InfoHub Logo

Áleýmettik kórinistiń qandaıyn alsaq ta, tóbeden top etip túse qalǵan emes, aldy-arty áriden sozylyp kele jatqan jýandy-jińishkeli sabaǵy bop otyrady. Búgingi qazaq. sovet dramatýrgıasynda da osy turǵydan kóz qyryn bir tastap ótý kerek. Óıtkeni, ótkenmen salystyrmaı, búginge durys baǵa bere almaımyz.

Olaı bolsa, Sovetten buryn qazaqta drama boldy ma? — degen suraq týady. Bul suraqqa eki dáýirdi alyp qysqasha jaýap beremin.

Birinshi dáýir. 1934 jyly, Sovet jazýshylarynyń sezinde Alekseı Maksımovıch Gorkıı jalpy mádenıet ataýlynyń ósý jolynda eńbektiń qandaı zor máni baryn tipti sonaý, adamzattyń aqyl-sanasy eseımegen kezinde de mádenıetti, sonyń ishinde kórkemónerdi eńbek týdyryp otyratynyn kóz jetkize aıtqan bolatyn. Eńbeksiz halyq joq. Qazaq ta erteden kele jatqan eńbekshi halyq. Eńbegine sáıkes ulttyq salty, aýyz ádebıeti, oıyn-saýyǵy boldy. Aýyz ádebıetinde, ulttyq, oıyn-saýyqtarynda býyny bekimegen dramanyń qaz turyp, jalp etip, jas balasha jerden taıaq jep júrgeni kórinedi. Mysaly: — Sınkresızmniń dáýirinde, halyq aqyndarynyń aıtysynda, «han» oıynyndaǵy eki jaqtyń daýynda, «aıý» oıynynda, taǵy basqalarynda búgingi dramanyń ózi bolmaǵanymen tolyp jatqan elementteri bar. «Betashardyń» ózinde qalpymen bir aktili pesa júr. Kókshe, Tontaılar sol zamannyń daryndy akterleri edi desek, qatelespegen bolarmyz. Torsyqtaı, Myńjasarlardyń sarqytyn iship kelip, jańa zamannyń eleginen ótken, búgin múlde alyp júrgen halyq artıseri — Qalybek, Serke, Elýbaılar bir jaǵynan jarqyraǵan jańa bolsa, ekinshi jaǵynan ótken zamannan qalǵan asyl mura ekendigine de kúmán bolmaýy kerek.

Qazaq sovet dramasynyń tamyry jińishkelep baryp, sovet dáýirinen ári, qalyń halyqtyń ishine ene jatqanyn osy keltirgen az mysaldyń ózi-aq dáleldeıdi.

Ekinshi dáýir. Qazaqtyń sahnalyq kórkemóneri dál osy náreste shaǵynda, tek halyqtyq qalpynda turyp qalǵan joq. Áleýmettik qozǵalys, ózgeristermen qaralas ápi-tápi ilgeri basty. Ekinshi túrde aıtqanda, aýyz ádebıetten jazba ádebıetke, jadaǵaı daladaǵy oıyn-saýyqtan qala sahnasyna aýysa bastady. Qaı dárejede, qaı túrde, qaı mezgilde aýysa bastady? Bul jóninde biraz aıtyp ótýge týra keledi.

Qazaqsha tuńǵysh spektákl pálen qalada, pálen jyly qonylyp edi dep kesip aıtý qıyn. Bul áli zerttelip bolmaǵam, tarıhı derektermen dáleldenbegen. Áıtse de dolbarlaýǵa ábden bolady. Oktábr revolúsıasynan buryn, on jyldar shamasynda, oqýshy jastardyń, oqyǵan qazaq jigitteriniń arasynda qazaq pesalarynyń jazyla bastaǵany, sahnaǵa qoıyla bastaǵany anyq. Mazmun jaǵyn alǵanda bul pesalardyń ıdeıasyn nadandyqpen kúresý,oqý-bilimge shaqyrý, áıel teńdigin, ult azattyǵyn kókseý sıaqty halyqtyń sol kezdegi sur armanyna soǵyp otyrsa da, armanǵa jetý jolyn kórsete almaıtyn. Áleýmettik talas tartystyń, izgilik pen zulymdyqtyń, syrtyn kórse de ishki syryn ashyp bere almaıtyn. Shynynda shıelenisken áleýmettik jaǵdaıdyń qat-qabar syryn ashyp, jón silteý ol kezdegi pesa avtorlarynyń qolynan kelmeıtin mindet edi. Buǵan birinshi sebep: ol avtorlar qansha halyqshylmyn dese de, halyqtan aýlaq jatqan.Olardyń ózi, oı-sanasy, qalyń eldi qaq jaryp shyqqan joq, betinen, bılep-tóstep qalǵan shaǵyn toptyń ishinen shyqqan bolatyn. Ekinshi sebep: qazaq aýylyndaǵy jas kapıtalıs kári feodaldy jaǵasynan alyp turǵan, qanaýshy men qanalýshy shaıqasyp jatqan, Rossıa patshasy ult basyna qara shoqparyn úıirip turǵan shaq bolatyn. Bundaı kezde tarıh kóshiniń betin boljaý qıyn-aq edi. Úshinshi sebep: ol avtorlar qansha oqyǵan bolsa da, áleýmettik jaǵdaıdy tanýǵa kelgende múlde saýatsyz edi.

Osylaı desek te sol kezdegi pesalardan ómir, shyndyq, el armany jaryp shyǵyp, ne tóbesi, ne jany qylt etip kórinip ketip otyrady. Al, túr, sahnada qoıylý sapasyna kelgende, úırený (samodeıatelnost dárejesinde ǵana deýge bolady.

El-eldiń ósý tarıhy, ásirese kórkemóneri únemi bir jolmen ne bir qarqynmen otyrmaı, aqyryn júrip, aınalma jolmen kesh jetetin, nemese, kesh attanyp, tez júrip, tóte jolmen erte jetetin saparlar bar. Qazaq dramatýrgıasynyń baqytyna tóte jol kezdesti. 200 jyl ishinde talaı baspaldaqtan ótip, óziniń klasıkalyq dramatýrgıasyn, oǵan saı sahnasyn quryp alǵan orys halqy — orys mektepterinde oqyǵan qazaq jastaryna «má, daıyn úlgi, dańǵyl jol» — dep turǵan tárizdi edi. Qazaq oqyǵandary kemeline kelgen osy daıynǵa kezdesti. Alysta qalǵan ıir jolǵa túsken joq, shamasy kelgenshe úlgini tup-týra jetilgen orys dramatýrgıasynan aldy. Sonda ne alǵanyn men aıtyp óttim. Meıli kóp, meıli az bolsyn, áıteýir Oktábrge deıin qazaq dramasynyń jetken jeri sol bolatyn.

---