InfoHub Logo

Dinı ekstremızm men terorızmge qarsy kúreste qoldanylatyn quqyqtyq jáne quqyq qorǵaý strategıalaryn talqylańyz. Olardyń tıimdiligin baǵalańyz.

Kirispe

Dinı ekstremızm men terorızmniń aldyn-alý úshin mindetti túrde quqyqtyq jáne quqyq qorǵaý strategıalary qoldanylady. Osy oraıda dinı ekstremızm men terorızm qaýpi jáne onymen qarsy kúreste qoldanylatyn quqyq qorǵaý strategıalaryn usynamyn. Sonymen qatar osy atalǵan máseleni sheshý jolynda olardyń tıimdiligin baǵalaý ádisteri qarastyrylady.

Ekstremızm men terorızm - adamzat qaýipsizdigine tónetin basty qaýip. Sebebi, ekstremızm men terrozımniń qoǵamda keń etek alýy adam ómiriniń joıylýyna, ınfraqurylymnyń, rýhanı, mádenı qundylyqtardyń joıylýyna ákeledi. Bul jaǵdaıda kóbinese jazyqsyz, qarapaıym kezdeısoq adamdar qurban bolyp jatady. Osyndaı terrorlyq áreket adamdardyń psıhıkasyna zıan keltirip, olardy qorqytady. Sonymen qatar, terorızm ekonomıkaǵa ónerkásiptik-saýda baılanystaryna qaýip tóndiredi, eldegi jaǵdaıdy turaqsyzdandyrady. [1] . Qazirgi tańda dindi ózderiniń saıası maqsattarynda qoldanatyn belgili bir toptardyń sonyń ishinde dinı ekstremızm men terorızm is-áreketi memleketter men qoǵamdaǵy beıbitshilik pen qaýipsizdikke erekshe qaýip tóndirýde. Din men onyń qundylyqtaryn betperde etken jalǵan ýaǵyzshylar jahandyq deńgeıde alaýyzdyq pen óshpendilik týǵyzyp, tózimsizdik pen zorlyq ornata bastady. Dinı ekstremızm- dindegi shekten shyqqan kózqarastar men dinge berilgendik. Bul ekstremızmniń zorlyqpen, agresıa jáne shekten shyqqan qataldyqpen sıpattalatyn túrleri kóp. Ekstremızmniń keń maǵynasyndaǵy uǵymy - memlekettegi ishki jáne syrtqy máselelerdi kúshtep ózgertý nemese bılikti qolyna ustap, basyp alý, eldiń egemendigi men aýmaqtyń tutastyǵyn buzýǵa baǵyttalǵan dinı motıvasıalanǵan áreket jáne osy maqsatta dinı alaýyzdyq pen óshpendilikti qozdyrý. Latyn tilinen aýdarǵanda « úreı, qorqynysh» degen maǵynany bildiretin «terorızm»- ekstremızmniń asqynǵan kórinisi. Terorızm zorlyqtyń asa qatygez, jaýyz, úreıli túrleri men ádisterin paıdalanyp, saıasatqa qol jetkizýdi kózdeıdi. Terorıstik aktilerdiń saldarynan adamdar jappaı qyrylyp, halyqtyń kópshiligi psıhologıalyq qysym kóredi, materıaldyq jáne rýhanı qundylyqtar álsirep, keıde qalpyna kelmeıtin nátıjege tap bolady. Memleketter arasynda ózara alaýyzdyq týyndap, sonyń saldarynan qaqtyǵys týyndap, áleýmettik jáne ulttyq toptar arasynda senimsizdik pen óshpendilik ákeledi. Túrli qylmystyq toptar bılikke yqpal etip, olardy kúıretý nemese ózderi basqarý úshin osyndaı terrorlyq aktilerdi júzege asyrady. Terorızm - qazirgi jahandaný zamanyndaǵy eń ózekti qaterlerdiń biri, aýqymdylyǵy men tez jaıylýy, adamdarǵa qaýpi men shekten tys qataldyǵy turǵysynan ol álemdik qaýymdastyq aldyndaǵy eń túıtkildi máselege aınaldy. Dinı ekstremızm men terorızmniń áleýmettik zıany men qaýpi tómendegideı:

- qoǵam men memleketke asa aýyr psıhologıalyq jáne materıaldyq shyǵyn ákelýi, adamdardyń jazyqsyz ómirin qıýy;

- adamdar arasynda óshpendilikti nemese alaýyzdyqty týdyrý, memlekettiń zań qurylymyn ózgertýdi jáne aýmaqtyq tutastyqty buzýdy maqsat etetin birqatar zańsyz áreket jasaıtyn qarýly qurylymdardyń qyzmet etýi.

Dinı ekstremızmniń qylmystyq kórinisteriniń saldary aqyryndap taralyp, birden baıqalmaýy da nemese kóp ýaqytty alatyn zardaptar ákelýi de múmkin. Sarapshylardyń pikirinshe, dinı ekstremızm men terorızmniń túp- tamyry áleýmettik jáne psıhologıalyq negizde jatyr. Dinı ekstremızm men terorızm qaýpimen kúresý jolynda quqyqtyq jáne quqyq qorǵaý strategıalaryn durys júzege asyrý qajet. [2].

Dinı ekstremızm men terorızmmen kúresý ár elde ártúrli bolýy múmkin birqatar quqyqtyq jáne quqyq qorǵaý strategıalaryn qamtıdy. Mine, keıbir keń taralǵan ádister: Zańnamalyq sharalar, dinı ekstremızm men terorızmge tyıym salatyn zańdardy engizý jáne ony buzýshylardy jazalaý. Bul zańdar ekstremızm men terorızmniń anyqtamalaryn qamtýy, sondaı-aq olardy jasaǵany úshin jazalardy sıpattaýy múmkin. Sonymen qatar quqyq qorǵaý organdary dinı ekstremızmmen baılanysty yqtımal qaýiptermen toptardy anyqtaý úshin monıtorıń jáne barlaý is- sharalaryn júrgize alady. Kóptegen elder terorızmge qarsy kúreste aqparat almasý jáne áreketterdi úılestirý úshin BUU jáne INTERPOL sıaqty halyqaralyq uıymdarmen yntymaqtasady. Dinı ekstremızm men terorızmniń aldyn alý:

- jastar men jalpy qoǵam arasynda dinı ekstremızmniń aldyn alýǵa baǵyttalǵan aldyn alý baǵdarlamalary men qarsy barlaý sharalaryn ázirleý.

- dinı kóshbasshylarmen yntymaqtastyq. Radıkaldanýdyń aldyn alý jáne ekstremıstik ıdeıalardy ilgeriletý úshin dinı kóshbasshylarmen jáne qoǵamdastyq jetekshilerimen birlesip jumys jasaý qajet.

- sot prosesteri. Zańdylyqty saqtaı otyryp, dinı ekstremızm jáne terorızm boıynsha aıyptalǵan adamdarǵa qatysty sot prosesterin júrgizý.

Ekstremızmge qarsy is -qımyl birneshe negizgi baǵyttar boıynsha júzege asyrylady. Naqty qamtıtyn bolsaq:  

- ekstremızmnen saqtandyrýǵa, sonyń ishinde ony júzege asyrýǵa yqpal etetin sebepter men jaǵdaılardy anyqtaýǵa jáne keıinnen joıýǵa baǵyttalǵan aldyn alý sharalaryn qabyldaý;

- ekstremızmdi anyqtaý jáne onyń jolyn kesý;

- ekstremızmge qarsy is-qımyl salasyndaǵy halyqaralyq yntymaqtastyq; [3]

Memleket terorızmmen tıimdi kúresý úshin, onyń aldyn alý úshin osy zań kúshterin paıdalanady. Árıne, joǵaryda aıtylǵan quqyqtyq sharalar terorızmniń tamyryn joıa almaıdy, biraq onymen kúresýde kómekshi qural bolyp keledi. Terorızmmen tıimdi kúresý memlekettiń bul saladaǵy quqyqtyq bazasyna baılanysty. 2001 jyly 11 qyrkúıekte oryn alǵan tórt ózara kelisilgen jankeshti lańkestik oqıǵadan keıin dúnıejúzinde terorızmge qarsy kúreste zań shyǵarý jandana tústi. Terorızmge qarsy kúreste quqyqtyq ádistiń fýnksıasy qylmyskerdi jazalaý ǵana emes, sonymen birge memlekettiń múddesi men azamattardyń buzylǵan quqyqtaryn qalpyna keltirý maqsatynda qyzmet etip, árqaıysynyń jaýapkershilik deńgeıin anyqtaý. Sonymen birge, dinı ekstremızm men terorızmge qarsy kúrestiń tıimdi strategıalary qaýipsizdikti qamtamasyz etý men azamattyq bostandyqtar men quqyqtardy qorǵaý arasyndaǵy tepe- teńdikti saqtaýy tıis. [4]. 

- Qorytyndylaı kele dinı ekstremızm men terorızm qaýpi búkil buqara halyqqa ozbyrlyq jasap, psıhologıalyq kúızeliske túsirip, materıaldyq jáne rýhanı qundylyqtardyń joıylýyna, memleketter arasynda alaýyzdyq pen óshpendilik týdyryp, asa qaýipti zıan keltiredi. Dinı ekstremızm men terorızmge qarsy kúreste ár elde ártúrli bolýy múmkin  birqatar quqyqtyq jáne quqyq qorǵaý strategıalary qoldanylady. Sonyń biri ekstremızmnen saqtandyrýǵa, sonyń ishinde ony júzege asyrýǵa yqpal etetin sebepter men jaǵdaılardy anyqtaýǵa jáne keıinnen joıýǵa baǵyttalǵan aldyn alý sharalaryn qabyldaý, ekstremızmdi anyqtaý jáne onyń jolyn kesý. Qazirgi jahandaný zamanynda tynysh elimizdiń mazasyn qashyrýǵa árekettengen qatigez, shekten tys qatal terrorıstermen kúresip, olardyń jaýyz is- qımyldaryn joıyp, tıimdi strategıalardy júzege asyrýymyz qajet.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Islam. Ensıklopedıalyq anyqtamalyq. Almaty: “ Arýna Ltd”. JSHS, 2010 ISBN 9965- 26-322-1.

2. https://www.gov.kz/memleket/entities/kostanai-lisakovsk-kalasy-akimat/press/news/details/534136?lang=kk

3. https://www.gov.kz/memleket/entities/enbek?lang=kk

 

4. Bin Laden claims responsibility for 9/11, CBC News ( 29 qazan  2004).Tekserildi 14 naýryzdyń 2010.

---