiniń esigin ashqanda birden as úıden dámdi taǵamnyń ıisi keldi, kisi júrgeni belgili boldy. Ony sheshem dep oılap qalǵan Nolınakha birden solaı qaraı tartty.

Bireýdiń kele jatqan dybysyn estip, Komola esik jaqqa buryldy, Nolınakhamen ekeýiniń kózderi túıisip qaldy. Komolanyń qolynan qasyǵy da túsip ketti. Sarıiniń etegi beline baılaýly ekenin de umytyp ketip, basyna jamylam dep bekerge joǵary kótere berdi. Aqyry ol áıteýir birdeme etip, júzin jasyrdy-aý. Qatty tańyrqaǵan Nolınakha as úıden únsiz shyqty. Qyz aıaq-qoly dirildep, jerge túsip ketken qasyǵyn áreń kóterdi.

Hemonkorı duǵasyn oqyp, as úıge kelse, tamaq daıyn bolyp qalǵan eken. Komola búkil úıdi jýyp, tazartyp qoıǵan. Shashaý shyqqan bir nárse joq.

— Qadirlim-aý, sen ras brahman qyzy ekensiń! — dedi razy bolǵan Hemonkorı.

Tamaq ústinde Nolınakha sheshesine qarsy kelip otyrdy, al mazasy ketken Komola esik syrtyna kelip jasyryndy. Pisirgen tamaǵymdy unatpaı qalmas pa eken degen úreı bar, qımyldaýǵa da qorqady.

— Nolın, búgingi tamaq qalaı, unaı ma saǵan? — dep surady Hemonkorı.

Nolınakha talǵamaıtyn edi, sol sebepti buryn anasy oǵan mundaı suraq bermeıtin-di. Al onyń myna suraǵynda bir áýesqoılyq baryn Nolınakha birden ańǵaryp qaldy.

Ac úıte saıa bolǵan beıtanys qyzdy Nolınakhanyń kórip te úlgirgenin Hemonkorı áli bilgen joq edi. Naýqastanyp qalǵannan beri balasy otan aspaz áıel jalda dep úgittep-aq baqqan-dy, biraq Hemonkorı kónbeı júretin. Sol sebepti úıine jańa adamnyń paıda bolǵanyna Nolınakha qýanyp ta otyr. Rasynda da ol daıyndalǵan tamaqtyń dámdi, dámsizdiginde aıyrǵan joq edi, sonda da asa bir shabytpen:

— Ma, tym dámdi daıyndalǵan tamaq eken bul! — dedi.

Bul qoshemet sóz esik syrtyna da estilgen edi. Komola endi tura almady. Týlaı soqqan júregin qolmen basyp, taıaý bólmege júgirip kirdi.

Tamaqtan keıin Nolınakha ádetinshe kabınetine bardy. Ońasha otyryp oıǵa shomdy.

Keshke Hemonkorı Komolany ózine shaqyryp aldy da, shashyn tarady. Qyzdyń shash aıryǵyn qyzyl kúreń boıaýmen boıap qoıdy. Sodan soń Komolany aınaldyra qarady.

"Shirkin-aı, meniń osyndaı kelinim bolar ma edi?" — dep Hemonkorı ishteı aıtty da, kúrsinip qoıdy.

Sol túnde Hemonkorıdiń taǵy da ystyǵy kóterilip, eskisi ustap qaldy. Nolınakhanyń mazasy bolmady.

— Ma, biraz ýaqytqa Benaresten ketkenniń jóni bolar edi. Munda sen ońalmaısyń, — dedi ol

— Joq, balam, ómirimdi birneshe kún qysqartatyn bolsa da, Benaresten kete almaımyn. Al, kartam, sen áli de esik syrtynda tursyń ba? — dep Hemonkorı Komolaǵa buryldy. — Bar, uıyqta, janym, kórer tańdy kózben atqyzýǵa bolmaıdy ǵoı. Bir kúndik aýrý emes meniki, baǵyp-qaǵýǵa ýaqytyń jetedi áli. Tún balasyna uıyqtamaıtyn bolsań, ne bolǵanyń onda? Nolın, sen de óz bólmeńe jónel Nolınakha ketken soń, Komola Hemonkorıdiń tósegine kelip otyrdy da, aıaǵyn sıpaı bastady.

— Dúnıege bir qaıtyp kelgenińde múmkin meniń anam bolyp kelgen shyǵarsyń. Áıtpese búıtip meni kútpegen bolar ediń. Bilesiń be, bóten bireýdiń qolyna qaraý, sabyt salý degendi bilmeýshi edim. Al seniń qolyń maǵan shıpa sıaqty. Qyzyq jaı, men seni kópten beri biletin sıaqty bolamyn da turamyn, jat sanamaıtyn sebebim de sol Al endi bar da jatatyn bol, eshteńeni oılama. Myna jalǵas bólmede Nolın bar. Aýyryp qalǵanymda ol ózi qaraıdy, basqaǵa ruqsat etpeıdi. Qanshama talaspadym onymen, biraq jeńe alasyń ba! Nolınniń tamasha bir qasıeti bar: kórer tańdy kózimen atqyzsa da sharshamaıdy, júdemeıdi. Eshteńege de ashýlanbaıtynynan bolsa kerek. Al men múlde basqamyn toı. Qyzym, sen múmkin: taty da Nolın jaıyn sóılep ketti, "tez bitirer deımisiń" dep ishińnen kúlip te otyrǵan bolarsyń. Biraq jalǵyz ǵana balasy bar adam ámanda osylaı bolady. Al meniń Nolınimdeı bala ekiniń birinde bola bermeıdi! Shynymdy aıtsam, keıde Nolın meni ákemshe baǵady. Ony nemen óterimdi ózimde bilmeımin. Taǵy da Nolın jaıyn aıtyp kettim toı! Joq, búıte berýge bolmaıdy, búginge osy da jeter... bar endi... Eger munda bolsań, men úıyqtaı almaımyn. Qart adamdar qashan da solaı ǵoı. Qasynda bireý bolsa, myljyńdamaı otyra almaıdy.

Kelesi kúni bar úı sharýashylyǵyn Komola oz qolyna aldy.

Nolınakha shyǵys shıpandy mármár taqtalarmen ekige bóldi de, ózine kabınet sıaqty birdeme jasap aldy. Tús qaıta osynda kelip oıǵa shomatyn boldy.

Nolınakha ertemen sýǵa túsip óz kabınetine kelip edi, tanymaı qaldy. Nárselerdiń bári jınalyp, úı ishi tazartylǵan. Hosh ıis shyǵaratyn shyraq ornatylǵan qola taspa altynsha jarqyraıdy, sórelerdiń shańy súrtilgen, kitaptar tártiptelip qoıylǵan. Ashyq esikten erteńgi kún sáýlesi túsip jarqyrap turǵan taza, jınaqy bólme kórinisi Nolınakhaǵa asa bir qýanysh ákeldi.

Tańerteń azanda Komola Gangqa bardy, bir qumyra qasıetti sý ákelip, Hemonkorı tósegine qoıdy.

— Sen Gangqa jalǵyz bardyń ba? — dep daýystady ol Komolanyń sý sorǵan júzin kórip. — Al men bolsam, aýrýmyn ǵoı, muny sýǵa túsýge kimge ertip jibersem eken deýmen bolyp edim. Óziń sondaı jap-jassyń, jalǵyz barýyńnyń ózi...

— Sheshetaı, keshe aǵaıymnyń bir qyzmetshisi kelgen edi, saǵynyp qalypty. Sonymen bar dym, — dep Komola jarysa sóıledi.

— Apań seni oılaı beretin bolǵany ǵoı. Jaraıdy, jaqsy, ol qyzmetshi osynda-aq qalsyn. Saǵan qolqanat, kómekshi bolady. Qaıda ózi? Shaqyrshy munda.

Komola Ýmeshti shaqyryp ákeldi. Bala qart áıelge iltıpatpen sálem berdi.

— Atyń kim?, — dep surady Hemonkorı. Ýmesh sebep-báleksiz-aq jaıyla ezý tartty:

— Ýmesh, — dep jaýap berdi. Hemonkorı de kúldi.

— Mynadaı ádemi dhotıdi saǵan kim berdi?

— Sheshetaı berdi, — dep Ýmesh Komolany nusqady.

— Al men bolsam, Ýmesh muny óziniń qaıyn enesinen syıǵa alǵan shyǵar dep oılaǵan edim, — dep Hemonkorı qyzǵa qaraı otyryp ázildep qoıdy.

Ýmesh Hemonkorıge osylaı unaǵan edi. Sol sebepti osy úıde turyp qaldy.

Ýmeshtiń qolǵabys tıgizýi arqasynda Komola kúndizgi sharýanyń bárin erte bitirdi de, Nolınakha jatatyn bólmege bardy. Sypyryp, tazalap shyqty, al tósek-ornyn dalaǵa, kún kózine shyǵardy. Bir buryshta dárigerdiń kir kıimderi jatyr eken. Olardy jýyp, jaıyp, útikke basty da ilip qoıdy. Úı ishindegi nárselerdi qaıta-qaıta súrtedi, taza bolsa da súrtkishteıdi, Nolınakha tóseginiń bas jaǵynda bir órme shkaf turatyn edi, Komola sony baryp ashty. Joǵary sóreleriniń bári de bos eken. Tek tómengi sóresinde Nolınakhanyń bir aǵash sandalıi jatatyn edi. Qyz kózi soǵan tústi. Komola ony kóterip aldy da, betine basty. Sodan keıin kishkene nárestege uqsatyp, kókiregine ustady, sarıiniń etegimen shańyn súrtti.

Bir kúni Komola Hemonkorıdiń aıaǵyn sıpap otyr edi, bólmege qolyna gúl shoǵyn ustaǵan Hemnolını kirip keldi de, Hemonkorıge ıilip sálem berdi.

— Beri kel, Hem, otyr, — dedi Hemonkorı tóseginen sál kóterile berip. — Onnoda-babýdyń densaýlyǵy qalaı?

— Keshe aýrý bolǵan soń kele almady. Búgin shúkirirek, — dedi Hemnolını.

— Qaraǵym, myna qyzǵa kózińdi salshy, — dedi Hemonkorı Komolany kórsetip jatyp. — Sheshem kishkentaı kúnimde qaıtys bolǵan eken, mine ol taǵy da ózime oralyp kelip otyr. — Keshe men muny jolda kezdestirdim. Sheshemniń esimi Harıbhabanı bolatyn edi. Al endi ol Harıdası dep atalady. Hem, osyndaı sulýdy kórgeniń bar ma ómirde? Shynyńdy aıtshy.

Komola uıalyp, tómen qarap qaldy.

— Densaýlyǵyńyz qalaı? — dep Hemnolını qart áıelge buryldy.

— Meniń jasyma jetken adamnan nesine hal suraısyń. Eger búgin qalqıyp tiri otyrsam — soǵan da shúkirshilik. Endi kóp ómir súre bermespin, sonda da meniń densaýlyǵymdy oılap mazasyzdanyp júrgenińe qýanyp qalamyn. Ózińe aıtar sózim bar edi, qolaıly bir ýaqyt bolmaı júrgen-di. Keshe túnde qatty aýyryp qaldym, sonda búl máseleni keıinge qaldyra berýge bolmas dep oıladym. Men boıjetken kezimde bireý-mireý kúıeý jaıyn sóz ete qalsa, uıattan janyp kete jazdaıtyn edim, osy kúnginiń qyzdary bizge uqsamaıdy ǵoı. Senderdiń óz bılikteriń óz qoldaryńda, ári bilimderiń de bar. Sol sebepti týra sóıleýge ábden bolady. Menen qysylatyn retiń joq, tuspaldamaı týrasyn aıtqaly otyrmyn. Bizdiń ne sóıleskenimizdi ákeń saǵan aıtty ma? Aıtshy, janym.

Hemnolını tómen qarady.

— Iá, aıtqan bolatyn.

— Al sen kelispegen boldyń ǵoı?

Hemonkorı áńgimesin soza berdi. — Eger usynysty qabyl alsań, ákeń sol sátinde kelip habarlaǵan bolar edi. Nolın dárýishke uqsap ómir súrip júr ǵoı, oǵan turmysqa shyqqyń kelmeıtini de sol bolar. Ol meniń balam bolsa da, ádiline kósheıin. Syrt qaraǵanda Nolın eshkimdi súımeıtin salǵyrt adam sıaqty, biraq, báriń de qatelesesińder. Men ony óte jaqsy bilemin, sol sebepti senýge de bolady. Ol qatty súıe biledi, sonysynan ózi qorqady da, boıyndaǵy sezimin tumshalaı beredi. Kimde-kim onyń boıyndaǵy taqýalyq, sopylyqtyń qabyrshaǵyn qaýsatyp, júregine jol tapsa, sonshalyqty názik, otsha lapyldaǵan mahabbatty bir jan ekenin túsinedi. Janym, Hem, sen bala emessiń ǵoı, erjetken, bilimdi qyzsyń. Nolınniń jolyn qýǵan adamsyń, men sender qosylǵan kúni ǵana bul dúnıeden armansyz attanbaqpyn. Ólip qalsam, ol úılenbeı me dep qorqamyn. Sonda ne bolmaqshy! Báriniń de tas-talqany shyqqany ǵoı. Nolındi qadirmen tutqanyńdy jaqsy bilemin, janym. Ne sebepti oǵan qol ushyn bermeısiń?

— Sheshe, eger de meni óz balańa laıyqty dep tabatyn bolsań, qarsylyq etpeımin, — dep Hemnolını tómen qarady.

Hemonkorı ony ózine tartty da basynan súıdi. Sodan keıin olar bul áńgimege oralyp soqpady.

— Harıdası, myna gúldi... — deı berip edi Hemonkorı, kóz sala berip toqtalyp qaldy.

Harıdası ǵaıyp bolypty. Olar áńgimelesip otyrǵanda bildirmeı shyǵyp ketken eken.

Bul áńgimeden Hemnolını qatty uıalyp, Hemonkorı sharshap qalǵan edi. Sol sebepti Hem kóp otyra berýdi qolaıly dep tappady. — Sheshe, men búgin erte ketýge tıispin. Ákem jaıy onsha emes qoı, — dedi ol qoshtasyp jatyp.

— Tezirek kel, janym, — dedi Hemonkorı qyzdyń basynan sıpap.

Hemnolını ándetkennen keıin Hemonkorı ózine Nolınakhany shaqyryp aldy.

— Nolın, endi men kúte bere almaımyn, — dedi ol

— Ne bop qaldy? — dep surady Nolın.

— Jańa men Hemmen sóılestim. Ýádesin aldym. Endi ana-myna dep syrǵyta bergenińdi tyńdaǵym kelmeıdi, densaýlyǵymnyń qandaı ekenin óziń de bilesiń. Saǵan bireýdi atastyrmaı kóńilim jaı tabatyn emes. Ótken túni osyny oılap, kórer tańdy kózimmen atqyzdym.

— Jaqsy, ma, mazasyzdanba endi, tıysh uıyqtaıtyn bol Aıtqanyń oryndalady.

Nolınakha ketkennen keıin Hemonkorı Harıdasıdy shaqyrtyp aldy. Qyz oǵan jalǵas bólmeden shyǵyp kelgen edi. Ymyrt úıirilip qalǵan-dy, ala kóleńkede Komolanyń keskini de kórinbeıdi.

— Gúlderdi sýǵa sal da bólmelerdi bezendirip qoıshy, — dep buıyrdy Hemonkorı, Komolaǵa gúl shoqtaryn usynyp jatyp. Ózine tek raýshan gúlin ǵana alyp qaldy.

Komola gúl salǵan vazalardyń birin Nolınakha jatatyn bólmege, ekinshisin kabınetine aparyp qoıdy. Sodan keıin shkafty baryp ashty da, qalǵan gúldi sandalıǵa ornatty. Solqyldap jylap, edenge qulap tústi. Bul dúnıede osy bir sandalıdan basqa onyń bútin eshteńesi de joq edi. Kóp keshikpeı Komola sol sandalıga da tájim ete almaıtyn bolady.

Sol kezde bólmege bireý kirgendeı boldy. Komola ushyp túregeldi, shkaf qaqpaǵyn japty da artyna buryldy. Onyń aldynda Nolınakha túr edi. Zytyp otyrýǵa keshigip qaldy. Boıyn kúshti bir uıat jalyny bılep ketti. Ymyrt qarańǵylyǵymen astasyp, kórinbeı ketsem dep te tiledi.

Óz bólmesinde Komolanyń baryn kórgen Nolınakha shyǵyp ketti, qyz jalǵas bólmege umtyldy. Nolınakha sonda ǵana jatar ornyna keldi. Osy bir qupıa, túsiniksiz qyz munyń shkafynan ne almaq eken? Muny kórip, qaqpaǵyn nege asyǵys japty?

Áýesqoılyq qysqan Nolınakha shkafty baryp ashty. Hosh ıis gúl qoıylǵan óz sandalıin kórdi. Nolınakha shkafty únsiz japty da tereze aldyna keldi. Aspanǵa qarady. Qysqy kúnniń qyzyl reńki tez sónip, tas túıin ymyrt qarańǵylyǵy úıirilip kele jatty.

ELÝ ALTYNSHY TARAÝ

Nolınakhaǵa shyǵamyn dep ýádesin bergen soń, bul men úshin úlken baqyt, dep Hemnolını ózin-ózi jubata:

"Burynǵy dostyq joǵaldy, ómirimniń aspanyn kúńgirttegen bult ydyrady. Men endi azatpyn! — dep Hemnolını myń mártebe qaıtalap, ózin-ózi sendire berdi, — ótken dostyqtan birjola qol úzdim men!"

Aqyry o dúnıelik tilekterdiń bárinen bas tartyp, tyıylyp qalǵanyna qýanǵandaı boldy. Jaqyn adamnyń tabyty salynǵan jerleý alaýy sóngende, adam ózin kúndelikti tirshilik aýyrtpalyǵynan az ýaqytqa bolsa da azat sezinedi. Ómir oıynshyqqa uqsaıdy, burynǵy úmit-tilekteriniń bári de bekershilik bolyp kórinedi, Hemnolınıdiń basynda da osyndaı bir sezim bar edi. Ol Uzaqqa sozylǵan azap pen qasiretten keıin týatyn jan tynyshtyǵyna bólendi.

"Eger de anam marqum tiri bolsa, ózimniń azat bolǵanymdy aıtyp qýantar edim. Ákeme ony qalaı jetkize almaqpyn?" — dep tolǵandy Hemnolını sol kúni túnde úıine qaıtyp kelgen soń.

Onnoda-babý óziniń naýqastanyp otyrǵanyn syltaý etip erte jatqan eken, sol sebepti Hemnolını týra óz bólmesine bardy. Kúndeligin ashyp uzaq otyrdy. "Dúnıeni talaq ettim, men dúnıe úshin ólgen adammyn, — dep jazdy Hemnolını. — Alla taǵala meni eski sezim tutqynynan bosatar, janyma jańa bir tirshilik nuryn seber degen senim bolǵan joq mende. Al búgin asa zor qurmetpen onyń qasterli jolyna myń mártebe bas qoıdym, endi paryz etý jolyna boı usynýdy oıladym, sultańsyz sheshim osy. Taǵdyr jazǵan baqytqa men laıyq emespin. O, táńirim, aqyrǵy demim bitkenshe sodan aınymasqa qýat ber, jebeı júr! Taǵdyr qosqan adam ómirimdi toltyrady, baqytty etedi degen senimdemin. Tek onyń ómirine men baqyt bolyp kire alsam dep táńirimnen qulshylyq etip suraımyn".

Hemnolını kúndeligin japty da, qarańǵy baqshaǵa shyqty. Aınala jym-jyrt. Aspanda jylýsyz salqyn juldyzdar jymyńdaıdy. Qıyrshyq qum tóselgen soqpaqpen qyz uzaq júrdi. Shegi joq alqara kók aspan onyń kóz jasy shapǵan jaraly, ezilgen jan dúnıesine tynyshtyq ákelerdeı edi.

Kelesi kúni Onnoda-babý qyzyn ertip Nolınakhanyń úıine barǵaly jatyr edi, esik aldyna bir ekıpaj kelip toqtaı qaldy. Arbadan dáriger qyzmetshileriniń biri sekirip tústi de, qadirli báıbisheniń kelgenin habarlady. Onnoda-babý qonaqty qarsy alýǵa umtyldy. Esik aldyna shyqsa, Hemonkorı ekıpajdan túsip te úlgergen eken.

- Búgin bizge úlken baqyt tap boldy! — dep, Onnoda-babý qonaqty qoshametteı berdi:

- Men qyzyńa aq batamdy bereıin dep keldim, — dedi Hemonkorı úıge kire berip.

Onnoda-babý ony qonaq úıge alyp bardy, asa bir iltıpat kórsetip, dıvanǵa otyrǵyzdy, sodan keıin bylaı dedi:

— Otyra turyńyz, qazir men Hemdy shaqyryp keleıin.

Hemnolını qonaqqa barmaq bolyp kıinip jatyr edi.

Hemonkorıdiń kelip qalǵanyn estip, qonaq úıge asyǵa kirdi de Hemonkorımen amandasty.

— Ǵumyr jasyń uzaq, baqytty bol! Qolyńdy sozshy maǵan, qarǵam, — dedi Hemonkorı, sodan keıin Hemnolınıdiń qolyna mokor degen ǵalamat haıýannyń beınesi bar, aýyr eki bilezikti ákep kıgizedi. Syńǵyrlaǵan bilezikter qyzdyń jińishke bilekterinde erkin oınap ketti, Hemnolını syılyqqa razylyǵyn bildirip tómen ıildi.

Al Hemonkorı bolsa, eki alaqanymen qyzdyń eki betinen ustady da, mańdaıynan súıdi. Osy bir aq bata men erkeletýden Hemnolınıdiń jan dúnıesi eljirep, qýanysh tartty.

— Ardaqty quda, — dep Hemonkorı Onnoda-babýǵa buryldy. — Erteń qyzyńyzdy ertip bizdikine qonaqqa kelińizder.

Erteńine azanda kúndegi daǵdysynsha Onnoda-babý baqsha ishinde shaı iship otyrdy. Aýrý mendetip, jadaý tartqan óńine qan júgirip qalypty. Anda-sanda ol qyzyna qarap qoıady. Sol shaqta Hemnolınıdiń osy bir súıkimdi de baısaldy, názik kelbeti marqum anasyna uqsaıtyn sıaqty bolyp ketti. Ótkende tógilgen kóz jasynan qyz janaryndaǵy ashyq qýanysh nury sol ǵana solǵyn tartqandaı.

Onnoda-babýdyń búgingi bar oıy qonaqqa baratyn ýaqyt bolyp qaldy, keshigýge tipten bolmaıdy degenge ǵana saıdy. Sol sebepti Hemnolınıdiń álsin-áli ýaqyttyń áli erte ekenin aıta berýine týra keldi. Shynynda mezgil áli erteńgi segiz ǵana edi.

— Joq, joq... kıinip, daıyndalǵansha sol bolyp qalady. — Keshigip barǵannan da erte barǵan durys, — dep qarsylyq jasady Onnoda-babý.

Osy kezde baqsha qaqpasyna chemodan artylǵan bir ekıpaj kelip toqtady.

— Dada kelip qaldy! — dep Hemnolını júgire jóneldi Ekıpajdan kúlip, Djogendro túse bastady.

— Amansyń ba, Hem? Qalaı turyp jatyrsyńdar? — dedi ol

— Ózińmen birge kimdi alyp kelgensiń? — dep surady Hemnolını.

Djogendro kúle sóıledi.

— Bul, ákeme degen jańa jyl syılyǵy ǵoı. Ekıpaj basqyshynda Romesh kórindi. Abdyrap qalǵan Hemnolını júgire jóneldi.

— Qashpa, Hem! Tyńda meni! — dep Djogen onyń artynan daýystaı berdi.

Biraq ol aǵasynyń daýsyn estigen de joq edi. Arýaqtan qashqandaı zytyp bara jatty.

Az-kem ýaqyt Romesh ańyryp qaldy. Qyzdy qýa jónelerin de, bolmasa, ekıpajǵa qaıtyp oralaryn da bilmedi.

— Júr, Romesh. Ákem myna baqsha ishinde kórinedi, — dedi Djogendro. Sodan keıin ony qolynan jetektep Onnoda-babýǵa alyp bardy.

Qarıa Romeshti anadaıdan-aq tanı ketti. Oıda joqta onyń kele qalýyna qatty nalyp qaldy.

"Mine taǵy da bir qyrsyq shaldy" — dep oılady ol basyn sıpap.

Romesh sálem etti. Onnoda-babý otyr degendeı ıshara jasady da, balasyna buryldy:

— Ýaqytynda keldiń, Djogen. Men saǵan jedelhat bereıin dep otyr edim.

— Ne úshin? — dep surady Djogendro.

— Taıaýda Hem men Nolınakhanyń toıy bolmaq. Keshe onyń sheshesi kelip oń batasyn berip ketti.

— Mundaı iske oılanbastan asyǵys barýlaryń qalaı, áke? Neǵyp menimen aqyldaspaǵansyńdar?

— Seniń ne oılaıtynyńdy túsiný qıyn, Djogen! — dep qaldy Onnoda-babý. — Soǵan atastyrý kerek degendi men Nolınakhamen tanys bolmaı turǵanda aıtqan sen emes pe ediń!

— Ótkende ne boldy deriń bar ma! Eske alýdyń qajeti joq! Áli de kesh emes, saǵan aıtar kóp nárse bar. Eń aldymen sony tyńda, sodan keıin degeniń bolsyn, oılaǵanyńdy iste.

— Jaqsy, keıinirek áńgimelesermiz. Qazir ýaqytym joq, ketýim kerek.

— Qaıda barmaqsyń?

— Ekeýimizdi Nolınakhanyń sheshesi shaqyrǵan. Al senderdiń osynda otyryp tamaq ishýlerińe bolady. Djogen, sen de, kim, sen de...

— Joq, joq! Biz úshin qam jemeı-aq qoı! — dep Djogen jarysa sóıledi. — Biz Romesh ekeýimiz kez kelgen bir qonaq úıden-aq tamaqtanarmyz. Keshke taman oralatyn shyǵarsyńdar. Biz sonda keletin bolarmyz.

Onnoda-babý tipti ádeptilik úshin de Romeshpen áńgimelese almady. Oǵan tipten qaraýǵa da batyly jetpedi. Romesh te til qatpady. Tek qosh aıtysar shaq týǵanda ǵana ol Onnoda-babýǵa únsiz ǵana taǵzym etti.

ELÝ JETİNSHİ TARAÝ

— Erteńgi kúnge Hemdi ákesimen dámge shaqyryp edim, — dep Hemonkorı Komolaǵa sol kúni-aq aıtqan edi. — Nemen syılaımyz, sony jaqsylap oılan. Qudany jaqsylap toıdyryp jiberý kerek, búl úıden qyzym ashyǵyp qalady-aý dep kúdiktenetin bolmasyn. Qaraǵym, buǵan sen ne demeksiń? Jaqsy aspazshy ekenińdi bilem ǵoı. Uıatqa qaldyrmassyń. Balamnyń osyny jegim kelediniń buryn aıtty ma, aıtpady ma, esimde joq, — sonda da keshegi sen daıyndaǵan taǵamdy maqtaýǵa soz tapty. Búgin nege júdeýsiń óziń? Aýyryp qalǵan joqsyń ba?

— Joq, sheshe, denim saý, — dep Komola eriksiz ezý tarty. Qaıǵyly reńkin jasyrmaq boldy. Kúdik alǵan Hemonkorı basyn shaıqady.

— Birdeńege sherlenip, renjip qalǵandaısyń. Ondaı-ondaı bola beredi, nesine qysylasyń. Óz qyzymdaı kórem ǵoı, jatsynba. Nelikten renjigenińdi nege aıtpasqa? Álde týǵandaryńa baryp qaıtqyń kele me?

- Joq, sheshem! — dep Komola tolqyp ketti. — Sizge qyzmet etýden basqa eshteńe de tilemeımin.

Biraq Hemonkorı Komola jaýabyn estimegen boldy.

— Birneshe kún aǵań úıine baryp jatyp qaıtsań qalaı bolady? — dep Hemonkorı sózin jalǵaı tústi. — Al sodan keıin qulqyń bolsa qaıtyp kelersiń. Bul usynystan Komola qaýiptenip qaldy.

— Sheshe! Sizben birge turǵanymda dúnıede eshkim de kerek emes maǵan! Eger de aldyńyzda áldenege kinály bolyp qalsam, jazalańyzshy, biraq qasyńyzdan bir kúnge bolsa da qýa kórmeńiz.

Hemonkorı qyzdyń beginen sıpady.

— Dúnıege qaıta bir kelgenińde meniń sheshem bolyp jaralǵansyń deıtin sebebim de osy ǵoı. Áıtpese birinshi kórisken sátten bastap bir-birimizdi unatyp qalýymyz múmkin emes. Al endi jónel, qyzym, erterek baryp jatyp úıyqta. Búgin bir mınýt te demalǵan joqsyń ǵoı.

Komola óz bólmesine kelip, esikti jaýyp aldy, shamdy baryp sóndirdi, sodan keıin edenge otyrdy. Kóp otyrdy, kóp nárseni oılady. "Taǵdyr myqtap adastyrdy ǵoı meni, ol maǵan jat bolyp ketti, men baıǵus oǵan jaqyndaı da almaımyn. Kerek bolsa tipti bárinen de bas tartýǵa tıistimin. Eger anda-sanda oǵan qyzmet eterlikteı múmkindik bolsa, bar qýat-kúshimdi soǵan baǵyshtaýǵa tıistimin. Bul paryzymdy óteýge táńirim járdem eter. Men baqytsyz jaralǵan janmyn ǵoı. Sonda da osy bir bolmashy turmysymnyń ózine de rızalyq eteıin, qýana, kúle júrip atqaraıyn qyzmetti. Áıtpese budan da aıyrylyp qalarmyn" dep oılady Komola.

Ol uzaq otyryp, óziniń qazirgi halin kop oılady, aqyry ishteı jańa bir sheshim, toqtamǵa qol qoıdy. "Erteńnen bastap meniń júregimde qasiretke oryn joq, júzimnen qaıǵynyń izi óshetin bolady. Oryndalmaǵan armanymdy oılap jylamaıyn. Ómir baqı tek sonyń qyzmetshi, kúńi bolyp óteıin. Ómirden odan basqa eshteńeni de qalamaımyn!"

Komola jatyp edi, úıyqtaı almady, uzaqty tún dóńbekshýmen boldy. Kózi ilinip bara jatsa, óz daýsynan shoshyp oıana berdi:

— Ómirde odan basqa eshteńeni de qalamaımyn!.. Qyz tań sarǵaıyp kele jatqanda taǵy da oıandy, bar kúshin jıyp taǵy da bylaı dep qaıtalady:

— Ómir baqı seniń qyzmetshi-kúńiń bolamyn. Odan basqa eshteńeni qalamaımyn!..

Komola tez jýynyp kıindi de, Nolınakhanyń kabınetine bardy. Sarıiniń etegimen ondaǵy zattardyń shańyn súrtti, tósenishti silkip qaıta saldy, sodan keıin kıeli Gang ózenine shomylýǵa jóneledi. Al, Hemonkorı bolsa búl kezde balasynyń tilegin oryndap sýǵa baryp, tańǵy dáret alyp shomylýdan tyıylǵan bolatyn. Mine endi tańǵy salqyn shaqta Komolany ózenge Ýmesh bastap aparatyn boldy. Komola qaıtyp oralǵan soń, Hemonkorıge shattana kirip, kóńildi túrde sálemdesti.

Qart áıel endi ǵana ózenge barmaqshy bolyp jatyr eken.

— Erte ketip qalǵanyń ne, tosa turyp menimen birge barýǵa bolatyn edi toı, — dedi Hemonkorı. Komola aqtala sóıledi:

— Búgin jumys tym kóp qoı, sheshe. Keshegi ákelgen kókónisterdi tazalaýym kerek, taǵy da ol-pul satyp alý úshin Ýmeshti bazarǵa jumsamaqpyn.

— Sen bárin de aldyn ala oılastyryp qoıypsyń, qartam. Qudanyń kelýine bári de daıyn bolady endi.

Osy kezde bólmege Nolınakha kelip kirdi. Komola áli de kebe qoımaǵan basyna jamyltqysyn túsirdi de shyǵyp ketti.

— Ma, ózenge baraıyn dep jatyrsyń ǵoı deımin. Birneshe kún aıaldaı túrganyń jón bolar, — dedi Nolınakha.

— Ózińniń dáriger ekenindi umytshy, Nolın. Gangqa shomylmaǵan adam ólmeıdi emes qoı, — dep qarsylyq kórsetti Hemonkorı. — Keteıin dep jatyrsyń ǵoı tegi? Erterek keletin bol...

— Ne úshin, ma?

— Búgin Onnoda-babý kelip, saǵan oń batasyn beretinin aıtýǵa umytyp ketippin.

— Batasyn bermek? — dep tańyrqady Nolınakha. — Mundaı dýmannyń keregi ne? Ony men kúnde kórip júrgen joqpyn ba?

— Keshe men Hemnolınıge bilezik syıladym, oń batamdy berdim, al Onnoda-babý nege búıte almaıdy? Qysqasy keshikpe. Olar túski tamaqqa keledi.

Áńgime osymen bitti. Hemonkorı shomylam dep ózenge ketti, al úlken oı basqan Nolınakha basyn tómen salyp qalaǵa jóneldi.

ELÝ SEGİZİNSHİ TARAÝ

Romeshti kórip júgire jónelgen Hemnolını óz bólmesine baryp kirdi de, esikti jaýyp aldy. Sodan keıin tósegine sylq etip otyra ketti. Kóp ýaqyt ótti, Hemnolınıdiń kóńili ornyǵa da bastady. Sol shaqta ol óz qylyǵy úshin qatty uıaldy da.

"Ne sebepten men Romesh-babýdy bylaısha qysylmaı-aq, erkin kezdestirmedim? Sonshama uıat qylyqqa eriksiz barýyma ne sebep boldy?

Ózime-ózim senbeýim kerek pe sonda? Joq, bulaı tolqı berýim jón emes", — dep bekindi qyz.

Hemnolını erkin túregeldi de bólmeden shyqty.

"Bul joly qashqalaqtamaspyn! Ózimdi-ózim ustaı bileıin", — dedi ol baqshaǵa betteı berip. Romeshpen qaıta kezdespek oıy bar. Sodan keıin álde birdemeni esine aldy da, bólmesine qaıtyp bardy. Qobdıshany ashty, Nolınakhanyń anasy syılaǵan bilezikti qolyna saldy. Bolashaq tartysqa osylaı qarýlanǵan Hem basyn kótere ustap baqshaǵa qaıta shyqty.

— Hem, qaıda barmaqsyń? — dep surady ony kórgen Onnoda-babý.

— Romesh-babý men dadam qaıda?

— Olar ketip qaldy.

Odan ári ózin-ózi synaýdyń qajeti bolmaı qalǵanyn bilgen qyzdyń arqasy keńip qaldy.

— Qazir... — deı berdi Onnoda-babý.

— Ie, ne, áke... men qazir-aq daıyn bolamyn, — dep qyzy onyń sózin bólip jiberdi. — Uzaq shomylyp jatpaımyn, ekıpajdy shaqyra berseń de bolady.

Hemonkorıdyń úıine barý jaıyndaǵy Hemnolınıdiń bul yntalyǵy onyń daǵdyly qylyǵy emes edi. Onnoda-babýǵa kútpegen jasandy birdeme sıaqty bolyp kórindi. Ol qyzynyń halin oılap taǵy da mazasyzdanyp qaldy.

Hemnolını asyǵa shomylyp, kıindi de ákesine keldi.

— Ekıpaj kelgen joq pa? — dep surady ákesinen.

— Joq áli.

Ekıpajdyń kelýin kútken Hemnolını baqshaǵa shyqty da, saıajolmen olaı-bylaı júre bastady. Al Onnoda-babý bolsa, shıpanǵa baryp otyrdy, shydamsyz bir kúıge túskendeı shashyn sıpalaı berdi.

Saǵat erteńgi on jarymda olardyń ekeýi de Nolınakhanyń úıinde otyrdy. Dárigerdiń ózi áli orala qoıǵan joq eken. Qadirli qonaqtardyń kóńilin Hemonkorıdyń ózi aýlaýǵa týra keldi.

Ol Onnoda-babýdyń hal-jaıyn, otbasy jaıyn suraı otyrdy.

Anda-sanda kóz qıyǵyn Hemnolınıge de salyp qoıady. Ne sebepti qyz reńkinen qýanysh nyshany sezilmeıdi? Úlesine mynadaı baqyt tıgende onyń júzi atyp kele jatqan tańdaı qulpyryp ketýge tıisti ǵoı. Al Hemnolınıdiń júzinde kerisinshe qaıǵy nyshany sezilerdeı edi. Bul jaǵdaı Hemonkorıdiń janyna tym aýyr tıdi.

"Nolınakhanyń kóńili ketken qyzdyń qaısysy bolsa da mundaı rette qýanyshtan masaırap otyrǵan bolar edi. Al mynaý bilimim bar dep kisimsine qalǵan bolsa kerek. Ózin odan joǵary ustaıtyn bolǵany ǵoı. Áıtpese, oıly da salǵyrt keıpin qalaı túsinýge bolady? — dep tolǵandy Hemonkorı. — Kiná ózimnen. Qartaıǵan shaǵymda shydamsyz bolyp kettim. Aıtqanymdy birden oryndatpaı-aq, aıaldaı turýyma bolatyn edi! Anyq-qanyǵyn bilmeı jatyp, Nolınge jyryndy bolyp, minez-qylyǵy qalyptasyp qalǵan qyzdy alyp bermek boldym! Ras, tolǵanyp jatatyn ýaqytym da joq.

Bul dúnıelik isimniń bárin tezirek jaıǵastyryp, oralmas saparǵa attanýdy oılastyrýym kerek qoı".

Onnoda-babýmen áńgime ústinde ony osy bir oılar mazalap, ala kóńil ete berdi.

— Toıǵa asyqpasaq ta bolady ǵoı deımin, — dedi ol — Balalarymyzdyń tisi shyqqan. Munyń bárin ózderi de sheshe alady. Asyqtyrmaýǵa tıispiz. Hemnyń bul iske qalaı qaraıtynyn bilmeımin. Al Nolın bolsa, áli de pisirip, meńgerip bolǵan joq.

Onyń bul sózderi eń aldymen Hemnolınıge arnalǵan edi. Óıtkeni ol alda turǵan toıǵa sonshama iltıpat qýanysh kórsetip otyrmaǵandaı. Osy rette Hem men ákesi bul qudalyqqa Nolınakhanyń esi shyǵa qýanyp júr eken dep oılap qalmasyn degen nıet boldy Hemonkorıde.

Osynda qonaqqa kelerde Hemnolını ózin qýanyshty, sergek ustaýǵa bar kúshin salyp baǵyp edi. Mine endi kerisinshe shyqty. Bir sát kóńildengen bolady da sodan keıin taǵy da jabyǵyp, buıyǵyp qalady. Hemonkorıdiń úıine kelgen soń ony ǵalamat bir sezim kúdik bılep aldy. Osy úıden bastalar óz bolashaǵy taýsylmas bir azap mehnat sıaqty bolyp ketti.

Úlkender bir-birine ázil aıtyp, qurmet kórsetip otyrdy. Al Hemnolını óz kúshine degen senimsizdikpen alysty. Janyn aýyrtqan da osy boldy. Hemonkorı toıdy keıinge qaldyrý jaıyn áńgimelegende qyzdyń ishki dúnıesinde bir-birine qaıshy eki sezim aıqasyp ketti. Bir jaǵynan, ol eger kúıeýge tezirek shyqsa, osy bir azapty aýytqýlar men kúdikten tezirek arylatyn sıaqty kórindi. Sóıtip toıdyń tezirek ótkeni durys. Ekinshi jaǵynan, toıdy keıinge qaldyraıyq degende Hemnyń aýyr bir júgi túskendeı jeńilip qaldy.

Qyz buǵan qalaı qarar eken degen esebi bar Hemonkorı Hemnolınıden kózin almap edi. Biraq onyń júzinen tynysh bir qalypty baıqap, nazalanyńqyrap ketti. "Men Nolındi tym arzan sanaǵan ekenmin" dep oılady. Jáne Nolınakha keshikken saıyn qýanysh ete berdi.

— Nolınnen basqa bireý bolsa osylaı eter me edi! — dedi Hemonkorı Hemnolınıge qarap otyryp. — Senderdiń keletinderińdi bilse de, keshigip jatqanyn kórmeısiń be?

Jumysty erte tyndyrýyna da bolatyn edi. Al meniń basym aýyra qalsa, bárin de tastaıdy. Qasymnan shyqpaıdy. Tipti bul ózine shyǵyn bolsa da solaı etedi.

Sodan keıin Hemonkorı dom daıyn boldy ma eken bilip keleıin dep shyǵyp ketti.

Ol Hemnolınıdi Komolamen birge qaldyryp Onnoda-babýmen ońasha sóılespekshi edi.

Ac úıge kelgen soń, dámniń daıyn, buqtyrýly turǵanyn kórdi. Komola bolsa bir buryshta otyr. Ózimen-ózi bolyp tereń bir oıǵa shomyp qalǵan. Oqystan kelgen Hemonkorıdi kórip shoshyp ketti, asyp-sasyp qaldy, tez ushyp túregeldi.

— Harıdası, tamaq pisirýden basqany umytypsyń ǵoı, — dedi Hemonkorı.

— Bári de daıyn boldy, sheshe, — dep jaýap berdi Komola.

— Olaı bolsa munda neǵyp jalǵyz otyrsyń? Onnoda-babý qartaıǵan adam, uıalatyn eshteńe de joq. Hemdi óz bólmeńe shaqyryp al da áńgimeles. Men sıaqty kempirdiń sózin tyńdatyp zeriktirip qaıtesiń.

Hemonkorı Hemnolınıge narazy bolyp renjip qalsa, Komolany sonsha erkelete sóıledi.

"Ne jaıynda sóılespekpin? — dep úreılene surady Komola, — ol bolsa, bilimdi qyz, al men eshteńeni de bilmeımin.

— Bálsinbeı-aq qoısyn! — dep Hemonkorı daýystap jiberdi. — Qyzym, sen eshkimnen de kem emessiń. Hem óziniń bilimdiligin maqtan ete bersin, al sen sıaqty súıkimdi qyzdar kezdese bermeıdi. Kitap oqyǵan qyzdyń bári de oqymysty bola alady, biraq kórki menen asyp kete almaıdy. Júr, Harıdası! Aıtpaqshy, kıimiń unaspaıdy eken. Kel, men seni kıindirip shyǵaraıyn.

Hemonkorı tákappar Hemnolınıdiń namysyna tımeıý bolyp, bar yntasyn salyp baqty. Komolany ádemi kıindirip menmensip murnyn shúıirip otyrǵan Hemnolınıdiń qataryna aparmaq, sóıtip myna bir qarapaıym sulý qyzdy betke ustap, birjola basyp tastamaq boldy. Ol tipti Komolanyń qarsylyǵyn da tyńdamady, sonsha bir talǵam sheberligin qoldanyp ashyq kók jibek sarıdi ákep kıgizdi de, shashyn sánmen tarap berdi. Sodan keıin qyzdyń ol jaǵynan bir, bul jaǵynan bir shyǵyp kóre bastady. Óz isine de razy, qyz sulýlyǵyna da tabynǵandaı, sondaı bir sezim ústinde Komolanyń mańdaıynan da súıip aldy.

— Qandaı sulýsyń, tipti, Radjanyń jary bolýǵa da jaraısyń!

— Sheshe, olar ońasha otyryp qaldy ǵoı! — dep Komola onyń sózin bólip jiberdi. — Onsyz da biz kóp kúttirdik qoı qonaqtardy.

— Meıli, otyra bersin! Men seni kıindirip bolmaı bul jerden tyrp etpeımin.

Aqyry ózi de kıinip daıyn boldy.

— Al, qaraǵym, júr endi! Júr! Eń bastysy qysylyp, qymtyrylma, — dep Hemonkorı, — seni kórgende kolejde oqyǵan sulýlardyń bári de júreksinip basylyp qadady! Olardyń aldynda basyńdy ıme.

Hemonkorı Komolany qonaqtar otyrǵan bólmege zorlap kirgizdi. Baıqap qarasa, Nolınakha kelip qalypty, jaılasyp áńgimelesip otyr eken. Komola shyǵyp ketkisi kelip edi, Hemonkorı qaqpalap jibermedi.

— Uıalma, janym, bulardyń bári de óz adamdarymyz.

Qart áıel Komolanyń sulýlyǵyn da, kıimin de maqtanysh etedi. Onyń bar nıeti jurtty tańqaldyrý edi.

Hemnolını munyń balasyn mensinbedi ǵoı, soǵan Hemonkorıdiń apalyq maqtanyshy jasyp qalǵandaı edi, sol sebepti ol qysastyq oılap Nolınakhanyń kózinshe bolashaq kelinin jábirlep tastaǵysy keldi. Shynynda da Komolanyń sulýlyǵy jurttyń bárin de qaıran qaldyrdy. Hemnolını búl qyzben eń alǵash kezdeskende ol qarapaıym ǵana kıingen bolatyn jáne qatty uıalyp, qaǵa beriste eleýsiz qalýǵa tyrysqan edi. Onyń ústine buǵan mon berip qaraýǵa Hsmnolınıdiń ýaqyty da bolmaǵan edi. Al, búgin Komolanyń myna kórki qaıran etti. Hemnolını túregeldi. Sodan keıin qymsynyp, uıalyp turǵan Komolany qasyna otyrǵyzdy.

Hemonkorı masaırap, shalqyp ketti. Komola — táńirdiń ózi súıip jaratqan sulý jany. Otyrǵandardyń bári de sol pikirge kelisetinine ol kámil senedi.

— Óz bólmeńe baryp Hemmen sóılese turýyńa bolady, — dep usynys jasady Hemonkorı. — Tamaqty ózim-aq bereıin.

Komola tolqyp ketti. Taıaý kúnde osy úıdiń ıesi bolyp, Nolınakhanyń jary bolyp keletin Hemnolınıdiń ózine qalaı qaraıtynyn bilgisi keledi. Onyń qandaı yqylas qatynasta bolatyny buǵan qalaı bolsa, solaı qaraıtyn jaı ǵana nárse emes. Shyndap kelgende bul úıdiń ıesi Komola bolýǵa tıisti edi, biraq muny moıyndaǵysy da kelmeıdi onyń. Qyzǵanysh etýdi de oılamaıdy. Ózi úshin Komola eshteńeni de talap etpekshi emes.

— Jaıyńdy sheshem aıtqan edi maǵan, — dep Hemnolını oǵan jyly meırimdi júzben qarady. — Qatty aıaımyn seni. Endi meni ózińniń týǵan apandaı kór. Apa-sińliń bar ma edi?

— Nemere bolmasa, birge týǵan eshkimim de joq, — dep jaýap berdi Komola. Hemnolını daýysyndaǵy dostyq pen meıirimdilikti baǵyp sergip te qaldy.

Meniń de apa-sińlim joq, — dedi Hemnolını. — Sheshem tipti kishkentaı kúnimde dúnıe salypty. Qýanysh pen qaıǵy ústinde apa, sińlim bolsaıshy dep qanshama arman etpedim. Jas kúnimnen basyma túsken qaıǵy-qasiretke ishteı tynyp, tózip júrýshi edim, bul bir daǵdyǵa aınalyp ketken jaı, eshkimmen de ashyq, jaqyn kelip sóılese almaımyn. Soǵan qarap jurttyń bári meni tákappar qyz dep sanaıdy. Al, janym, men týraly sen olaı oılama! Úndemeýge, ishten tynyp júre berýge úırengen janmyn men.

Qysylyp otyrǵan Komola ashyla bastady.

— Dıdı, sen meni jaqsy kóresiń be? Qandaı aqymaq ekenimdi áli bilmeısiń ǵoı, — dep surady ol Hemnolını ezý tartty:

— Jaqyn kelip, bilise bastaǵanyńda meniń de aqymaq ekenimdi túsinesiń. Kitaptan bilgen az ǵana nárseler bolmasa, eshteńeni bilmeımin. Osy úıge kelgen soń, meni qaldyryp kete kórme. Úı ishindegi sharýashylyqtyń bári maǵan júkteledi degendi oılasam, janym túrshigip ketedi.

— Onyń bárin maǵan-aq ber! — dep Komola jas balasha sengishtikpen aıtty. — Kishkentaı kúnimnen-aq sharýashylyqpen aınalysyp kelemin. Ol maǵan jat nárse emes. Biz apaly-sińlili adamdardaı úı sharýashylyǵyn birge atqaratyn bolamyz. Sen onyń baqytyn oılaısyń, al men ekeýińe qyzmet etemin.

— Mine, dup-durys, janym, — dedi Hem. — Sen óz kúıeýińdi jaqsylap kórmegen de sıaqtysyń ǵoı deımin? Qandaı ekeni esińde joq pa?

Komola týra jaýap berýden bas tartty.

— Dıdı, men ony esime alamyn dep oılamaǵan edim. Biraq aǵaıymnyń úıine aýysyp kelgennen keıin, ózimniń nemere apam Shoılamen dostasyp ketken edim. Jáne onyń óz kúıeýin sonshalyqty berile súıetinine kózim jetti. Men sonda tana óz paryzymdy túsingen edim.

Muny saǵan jetkizip aıtý da qıyn... Biraq nanasyń ba, kúıeýimdi anyqtap kórmesem de, shyndap súıýdi úırendim. Táńirim maǵan tym meıirimdi eken. Qazir kóńilimde kúıeýimniń beınesi aıqyn ornap qalǵan. Ol meni áıelim dep qaramaı-aq qoısyn, sonda da máńgi-baqı ózimmen birge bolmaq.

Komola sózinde shyn ǵashyq jarǵa degen jalyndy mahabbat sezilerdeı edi. Soǵan Hemnolını qatty áserlenip qaldy, meıirlene tústi. Az-kem únsiz otyrǵannan keıin ol bylaı dedi:

- Men seni túsinemin. Osy sezimderińniń bári anyq ózińe tán nor. Al ózimshildikpen, paıdakúnemdikpen kelgenniń bári uzaqqa barmaıdy.

Hemnolını aıtqan búl sózderdiń mán-maǵynasyn Komola túsindi me, joq pa, aıtý qıyn. Biraz ýaqyt Hemnolınıge qarap otyrdy, sodan keıin bylaı dedi:

— Men ózimdi qaıǵy teńizine batyrǵym kelmeıdi, sol sebepti baqyttymyn da. Alǵanymnyń bári — eńbegimniń jemisi.

Hemnolını Komolanyń qolyn aldy.

— Meniń ustazym bylaı deıtin edi:

"Eger de joǵaltqanyń men tapqanyń astasyp bir zatqa aınalyp ketetin bolsa, ózińe tán nárse sol bolmaq", shynymdy aıtaıynshy, sińlim, eger de sen sıaqty bas paıdamnan baz keshe alsam, shyn baqytty bolar, edim.

Hemnolınıdyń osy bir sózine Komola tańyrqap qaldy.

— Dıdı, ne bulaı deısiń? — dedi ol. — Seniń baǵań zor, sol sebepti eshbir jaıda kemshiligiń de bolmaıdy.

— O, óz úlesime tıetinge qolym jetse, soǵan da qýanǵan bolar edim, — dep daýystap jiberdi Hemnolını. — Al, artyqqa qol sozý men úshin ári qaıǵy da, ári úlken jaýapkershilikti kerek etedi. Árıne, sózim saǵan oǵash ta kóriner, tipti ózime-ózim de qaıran qalatyn sátterim bolady. Múmkin osyndaı bir minez, qylyqty táńirim ózi syılaǵan shyǵar. Búgin júregimdi zil basqandaı edi, senimen áńgimeleskennen keıin, azdap sherim tarqaǵan sıaqty, ózimdi erkin sezinetindeımin. Ashyq sóıleskenim de sodan. Basymda mundaı hal bolyp kirgen de emes edi. Ne keremet jasadyń maǵan, sińilim?

ELÝ TOǴYZYNSHY TARAÝ

Hemnolını úıine qaıtyp oralsa, qonaq úıdegi ústel ústinde ózine arnalǵan bir qalyń hat jatyr eken, Romeshtiń haty ekenin ol birden tanydy. Júregi týlaı soǵyp ketti. Bólmesine kirip, esikti jaýyp aldy da oqı bastady.

Romesh Komolamen arada bolǵan jaǵdaıdy ashyq jazǵan eken. Qorytyndysynda bylaı depti:

"Táńirim tabystyrǵan dostyq jibin jaǵdaı úzdi. Sen endi basqany súıdiń. Ol úshin jazǵyrmaımyn da. Sen de meni aıyptama. Shyndap kelse, Komola meniń bir kún de áıelim bolǵan emes. Sonda da jasyrýǵa arym barmaıdy, ýaqyt ozǵan saıyn ol meni ózine tarta berdi, tarta berdi. Sodan endi arylyp bolǵan-bolmaǵanymdy da anyq bilmeımin. Eger de meni jurtyńa tastap ketpeseń, óz mahabbatyńnan tirek tapqan, tynyshtalǵan bolar edim. Sondaı bir úmit-tilekpen jaraly janymdy alyp kelgen edim búgin saǵan. Qashqaqtaı bergenińdi kórdim, sheksiz jek kóretinińdi tanydym. Qolyńdy bireýge berýge kóngenińdi estı salysymen jan dúnıemde burynǵy kúdikter qaıta oıanyp ketti. Komolany umyta almaıtynyma kózim jetti! Biraq qalaı etken kúnde de ózimnen basqa eshkim de zaryqpasyn, qasiret shekpesin. Al men nege azap shegýge tıistimin? Ómirime úlken maǵyna ákelgen eki nárkes qyzdy umyta almaımyn. Asyl sezimmen, qadirmen tutyp oılaıtyn bolamyn. Búgin tańerteńgi jalt etip kórine túsip, joq bolǵanyń qatty tebirentip jiberdi. Úıge qaıtyp oralǵan bette dúnıede menen baqytsyz jan joq eken ǵoı dep oıladym. Al qazir olaı degim kelmeıdi. Qýanyshty túrde sabyrmen ǵana qosh aıtyspaqpyn senimen. Keshirýińdi ótinemin. Sen ekeýińniń arqańda osy bir aıyrylysý shaǵynda táńiriniń meıirimi túsken bolsa kerek, ókinish, qaıǵym joq tipti. Baqytty bol! Degenińe jet! Jıirkenip ketpe menen, oǵan dáleliń de joq".

Hatty oqyp bolǵan soń Hemnolını ákesine tartty. Onnoda-babý kresloda kitap oqyp otyr eken.

— Syrqattanyp qalǵan joqsyń ba, Hem? — dep surady qyzynyń túsinen shoshyp ketken ol

— Joq, saýmyn, — dep Hemnolını qysqa ǵana jaýap berdi. — Romesh-babýdan hat aldym. Oqy da, qaıtyp ber ózime.

Hem hatty ákesine usyndy da shyǵyp ketti. Onnoda-babý kózildirigin kıdi de, Romeshtiń hatyn birneshe ret oqyp shyqty. Sodan keıin qyzyna berip jiberdi de, tereń oılanyp qaldy. Aqyry mynadaı qorytyndyǵa keldi:

"Múmkin istiń beti jańa ońǵarylǵan bolar. Kúıeý esepti Nolınakha Romeshten góri salmaǵy basym, unasymdy ǵoı. Romeshtiń ketip qalam degen toqtamǵa kelgeni jaqsy bolǵan". Onyń búl oıyn Nolınakhanyń kelgeni úzip jiberdi. Olardyń hosh aıtysqany jańa ǵana edi. Nolınakha kútpegen jerden kelgen soń Onnoda-babý eleńdep qaldy.

"Nolınakha Hemdy qatty súıip qalǵan bolsa kerek" — dep oılady da, myrs etti.

Ol óziniń qalaı ketip qalaryn, jastardy qalaı ońasha qaldyraryn oılap otyrǵanda Nolınakha soz bastap ketti.

— Ózińiz biletindeı, qyzyńyzben qosylýdy qarastyryp júrmiz ǵoı. Sodan buryn sizben sóılesip alaıyn dep edim.

— Óte jaqsy! Qulaǵym sende, — dedi Onnoda-babý.

— Bir ýaqytta meniń nekeli bolǵanymdy siz bilesiz ǵoı.

— Bilemin, degenmen...

— Onyńyzdy estimegen edim! Bulaı bolsa, áıelimdi óldi dep sanaısyz ǵoı... Biraq ólmedi dep te oılaýǵa bolady. Men ózim tiri dep sanaımyn.

— Laıym osylaı bolsyn dep tileımin táńirden, — dep Onnoda-babý kóterile sóıledi. Sodan keıin qyzyn shaqyrdy, — He, Hem!

— Ne bop qaldy, áke? — dep surady bólmege kire bergen Hemnolını.

— Álgi saǵan Romesh jazǵan hattyń bir bólimin...

— Nolınakha-babý onymen túgeldeı tanysýǵa tıisti, — dep Hemnolını hatty berdi de qaıta shyǵyp ketti.

Nolınakha hatty oqyp shyqty, tipti ún qata almaı qaldy.

— Mundaı qaıǵyly oqıǵa tym sırek bolady ǵoı, — dep tynyshtyqty Onnoda-babý buzdy. — Árıne, búl hat janyńyzdy aýyrtqan da bolar. Al jasyrǵan bolsaq, adaldyqqa jatpas ta edi.

Nolınakhada áli ún joq. Az-kem ýaqyttan keıin túregeldi de hosh aıtysty. Onnoda-babý úıinen shyǵyp bara jatyp, soltústik jaq shıpannan Hemnolınıdi kózi shalyp qaldy. Qyz qozǵalmastan, tynysh bir qalypta tur, syrty bútin bolǵanmen ishi tútin edi, onyń! Ne oılap turǵanyn ańǵarý da qıyn. Bir sátte Nolınakhanyń kómek kerek emes pe dep suraǵysy keldi, biraq batyly barmady. Ie, mundaı saýalǵa ol jaýap bere de qoıar ma edi?

"Jubandyratyndaı ne kúsh bar ony? Keıde adamdardyń arasynda óte almaıtyn kedergiler de turyp qalady. Adam jany tirek, taıanyshy joq qanshalyqty jalǵyz deseńshi!" dep oılady ol

Nolınakha ekıpajyna bet alyp bara jatqan boıda, Hemnolını turǵan shıpanǵa janasa ótýdi oılap, ádeıi buryla júrdi. Hemnolını til katar, dybys berer dep kútip edi, biraq jaqyndap kelgende qyzdyń ketip qalǵanyn kórdi.

"Basqa adam júreginiń tereńine boılaý qandaı qıyn. Adam qatynasy degen kúrdeli de shytyrman-aý" — dep Nolınakha muńaıa kúrsindi ekıpajǵa otyryp jatyp.

Nolınakha ketisimen Djogendro kelgen edi.

— Jalǵyzsyń ba, Djogen? — dep surady Onnoda-babý.

— Mine qyzyq, taǵy kimdi kútip ediń? — dep balasy talasa suraq qoıdy.

— Kimdi degeni qalaı? Romesh she?

— Óz qadirin biletin adamǵa sen kórsetken syılyqtyń biri de jetkilikti. Budan keıin Benares mańynda Gang ózeniniń sýyna ketip ólip, jalǵan tánnen jandy alý ǵana qalady! Qaıtyp ony kórgen joqpyn. Tek ústelimnen: "Men kettim, Romeshiń" degen bir japyraq qaǵaz ǵana taýyp aldym. Mundaı poezıany men túsinip kórgen emespin. Sol sebepti búl jerden qaramdy óshiremin. Aǵa oqytýshylyq qyzmetimde betke shirkeý bolar dáneńe de joq, bári de naqtyly, bári de aıqyn.

— Sonda da Hem jaıynda bir sheshim jasaýymyz kerek qoı, — dep Onnoda-babý sóz qaǵystyryp qaldy.

— Taǵy da! — dep Djogendro ashyna aıtty, — aıtqanymdy tyńdadyńdar ma! Toıdyryp boldy bul oıyndaryń. Endi qaıtyp meni oǵan kiristirmeı-aq qoıyńdar. Túsinbegenime shydamym da jetpeıdi, al Hem bolsa, bir keremet qabileti bar onyń: oıda joqta adamnyń aqyl-oıy jete almaıtyn jumbaq bola qalady. Esimnen adastyryp jiberdi tipti. Erteńgi poıyzben júrip ketemin. Jolshybaı Bankıpýrǵa soqpaqpyn.

Onnoda-babý únsiz ǵana basyn sıpady. Dúnıe oǵan sheshilip bolmas jumbaqtarǵa toly ǵalamat sıaqty bolyp ketti.

ALPYSYNSHY TARAÝ

Benaresten júrip keterdiń aldynda Shoılodja ákesimen birge Komolaǵa amandasa keteıin dep kirdi. Shoıla men Komola bólinip jalǵas bólmege kirdi de kúbirlesip, áldene jaıynda uzaq sóılesti. Bul kezde Chokrobortı Hemonkorımen áńgimelesip otyr edi.

— Demalysym bitti. Erteń Gadjıpýrǵa júrmekpin, — dedi ol — Eger de Harıdası sizdi mezi etip jibergen bolsa...

— Siz taǵy da baıaǵy birdeńeniń basyn aýyrtyp kettińiz-aý, Chokrobortı myrza! — dep Hemonkorı ony toqtatyp tastady. — Shynymen solaı oılaısyz ba? Bolmasa, qyzyńyzdy alyp ketýdiń qaryzy ma munyńyz?

— Bergen syılyǵyn qaıtyp alar adam men emes, — dep jaýap berdi aǵaı, — al eger qolaısyz bolsa...

— Siz bir qýlyq jasap otyrsyz. Óıtkeni, myna Harıdası sıaqty búldirshindeı qyzdyń qasynda bolýdan súıkimdi eshteńeniń de joq ekenin ózińiz de jaqsy bilesiz toı. Sonda da...

Chokrobortı oǵan sózin aıaqtatýǵa mursha bermedi.

— Jaqsy, jaqsy, ol jaıynda endi sóılespeı-aq qoıaıyq! Harıdasıim jóninde óz aýzyńyzdan taǵy da bir jyly sóz estımin degen kishkentaı ǵana amalym edi. Men basqaǵa mazasyzdanamyn. Nolınakha ony oz úıine basyp kirgen ibilis dep oılamaı ma eken? Meniń qyzym tym tákappar. Eger de Nolınakha-babý ıneniń jasýyndaı bolsa da bir unatpaıtyndyǵyn sezdirip alsa, oǵan tym aýyr tıedi.

— O, Harı! — dep Hemonkorı kóterińki túrde surana sóıledi. — Meniń balam unatpaıdy? Oıbaı-aý, onyń tipti ıkemi kelmeıdi ǵoı mundaıǵa!

— Tipti jaqsy! Biraq aıtaıyn degenimdi túsinińiz! Men Harıdasıdi óz ómirimnen de artyq kóremin, — dep aǵaı áńgimesin jalǵaı berdi. — Ári másele oǵan kelip tireletin bolsa, azǵa qanaǵat etedi eken demeńiz. Harıdası Nolınge qarsy kelmeıdi, aıaǵyna tusaý bolmaıdy, sóıtse de Nolınakha oǵan kóz alartpaıdy degen jetkilikti emes maǵan, Nolınakha-babý Harıdasıdy jaqyn adamym dep tanyǵanǵa deıin júregim ornyqpaıdy meniń. Ol úı buıymy emes, adam ǵoı. Al eger Nolınakha ony elemeýmen ǵana shektelip, jaıyn oılamaıtyn bolsa...

— Chokrobortı myrza, — dep Hemonkorı onyń sózin bólip jiberdi. — Ne ǵyp siz Nolınimniń Harıdasıdi týǵanyńdaı kórip ketýge yńǵaıy kelmeıdi dep oılaısyz? Ázirshe aıqyn dálelim de joq, sonda da ulymnyń Harıdasıdiń endigi ómirin qaıtsem baqytty etemin degendi oılaı bastaǵany múmkin nárse. Búl rette bir nárselerdiń basyn qaıyryp tastaýy da ǵajap emes.

— Men endi tynyshtaldym, — dedi Chokrobortı. — Sonda da Nolınakhanyń ózimen de sóılese ketkenim jón bolar edi. Áıel baqytyn oılaýdy oz moınyna alatyn erkekter dúnıede sırek kezdesedi. Al táńirim Nolınakhaǵa bir tamasha qasıet bergen. Men odan aldamshy bir sezimnen qaımyǵyp, Harıdasıdan qashqaqtaı berýdiń kerek emes ekenin, týǵan adamdaı qamqorlyq jasaýyn tilek eter edim.

Balasyna kórsetip otyrǵan senim Hemonkorıge jaǵymdy tıdi.

— Siz renjip qala ma degen úreımen Harıdasıdi balamnan alysyraq, qaqpalap ustap kelip edim. Biraq men óz balamdy bilemin ǵoı, kúdiktenbeı-aq qoıyńyz.

— Sizben ashyq sóıleseıin endi, — dedi Chokrobortı, — Nolınakha-babý taıaýda úılenbekshi eken degen qańqý soz bar. Kelinniń jasy kelip qalǵanyn da, oqýdy da ádetten tys kóbirek oqyp qoıǵanyn da aıtady. Sonda oılaıtynym, álde qaıtyp Harıdası...

— Túsinemin! — dep Hemonkorı aǵaıdyń sózin bále sóıledi. — Tynyshsyzdanbaı-aq qoıyńyz. Toı jasalmaıtyn boldy.

— Qudalyqtan aınyp ketkenderińiz be sonda?

— Aınıtyndaı eshteńe de bolǵan joq-ty. Óıtkeni Nolın basynan-aq jaratpap edi, men edim bolmaǵan Biraq adamdy zorlap baqytty ete almaısyń toı. Táńirdiń ózi biledi. Yńǵaıy jaman, onyń áıel alǵanyn kórmeı-aq óletin shyǵarmyn.

— Joq, joq, olaı deı kórmeńiz! Al biz ne sonsha? Beısharamyz ba? Qudaǵa tıisti syı-qurmetten óz basym bas tarta almaımyn.

— Aýzyńyzǵa maı, Chokrobortı myrza, — dep Hemonkorı kúrsinip aldy. — Bizdiń Nolın osynshama jasqa kelgenshe, úıli-barandy bola almaǵany qatty batady, biraq kiná mende. Sóıtip eshteńeni oılap jatpaı-aq osy bir iske asyǵa kirisip edim. Kórmeısiz be, sátsiz boldy. Endi osymen siz aınalysyńyzshy, tek tezdete kórińiz, kóp tura da bermespin búl dúnıede.

— Tyńdaǵym da kelmeıdi! Siz áli kóp ómir súretin bolasyz, bolashaq kelinińizdi óz kózińizben kóresiz. Sizge qandaı kelin kerek ekenin de bilemin, tym jas bolmaı-aq qoısyn, biraq sizdi qalaı da syılaýǵa, tyńdaýǵa tıisti. Basqa adam qolaıly emes. Mazasyzdana bermeńiz endi, táńir sátin salsa, men bárin de jaıǵastyratyn bolamyn. Al endi siz qarsylyq etpeseńiz, men Harıdasıǵa baryp, qadarynsha aqylymdy aıtyp shyǵaıyn. Sizge Shoılony jiberemin, sizdi kórgennen beri aýzynan tastamaıtyn boldy, — dedi Chokrobortı.

— Joq, táýiri, birge otyryp áńgimelesińizder. Meniń bir sharýalarym bar edi.

— Sizdiń "sharýańyz" bolsa meniń betimdi ońǵarǵany ǵoı. Az-kem shaqtan soń biz onyńyzben tanysa alatyn shyǵarmyz. Moınyńyzǵa alyńyz, sizdiń balańyzǵa qalyńdyq taýyp beretin baqytty brahmanǵa dám ázirlemeksiz ǵoı.

Apaly-sińlili ekeýi otyrǵan bólmege kirgen soń Chokrobortı Komolanyń kózinde jas burshaqtary móltildep turǵanyn kórdi. Únsiz kelip qyzynyń qasyna otyrdy da, surana qarady.

— Papa, men Nolınakha-babýǵa bar syrdy ashatyn shaq boldy dep edim. Al seniń aqymaq Harıdasıiń menimen sol úshin ursysyp otyr, — dep túsindirdi Shoıla.

— Joq, dıdı, joq, — dep qarsylasty Komola — jalynamyn, aıtpashy muny. Múmkin emes bul!

— Aqymaqsyń! — dedi Shoıla ashýly qalyppen. — Sen úndeme, al Nolınakha bolsa Hemnolınıge úılene bersin. Sonaý bir nekeń qıylǵan kúnnen bastap ne qorlyq kórmediń, ólimshi boldyń ǵoı! Taǵy da bir jańa azaptarǵa boı usynýyńnyń keregi qansha?

— Meniń jaıymdy eshkimge de aıta kórme, dıdı! — dep jalyndy Komola. — Men bárine de tózemin, tek qorlyq, masqaraǵa ǵana tóze almaımyn. Osy kúnime de shúkirshilik. Men tipti baqytsyz emespin. Al sen otan bárin aıtatyn bolsań, qalaı qala almaqpyn men bul úıde? Tirshiligim ne bolmaqshy?

Shoılodja ne dep daý aıtaryn bilmeı qaldy. Sonda da Nolınakha Hemnolınıge úıleneıin dep jatqanda qol qýsyryp únsiz ǵana otyra berýi múlde múmkin emes sıaqty oǵan.

— Toı bola ma, joq pa belgisiz áli, — dedi aǵaı.

— Ol ne degeniń, áke? — dep tańdandy Shoılodja. — Nolınakhanyń sheshesi Hemnolınıge oń batasyn berip te qoıǵan joq pa!

Chokrobortı mynany habarlady:

— Táńirdiń raqymy túsip, ol bata teriske shyǵypty. Úreılenbe, janym Komola, shyndyq óziń jaqta.

Komola aǵaıǵa tesile qarap ańyryp qaldy. Onyń ne aıtqanyna túsine almaǵandaı.

— Quda túspeıtin bolypty! — dep túsindirdi Chokrobortı. — Nolınakha-babý bul qyzda kóńili joq ekenin aıtqan eken, sheshesiniń sańylaýy ashylypty.

— Azaptan qutyldyq, áke! — dep qýanǵan Shoılodja aıqaılap jiberdi. — Quda bolypty degendi keshe estip, tún balasyna kóz shyrymyn ala almaı shyǵyp edim. Degenmen Komola óz úıinde óli de jat adam bolyp uzaq tura ma? Shyndyq qashan jarıa bolmaq?

— Shoıla, asyqpaý kerek, óz ýaqytymen bári de tynatyn bolady, — dedi Chokrobortı.

— Qazirgi kúnimdi de qanaǵat etemin, — dep Komola olardyń sózine aralasty. — Budan artyq ne bolmaqshy. Men endi baqyttymyn. Jaqsylyq etemin dep búldirip alasyzdar, ata. Aıaǵyńyzǵa jyǵylaıyn, meniń jaıymdy eshkimge de aıta kórmeńizshi, osy bir aýlaq mekende qaldyra kórińiz, meniń tiri ekenimdi umyta kórińiz. Onsyz da men baqyttymyn.

Komolanyń kóz sharasy jasqa tolyp ketti.

— Qarǵam, jylaǵannan ne ónedi? — dep Chokorbortı qınala sóıledi, — ne aıtqyń kelgenin men jaqsy túsinemin. Tynyshtyǵyńdy buzbaımyz. Taǵdyrdyń ózi or nárseniń óz ornyn taýyp, jaıǵastyryp keledi toı birtindep. Al biz sonyń shyrqyn buzamyz desek, esýastyq bolar edi. Qoryqpa! Men kópti kórgen qart adammyn, qybyn taba bilemin.

Sol shaqta bólmege or qashan da shat júzdi Ýmesh kelip kirdi.

— Saǵan ne kerek? — dep surady odan Chokrobortı.

— Anda tómende Romesh-babý kelip túr, dárigerdi kórgisi keledi.

Komola qýaryp ketti. Chokrobortı ushyp tura keldi de bylaı dedi:

— Úreılenbe, janym, bárin de ózim jaıǵastyramyn. Ol tómenge bardy da Romeshti qolynan aldy.

— Júrip qaıtalyq, Romesh-babý. Serýendeı júrip sóılesetin bolamyz.

— Siz munda qaıdan kelip qaldyńyz? — dep tańdandy Romesh.

— Sizdiń qamyńyzdy oılap júrmin, kezdeskenimizge qýanyshtymyn. Bógelmeńiz, júrińiz. Aıtar sózim bar.

Chokrobortı Romeshti syrtqa alyp shyqty.

— Munda nege keldińiz, Romesh-babý? — dep surady Chokrobortı, Nolınakhanyń úıinen uzap shyqqannan keıin.

— Nolınakha dárigermen sóıleseıin dep edim. Komola jaıyndaǵynyń bárin de aıtýdy qajet dep bildim. Keı sátte ol maǵan tiri sıaqty bolady da turady.

— Jaqsy, Komola aman qaldy da, Nolınakhamen kezdesti delik. Sonda onyń jaıyn sizden estý dárigerge kóńildi bola ma? Buryn úırenisip qalǵany bar, eger de istiń mán-jaıyn jete bilse, odan Komolaǵa jaqsylyq bola qalar ma eken?

— Jurttyń qalaı qaraıtynyn men bilmeımin, biraq Komola kúnáli emes ekenin Nolınakha túsinýge tıisti. Al eger Komola shynymen ólip ketken bolsa, Nolınakha onyń arýaǵyn syılap júretin bolsyn.

— Qazirgi jastar, men senderdi múlde túsinbeımin! — dep Chokrobortı kóterile sóıledi. — Komola ólip qalǵan bolsa, arýaǵy degendi aıtyp, kúıeýiniń sońynan qalmaýdan ne shyqpaq? Onyń ústine ol ne bári bir-aq tún kúıeý boldy toı! Al men turǵan úı — mynaý. Erteń azanda kelshi, bárin de túsindireıin ózińe. Tek Nolınakha-babýǵa menen buryn kórispeımin dep ýáde etińiz.

— Jaqsy! — dep Romesh kónip qaldy. Chokrobortı onymen qosh aıtysty da, Nolınakhanyń úıine qaıtyp oraldy.

— Qarǵam, erteń azanda sen bizdiń úıde bolatyn bol. Romesh-babýmen óziń sóılesetin bolasyń, — dedi ol Komolaǵa.

Komola tómen qarap qaldy.

Chokrobortı áńgimesin jalǵaı berdi:

— Basqasha etýge bolmaıdy. Ar-paryz degendi burynǵylardaı emes, qazirgi zamannyń jastary múlde basqasha túsinedi. Qobaljı berme. Óz basyńdy basqa eshkim de qorǵaı almaıdy qazir. Bul jaıynda biz sen úshin eshteńe de isteı almaımyz.

Komola sol tómen qaraǵan boıy otyra berdi.

— Betińdi durystadyq, — dedi Chokrobortı. — Endigi qalǵan az kedergini óziń de buzyp ótýge tıissiń.

Bireýdiń kele jatqan dybysy estildi. Komola esikke qarap edi, qarsy aldynda tabaldyryqty attap kele jatqan Nolınakhany kórdi. Bir-birine kózderi de túsip ketti. Buryn mundaı rette Nolınakha kózin taıdyryp áketetin edi, bul joly óıtpedi. Bir sát Komolaǵa qadalyp turyp qaldy. Ózine qatysy joq jaı nársege salǵyrt kóz salǵanda paıda bolatyn jattyq, tosyrqaýshylyq ta joq sekildi. Nolınakha Shoılodjanyń otyrǵanyn baıqap shyǵyp ketýge ońtaılanyp edi, Chokrobortı ustap qaldy.

— Kete kórmeńiz, Nolınakha-babý, — dedi ol — Biz sizdi jaqyn adamymyzǵa sanaımyz. Bul meniń qyzym — Shoıla, siz onyń balasyn emdegen bolatynsyz.

Shoılodja Nolınakhaǵa ıilip sálem etti.

— Qyzyńyzdyń densaýlyǵy qalaı? — dep surady ol jarysa taǵzym etip.

— Qulan taza jazylyp ketti, — dep jaýap berdi Shoılodja.

— Siz esh ýaqytta da dostaryńyzben tanystyrmaısyz, — dep bastady sózin Chokrobortı. — Al, búgin munda osy bólmege kirip qalǵan ekensiz, bizben birge áńgimelesip otyra turyńyz.

Chokrobortı aǵaı oryn nusqap dárigerdi otyrǵyzyp jatqanda, Komola bólmeden shyǵyp ta ketken edi. Jańaǵy bir qadalyp qalǵan Nolınakha kózi munyń janyna shattyq nuryn sepkendeı edi. Komola óz bólmesine bettedi, týyp qalǵan jańa sezimdi ońasha otyryp saralamaq boldy.

— Men sizdiń mazańyzdy alýǵa tıispin, Chokrobortı myrza, — dedi osy kezde bólmege kirgen Hemonkorı. Chokrobortı kúlip ázildeı sóıledi:

— Siz ketkennen beri eki kózim tort bolyp "mazamdy qashan alady" dep esikke qarap otyrmyn.

Jurt tamaq iship bolǵannan keıin taǵy da qonaq úıge jınaldy. Chokrobortı bylaı dedi:

— Sol ǵana otyra turyńyzdar, men qazir oralamyn. Chokrobortı kop keshikpeı Komolany alyp kirdi. Onyń artynda Shoılodja bar.

— Nolınakha-babý, — ol dárigerge buryldy, — bizdiń Harıdasıǵa siz jat adam dep qaraýǵa tıisti emessiz. Men bul baqytsyz qyzdy osy úıge qaldyryp ketpekpin, sonda sizge, sizdiń anańyzǵa senip qaldyrmaqpyn. Sizge adal qyzmet etýden basqa dáneńe kerek emes oǵan. Jaman qylyq kórsetpesine kóp keshikpeı kózińiz jetetin bolady.

Uıalǵannan Komolanyń eki beti dýyldap, qyzara qaldy.

— Ol úshin alań bolmaı-aq qoıyńyz, Chokrobortı myrza, — dedi Hemonkorı. — Harıdası oz qyzymdaı bolyp ketti. Biz áli oǵan qandaı jumys tapsyramyz dep oılap jatýǵa murshamyz da kelgen joq. Bir kezde búl úıdiń aldyna jan shyqpaıtyn qojasy men bolatyn edim, mine endi sodan aıyrylyp ta qaldym.

Qyzmetshiler meni úı qojasy dep eseptemeıdi. Sol bir ústemdikten qalaı aıyrylyp qalǵanymdy oılasam, tuıyqqa qamala beremin. Úıdiń kilti ár ýaqyt mende bolatyn edi, Harıdasıdiń ony qalaı alyp qoıǵanyna da qaıranmyn. Aıtyńyzshy, osy bir kishkene tentegińiz úshin endi neni tileısiz. Egerde ony bizden alyp qoıǵyńyz keletin bolsa, bul — dúnıedegi bir soıqan tonaý bolmaq.

— Men alyp ketem degenmen onyń ózi ere de qoımas, oǵan amandaı senińiz. Sizdiń syıqyrlap tastaǵanyńyz sondaı, dúnıede basqa da adamdardyń bar ekenin umytyp ta ketken sıaqty. Uzaq ýaqyt baqytsyz boldy, aqyry mine sizge kelip, jaıly, tynysh meken tapty. Táńirim sony baıandy etsin, sizdiń árqashan da meıirimińizdi túsirip otyrsyn. Qoshtasarda berer batam osy.

Chokrobortıdyń kóz sharasy jasqa tolyp ketti. Osy bir áńgime ústinde Nolınakha tym-tyrys úndemeı qalǵan edi. Qonaqtar ketkennen keıin, enjar basyp óz bólmesine bettedi.

Batyp bara jatqan kún onyń bólmesine qalyndyq shyraıyndaı qyzyl sáýlesin tógip tur. Sol bir nur qolqadan taraǵan qandaı onyń bar múshesin aralap, júregine ot salyp ketkendeı boldy.

Nolınakha dostarynyń biri búgin azanda bir sebet raýshan gúlin berip jibergen edi. Sol gúldermen bólmelerdi sándendirip qoıýdy Hemonkorı Komolaǵa tapsyrǵan bolatyn. Qyz bir gúl shoǵyn Nolınakha bólmesine aparyp qoıǵan-dy. Mine endi úı ishinde jupar ıis ańqyp tur. Ashyq terezeden túsken altyn araı kún nury men tynyshtyq, raýshan gúliniń ańqyǵan jupar ıisi — bári de Nolınakhany bir túrli tebirentip, tolqyntyp jiberdi. Uzaq jyldar boıy meıirimsiz ǵylym dúnıesinde tirshilik etip, adamǵa tán nápsiden tartynyp qalǵan edi. Mine endi oıda joqta, tipti, jaqynnan ǵajap ta belgisiz bir kúı aspaby sóılep ketkendeı boldy. Keń aspan kózge kórinbes bıshi qyzdardyń dybysyna, aıaqqa kıgen bilezikterdiń syńǵyryna tolyp ketkendeı.

Nolınakha terezeden syrt berip úı ishine kóz saldy. Óz tóseginiń basynda turǵan gúl shoǵyn kórdi. Sol bir gúlder áldekimniń saǵynyshty kózine uqsap, munyń júregine únsiz jalbarynyp turǵan sıaqtandy.

Nolınakha gúldiń bir talyn julyp aldy. Áli de sheshegin jara qoımaǵan solǵyn, altyn tústi, jupar ıisti raýshan búrshigi. Sol bir gúl kenet oǵan amandasyp turǵan adam saýsaǵy sıaqtanyp ketti. Nolınakhanyń barlyq denesi dirildedi. Ol jupar ıisti názik gúldi ernine basty.

Batqan kúnniń qyzyl araıy birte-birte taralyp, aspan álemi ala qońyrlana berdi. Nolınakha tósegine kelip jamyltqynyń bir jaq shetin qaıyrdy da, raýshan gúlin óz jastyǵynyń ústine qoıdy. Endi keteıin dep esikke betteı berip edi, kereýettiń ekinshi jaǵynda júzin sarıiniń ushymen jaýyp búk túsip, jerde otyrǵan adamǵa kózi tústi.

Ol Komola edi! Uıalǵannan qaıda bararyn bile almaı qysylyp qalǵan... Komola gúldi kereýettiń basyna qoıyp, Nolınakhanyń tósegin salyp, endi shyǵaıyn dep jatqanda dárigerdiń kele jatqanyn sezip asyǵys baryp kereýettiń syrtyna tasalanǵan bolatyn. Sodan keıin tyǵylyp qalýǵa da, shyǵyp ketýge de bolmaı qalǵan.

Uıaltpaıyn degen oımen Nolınakha tez basyp shyǵyp keteıin dep jónele berdi de, tabaldyryqqa jete berip kenet toqtaı qaldy. Sodan keıin jaı basyp keıin oraldy da, Komolaǵa jaqyndaı berdi.

— Túregel. Jáne menen uıalmaıtyn bol, — dedi.

ALPYS BİRİNSHİ TARAÝ

Erteńine azanda Komola Chokrobortı aǵaıdyń úıine keldi. Shoılodjamen ońasha bólmede qalyp, qushaqtasyp ta aldy. Shoılodja onyń ıeginen kóterdi de, bylaı dep surady:

— Búgin sondaı qýanyshtysyń ǵoı, sińlim?

— Ózim de bilmeımin, dıdı. Biraq budan bylaı azaptyń bárinen de qutylatyn shyǵarmyn, — dep jaýap berdi Komola.

— Nege aıtpaısyń onyńdy. Keshe keshke deıin senimen birge bolyp edik qoı, odan beri ne ózgeris týyp qalatyndaı edi?

— Tipti eshteńe de bolǵan joq. Jalǵyz-aq mende bir sezim bar, ol endi mendik sıaqty. Táńirimniń meıirimi túskendeı.

— Solaı-aq bolsyn. Biraq jasyrmasańshy.

— Eshteńe de jasyrǵanym joq, dıdı, — dep Komola sendire sóıledi. — Tipti bar ǵoı saǵan taǵy da ne aıtýdyń jónin bilmeı turmyn. Tún ótti, al men tańerteń túregelgenimde dúnıe jańa bir maǵynaǵa ıe bolǵandaı kórindi.

Ózimdi sondaı baqytty sezindim! Sharýa da jeńil sıaqtanyp ketti, saǵan aıtyp jetkizý qıyn tipti. Basqa eshteńe de kerek emes maǵan. Osy bir baqytym joq bolyp kete me dep qorqamyn. Búginnen bastap ómirimniń ár kúni sondaı qýanyshty, kóńildi bolady degenge tipti sengiń de kelmeıdi.

— Janym, ómir seni aldaı bermes dep oılaımyn men de. Aldynda baqyt kútip túr. Oǵan qyzmetiń de sińdi, — dedi Shoılodja.

— Joq, dıdı, joq bulaı deı kórme! Eńbegim sińgenniń bárin de alyp boldym, taǵdyryma razymyn. Budan artyqtyń keregi de joq.

Osy kezde Chokrobortı keldi.

— Qarǵam, Romesh-babý bar osynda, shyǵyp sóılesýiń kerek, — dep ol Komolaǵa qarady.

Buǵan deıin Chokrobortı men Romesh arasynda tómendegideı áńgime bolǵan edi:

— Komolamen ekeýińniń arandaǵy qatynastyń qandaı bolǵanyn bilemin, — dedi ol Romeshke. — Berer keńesim, ómirdi qaıta quratyn bol Komolamen baılanysty jaıdyń bárin de umyt. Eger de qyzǵa degen senimińnen áli de aryla almaı júrseń, táńirdiń ózine tapsyr. Áreket jasaımyn dep tyrmyspa.

— Nolınakhaǵa bárin de aıtyp, kókiregimdi bosatpaı turyp, Komolany umyta alatyn emespin, — dep Romesh qarsylyq kórsetti. — Osy bir qaıǵyly oqıǵany qaıta eske alý kerek pe, joq pa, bilmeımin, áıteýir oǵan syrdy aıtpaı tynshyǵa alatyn emespin.

— Jaqsy, sál ǵana kidire túr osy jerde, qazir kelemin, — dedi Chokrobortı.

Romesh tereze aldyna keldi. Kóshedegi adam tolqynyna salǵyrt qana kóz saldy. Bir ýaqytta art jaqtan aıaq dybysy estildi, keıin burylyp edi, basyn jerge salyp, taǵzym etip jatqan qyzdy kórdi. Endi bir sátte ol basyn kótere berdi. Sol shaqta Romesh "Komola!" dep daýystap qyzǵa umtyldy.

Komola tastaı qatyp, qozǵalmaı qalǵan.

— Táńiriniń jarylqaýymen Komola kórgen bar azap, qıynshylyq keıinde qaldy. Qaıǵy ketip, baqyt keldi, — dedi qyz sońynan ile kirgen Chokrobortı. — Ol qaterde qalǵanda qol ushyn berdiń, kómektestiń, óz basyńa túsken qıyndyqqa qaramadyń. Uzaq aılar boıyna Komola taǵdyry senimen baılanysty boldy. Sol sebepti qosh aıtyspaı ajyrasa almady. Komola sizden bata tilep keldi.

Romesh úndeı almaı qaldy. Aqyry ol zorǵa degende bylaı dedi:

— Baqytty bol, Komola, jáne óz aldyńdaǵy kúnámdi keshire gór. Jazyǵym joq qoı.

Birdeńe dep sóz qatýǵa qyzdyń shamasy kelmedi, qabyrǵaǵa súıengen qalpynda tómen qarap tura berdi.

Únsiz ótken az-kem ýaqyttan soń Romesh:

— Qaı rette men saǵan kómek bere alamyn, seniń jaıyndy basqa bireýge aıtýǵa tıispin be, joq pa, aıtshy? — dedi.

Komola jalynyshty túrde qolymen ıshara etti.

— Men jaıynda eshkimmen de sóılese kórmeńiz.

— Uzaq ýaqyt boıyna eshkimmen syrlasyp ta kórgen emen. Óz basyma baqytsyzdyq ákep jatsam da úndep kórgen emen. Tek budan birneshe kún buryn ǵana, saǵan zıan keltirmes degen nıetpen óz

taǵdyrym jaıyndaǵy syrdy bir úı adamdaryna ashqan edim. Onymen paıda tappasań, zıan shekpeıtin sıaqtysyń, Chokrobortı aǵaı Onnoda-babý men onyń qyzy týraly biletin shyǵar...

— Árıne, men Hemnolınımen tanyspyn da! — dep Chokrobortı jarysa sóıledi. — Sóıtip olar bárin de bile me?

— Iá, bárin de biledi. Eger de qajet bolsa taǵy da aıta túsýge barmyn olarǵa. Al endi ózimniń qaraqan basyma eshteńe de kerek emes. Kóp ýaqytymdy joǵalttym. Kóp nárseden maqurym qaldym. Endi meniń basym bos bolýǵa tıisti. Sońǵy bir mindet-paryzymdy ótep, basyma bostandyq alǵym keledi.

Chokrobortı aǵaı meıirimmen onyń qolyn qysty.

— Olaı emes, Romesh-babý. Osydan artyq eshteńe de talap etilmeıdi sizden. Onsyz da kop japa shektińiz, endi azatsyz. Jolyńyzdy ońǵarsyn, — dep Chokrobortı ony jubata sóıledi.

— Men ketemin, — dedi Romesh Komolata qarap.

Qyz basyn únsiz ǵana tómen ıdi.

Romesh Chokrobortıdiń úıinen eseńgirep shyqqandaı boldy.

"Komolany kezdestirgenim jaqsy boldy, — dep oılady ol, — onyń tiri ekenin bilmegenimde bul oqıǵanyń aıaǵy jaqsy bolyp tynbaıtyn da edi. Tek Gadjıpýrdan ketip qalǵan sebebi ne eken, sony ǵana túsine almaı-aq qoıdym. Bir nárse anyq boldy, men úshin bul sátti shaq eken. Ótkenge ókinbeıin, Ómirdi qaıtadan quratyn bolaıyn".

ALPYS EKİNSHİ TARAÝ

Komola úıine qaıtyp oralǵan soń Hemonkorıdiń bólmesinde Onnoda-babý men Hemnolınıdiń otyrǵanyn bildi.

— Mine Harıdası da kelip qaldy! — dedi Hemonkorı. — Hemnolınıdy óz bólmeńe aparshy, janym. Al men Onnoda-babýǵa shaı bereıin.

Qyzdar bólmege kirgen kezde-aq Hemnolını Harıdasıdy:

— Komola! — dep kushaqtaı aldy.

Komola eshqandaı tańyrqaý belgisin tanytqan joq. Bar bolǵany:

— Shyn atymnyń bulaı ekenin qaıdan estidiń? — dep surady.

— Jaıyndy bir adam aıtqan edi. Nege ekenin túsindirý de qıyn-aq, sonda da sol Komola sen shyǵarsyń degen oı birden sap ete qaldy.

Apataı, shyn atymnyń kim ekenin bireý-mireýdiń bilgenin qalamaımyn Ol bir qarǵyspen teń boldy maǵan, — dedi Komola.

— Sonda da óz ornyńdy sol atyńnyń arqasynda ǵana ala alasyń?

Komola basyn shaıqady.

— Onyń maǵan keregi joq. Mende eshqandaı da oryn joq, qaıtaryp alatyn da eshteńem joq.

— Apyraý, óz kúıeýińnen shyndyqty nege jasyrasyń sen? Óz taǵdyryńdy onyń qolyna nege senip tapsyrmaısyń? Odan eshteńeni de búgýdiń keregi joq.

Komolanyń júzi ózgerip ketti. Dármensiz bir keıippen Hemnolınıge qaraı berdi. Jaýap izdegendeı, taba almaǵandaı. Sodan keıin taıaý baryp tósenishke otyra ketti de bylaı dedi:

— Eshbir qylmys jasap kúnáli bolmaǵanym táńirimniń ózine aıan. Olaı bolsa, ne sebepti uıat azaby basa beredi meni? Jazam ne? Eshkimniń aldynda da kúnáli emespin, sonda da munyń bárin qaıtip aıta almaqpyn oǵan.

— Jazalanbaısyń, tynyshtyq tabatyn bolasyń, — dep Hemnolını qarsylyq bildirdi. — Jasyra berseń, jalǵandyq shyrmaýynan shyǵa almaısyń. Sol shyrmaýdyń byt-shytyn shyǵar, táńir saǵan meıirimin salady.

— Joǵaltyp alam ba degen bir ǵana kúdikti oı kelgende jigerim qum bolyp ketedi, — dep Komola moıyndaı sóıledi.

— Ras, seniń ne aıtqaly otyrǵanyńdy túsinemin.

— Bolashaǵym ne daıyndap tursa da, eshteńeni jasyrmaýǵa tıispin. Meniń jaıymdy ol onsyz da estıtin bolady.

— Múmkin sen oǵan basqa bireýdiń jetkizgenin qalaıtyn shyǵarsyń? — dep Hemnolını meıirban kóńilmen surady.

Komola basyn shaıqady. Ony qalamaıtyndyǵyn aıqyn tanytty.

— Joq, basqa kóldeneń bireýden estýi durys bolmaıdy. Óz jaıymdy men ózim aıtýǵa tıispin. Oǵan shamam da jetedi.

— Eń qolaılysy osy, — dep Hemnolını ony quptaı sóıledi. — Endi qaıtip kórisemiz be, joq pa, bilmeımin. Júretinimizdi habarlaıyq dep keldik.

— Qaıda júrmeksizder?

— Kalkýttaǵa. Ýaqytyńdy endi almaımyn. Qaýyrt sharýań bar ǵoı. Apańdy umyta kórme.

— Maǵan hat jazasyń ba? — dep surady Komola Hemnolınıdiń qolynan ustap.

— Árıne, jazamyn.

— Aqyl aıta jazarsyń. Hatyńnyń qýat beretinin bilemin.

Hemnolını ezý tartty.

— Ol jaıynda qobaljyma! Menen de jaqsy aqylshyń bolady áli.

Búgin Komolanyń ishki dúnıesinde Hemnolınıge degen aıaýshylyq sezim týyp ketti. Qyzdyń salmaqty keskininde asa bir kúıinish bardaı. Keıde Hemnolını oǵan jumbaq adam sıaqty kórinedi. Osy bir jaı áńgimege tusaý bola beretindeı. Komola oǵan oz syryn ashty, biraq Hemnolını ózin tym salqyn ustap otyrdy. Jáne, sondaı bir sherli halde baz keship, jan dúnıesi kúńgirt edi.

Uzaqty kún Hemnolınıdiń daýsy onyń qulaǵynan ketpeı qoıdy. Baısaldy meıirimdi kózi de munyń kóz aldynda. Nolınakhamen aradaǵy sátsizdiginen basqa Komola onyń eshteńesin de bilmeıtin edi.

Erteńine Hemnolını óz baqshasynan bir sebet gúl ákep berdi bularǵa. Shomylyp shyqqannan keıin Komola sol gúlderden gúl alqasyn óre bastady. Sol shaqta qasyna Hemonkorı kelip otyrdy.

— Qyzym-aı! — dep ol aýyr kúrsinip qoıdy. — Búgin Hem menimen qosh aıtysyp ketti. Ózimniń ne bolǵanymdy da bilmeımin. Degenmen ol súıkimdi qyz ǵoı. Endi oılap qaldym, eger de ol meniń kelinim bolǵanda, zor baqyt edi ǵoı. Iá, munyń bári ótken is! Osy bar qoı, meniń balamdy túsinip bolmaısyń. Nege aınyǵany bir ózine ǵana málim.

Bul qyzǵa shyndap kelgende ózi qarsy bolǵanyn Hemonkorıdyń moıyndaǵysy kelmedi.

Esik syrtynan bireýdiń tyqyry estildi, Hemonkorı:

— Bul senbisiń, Nolın? — dep surady. Komola gúlderdi sarıiniń etegine jiti jınap aldy da, betine perdesin túsirdi.

Bólmege Nolınakha kelip kirdi.

— Jańa ǵana osynda ákesimen birge Hem bolyp ketti, kórdiń be? — dep surady Hemonkorı.

— Iá, men olardy shyǵaryp saldym.

— Qalaı deseń de Hem sıaqty qyz sırek kezdesedi, — dedi Hemonkorı. Nolınakha qarsylyq aıtsyn degendeı bir jasandy sóıledi.

Biraq balasy jaı ǵana ezý tartty.

— Sen tipti kúlesiń toı!.. Qoıarda qoımaı júrip, Hemnyń ýádesin alyp edim. Tipti batamdy berýge deıin bardym toı. Qarsy boldyń da talqanyn shyǵardyń. Ókinbeısiń be endi?

Nolınakha Komolaǵa úreılene kóz saldy. Komola oǵan asa bir ystyq sezimmen eljireı qarap otyr eken. Nolınakhanyń kózine kózi túsip ketti de, uıalyp tómen qarap qaldy.

— Ma, sen óz balańdy qyzdar zar bolyp júrgen taptyrmas bir jigit dep qaraısyń-aý. Biraq, men sıaqty kóńilsiz kúıkini súıe qoıatyn kim bar deısiń.

Nolınakha osy sózdi aıtyp otyrǵanda Komola taǵy da oǵan kóz salyp edi, sál kúle túsip, munyń ózine qarap otyr eken. Qyz taǵy da jan saqtaýdyń eń ońaı joly shyǵyp ketý bolar dep oılady.

— Aýzyńa kelgendi aıtyp kettiń ǵoı. Ashýymdy keltirip otyrsyń, Nolın. Bar ketshi, óz bólmeńe barshy, — dedi balasyna Hemonkorı.

Komola ońasha qalǵan soń taǵy da Hemnolını ákelgen gúlden úlken bir gúl shotyn jasady da qaıta sebetke salyp, sý sebeledi, sodan keıin Nolınakhanyń bólmesine aparyp qoıdy. Bul — Hemnolınıdiń qoshtasý gúli edi. Sony esine alǵanda Komolanyń kózine jas kelip qaldy.

Óz bólmesine oralǵan soń qyz oılanyp qaldy. Nolınakhanyń jańaǵy kózqarasy neni ańǵartpaq? Komola jaıly ol ne oılady eken. Bir kezde oǵan Nolınakha munyń jan balasy bilmes syryn sezip qoıǵan da sıaqtandy. Buryn ony kórmeı turǵanda Komola eshteńeni oılamaıtyn edi. Mine, endi qystyǵyp, qınalyp qalatyn bolyp júr. Búl múmkin, Nolınakhadan syryn jasyrǵandyqtyń jazasy bolar ma?

"Múmkin Nolınakha: "Sheshem myna bir Harıdası degen qyzdy qaıdan taýyp aldy osy? Mundaı uıatsyz adamdy kórgen emespin" dep oılar ma? Eger bir sótke bolsa da oıyna men jaıynda Osyndaı birdeńe tússe, sumdyq qoı" — degendi oılap, Komola azapqa tústi.

Sol túni Komola bir sheshimge bekem keldi: erteń qaıtse de ol Nolınakhaǵa bárin de aıtatyn bolady. Al ar jaǵynda qara sý teris aǵyp ketse de meıli.

Komola tań qylań berip kele jatqanda turdy da, Gang ózenine baryp tústi. Ózennen kishigirim bir qumyra sý ala kelip, erteńgi jumysqa kirispes buryn, Nolınakhanyń kabınetin jýyp shyǵatyn ádeti bolýshy edi. Búgin de sol ádeti boıynsha, qumyrany alyp kabınetke kirse, Nolınakha otyr eken. Buryp ol mundaı ýaqytta bul bólmege kelip otyrmaıtyn edi. Úı ıesiniń jumysqa kedergi jasaǵany úshin renjip qalǵan Komola shyǵyp ketpek bolyp eppen basyp keıin júrdi. Biraq bir-eki attap basyp bardy da, áldeneni oılap, aıaldaı berdi. Sodan keıin baıaý ǵana qaıtyp buryldy, bosaǵada tastaı qatyp qozǵalmaı qaldy. Jansyz bir kóleńkege uqsap, osy bosaǵada qansha ýaqyt turǵanyn Komolanyń ózi de ańdamady. Bir ýaqytta bólmeden Nolınakha shyqty da, Komolanyń qarsysyna kelip toqtady. Sol sátte Komola jer tizerleı otyra ketti de, Nolınakhanyń aıaǵyna bas ura bastady. Áli keppegen sý shashy tógilip ketti. Sodan keıin tizerlep qaıta otyrdy. Qybyr etpeıdi, qabaq ta qaqpaıdy, melshıgen bir tas músindeı. Shashynan jamyltqysynyń sýsyp túskenin de baıqamady. Ózine Nolınakhanyń kóz almaı qadalyp qalǵanyn da sezbedi. Bar kúdigi taıyp bolǵan. Jańa bir shabyt boıyna nur bolyp quıylǵandaı. Dirili joq, ýytty da, qatqyl bir daýyspen:

— Men — Komolamyn, — dedi.

Biraq óz daýsy ózine taýdan tas domalap kele jatqandaı sonsha jat estildi. Bar jigeri qum bolǵandaı. Denesi qalshyldap ketti. Tómen qarady. Bir attap ilgeri basýǵa shamasy da joq sekildi. Sol ornynda qala berý de sonshalyqty azap edi. Bar kúsh-jigeri "men — Komolamyn" degen bir tana sózdi aıtyp, aldyna kóldeneń túsýge ǵana jetkendeı. Eki beti otsha dýyldaıdy. Qandaı uıat. Qaıda jasyrynatynyn bilmeıdi biraq, jalǵyz ǵana Nolınakhanyń meıirimi túse me dep úmittenedi.

Nolınakha baıaý ǵana onyń qolyn aldy.

— Meniń Komolam — óziń ekenindi bilemin. Júr menimen.

Ol qyzdy oz bólmesine alyp keldi. Munyń ózi órgen gúl alqasyn moınyna ákep kıgizdi.

— Táńirge qulshylyq eteıik, — dedi Nolınakha.

Ekeýi de tizerlep, júginip otyrdy da, bastaryn aq mármár edenge saldy. Sol shaqta atyp kele jatqan altyn araı kún shapaǵy tústi, ekeýiniń de ıilgen bastary nurǵa malyndy.

Komola túregeldi, taǵy da Nolınakha aıaǵynan topyraq aldy, sonshama azapqa salǵan uıańdyq ta tarqap ketkendeı sezinedi. Jan dúnıesin saıa taptyrǵan shegi joq mol tynyshtyq tańǵy ashyq kúnniń sergek, mol sáýlesimen qaýyshyp nurlana túskendeı bolady. Komola júregin uly mahabbat bıledi. Óz basyna qonǵan zor baqyttyń ystyq sáýlesine búkil dúnıe bókken sekildenedi oǵan.

Kómeıge ystyq kesek kelip tyǵylyp edi, irkilmedi, qyz júzin kóz jasynyń seli basty. Komola jylaı berdi, jylamaýǵa shamasy da kelmedi. Biraq bul qýanyshtyń kóz jasy edi. Sol jas ózimen birge jas ómirin torlaǵan qara bulttardy ala ketti.

Nolınakha odan basqa eshteńe de aıtpady. Tek qyzdyń mańdaıyna túsken sý shashyn asa bir meıirimmen keıin qaıyrdy da, úıden shyǵyp ketti.

Komola áli qumarynan shyǵyp bolǵan joq edi. Júregi toly ystyq sezimin jol taýyp aıtqansha asyǵady, saıa tappaı asyǵady. Jatatyn úıge kire berip, óziniń gúl alqasy men Nolınakhanyń sandalyn orady da betine taqady, sodan keıin uqyppen qaıyra ornyna salyp qoıdy.

Búgin Komola táńiriniń ózine qyzmet etip júrgendeı, aspanda qalyqtap júgendeı sezindi:

— Saǵan ne bolǵan, Harıdası? Bir kúnde bul úıdi jańa bir túrge aınaldyryp jibererdeı-aq jan sala tazalap, qyrǵylap, jýyp jatyrsyń ǵoı, — dedi tańdanǵan Hemonkorı.

Komola bútin keshke kúndegisinshe otyryp keste tikpedi. Óz bólmesine baryp edenge otyrdy. Bir kezde qolyna tuńǵıyq gúliniń shoǵyn ustap Nolınakha kirip keldi.

— Komola, myna gúldi sýǵa salyp qoıshy, — dedi ol — Qadaǵala, solyp qalmaıtyn bolsyn. Búgin keshke oń batasyn alýǵa anama baramyz.

Komola tómen qarady.

— Basymnan ne keshirgenimdi sen áli túgel bilmeısiń ǵoı...

— Sen tolyqtyratyn eshteńe de qalǵan joq. Bárine de tanyspyn.

— Al anań... — dep ol aıaqtaýǵa shamasy jetpeı toqtap qaldy.

Nolınakha kelip júzin jasyryp otyrǵan Komolanyń qolyn jazdy.

— Anam óz ǵumyrynda talaı kúnáni keshirgen bolatyn. Al eshbir aıyp-kúnási joq adamǵa keshirim jasaryna eki bastan kúmán joq.

Orys tilinen aýdarǵan: S. Shaımerdenov

---