InfoHub Logo

«Bul zamannyń jaqsysy: birin-biri kóre almas, jurtyna paıda bere almas»  

«Ata-ananyń aqyly— qazýly qara jolmen teń»

D. Babataıulynyń shyǵarmalary

Kitaptar

Babataıuly, D. Zamana sazy [Mátin] : [óleńder men dastandar] / D. Babataıuly. - Almaty : Jazýshy, 1991. - 160 b.

Babataıuly, D. Ósıetnama [Mátin] / D. Babataıuly - Almaty: Ǵylym, 2001.- 132 b.

Babataıuly, D. Tunyq tuma [Mátin] : óleńder men dastandar / D. Babataıuly. - Almaty : Rarıtet, 2002. - 288 b.

Babataıuly, D. Keýdem - aqyl saraıy [Mátin] : [óleńder jınaǵy] /D. Babataıuly; qurast.Q. Raev. - Astana : Er-Dáýlet, 2002. - 112 b.

Babataıuly, D. Shyǵarmalary men taǵylymy [Mátin] / D. Babataıuly - Almaty : Rarıtet, 2003. - 288 b.

Babataıuly, D. Shyǵarmalary [Mátin] : [óleńder, dastandar, mysal óleńder] / D. Babataıuly; qurast. S. Qorabaı. - Almaty : Ana tili, 2013. - 296 b.

Babataıuly, D. Osyndaı zaman kez boldy... [Mátin] : [óleń-dastandar jáne maqalalar ] / D. Babataıuly . - Astana : Folıant, 2013. - 272 b.

 

Naıman-syban rýy kóship-qonǵan, Balqash pen Aıagóz aralyǵyndaǵy óńirde týǵan. Arabsha saýat ashyp oqyǵan, óz kezindegi kózi ashyq, aldyńǵy qatarly adamdardyń biri. Onyń jazbalary arqyly XVII ǵasyrda ómir súrgen Aqtamberdi jyraýdyń óleń túrindegi týyndylary saqtalǵan.
Dýlat Babataıuly – óleńderi tıpografıada basylyp, kitap bolyp jaryq kórgen tuńǵysh qazaq aqyny. «Ósıetnama» atty alǵashqy jınaǵyn 1880 jyly baspaǵa Múlken Seıiluly daıarlap, alǵash ret Qazanda basylyp shyqqan. Jınaqtaǵy jyr kólemi 800 joldaı.
Dýlat óleńderiniń qoljazbalaryn saqtaǵandar - Ǵabbas Baıdildáuly men Shákir Ábenuly. Aqyn óleńderiniń 1500-nen astam joly – teńdesi joq rýhanı mura.

Aqyn óleńderinde halyqtyń aýyr jaǵdaıy, orys otarshyldyǵy, olardyń jaǵymsyz qylyqtary sýrettelgen («Tegimdi meniń surasań», «O, Saryarqa, Saryarqa», «Asqar taýdyń sáni joq», «Súleımenge», «Baraqqa», «Keńesbaıǵa»). 1940-1950 jj. Dýlat shyǵarmalary ádebı daý nysanyna aınaldy. Onyń shyǵarmashylyǵyn orta mektepterde oqytýǵa tyıym salyndy.

M. Áýezov «Abaı joly» romanynda onyń tálimgerin Barlas degen jalǵan esimmen beredi. Abaı Dýlat óleńderin muqıat zerttep, onyń keı tustaryn paıdalanǵan. Mysaly, «Bolys boldym, minekı» óleńinde Dýlattyń bolys jaıly jazǵan óleńiniń saryny baıqalady. Dýlat qazaq poezıasyna uıqastyń jańa túrin ákelgen: «a a a b». Muny keıin Abaı da paıdalanǵan.

Dýlat – satıralyq janrda qalam terbegen alǵashqy aqyn. Onyń óleńderi kóbinde dıdaktıkalyq ári ǵıbratty sarynda. Zertteýshi Q. Ómirálıev D. Babataıulynyń barlyq shyǵarmalaryn jınap, baspaǵa ázirlegen. 1991 jyly qalamgerdiń «Zamana sazy» atty shyǵarmalar jınaǵy jaryq kóredi.

Aqyn shyǵarmalary Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademıasy (QR UǴA) Ortalyq ǵylymı kitaphanasynyń qoljazba qorynda saqtalǵan.Dýlat Babataıulynyń tikeleı óziniń ómirbaıanyn nemese ómirinin belgili bir kezeńin sıpattaıtyn týyndylary az. Áıtse de jyraýdyń minezi, oı-órisi men aqyndyq muraty jaıynda shyǵarmalaryna súıenip, senimdi tujyrymdar jasaýǵa bolady.Dýlat "Aıtqyzbasymdy aıtqyzdyń" óleńinde:

Meniń atym – Baıǵyz qart, 
Kózge túser sıqym joq, 
Orynsyz kúler kúlkim joq, 
Esepsiz uıyqtar uıqym joq. 
Kózge qorash boıym bar, 
Teńizden teren oıym bar, 
Shynardan bıik sanam bar, 
Atan ógiz aǵyzǵan 
Aqyldan alpys salam bar. 
Qorǵan qurysh sózim bar, 
Bulttan ótip, munardy 
Boljaıtuǵyn kózim bar... 
Qaıratymnan atym zor 
Belgili atym ólemge. 
Qorashsynsań denemdi, 
Keýdem – aqyl saraıy, 
Kirem deseń, kel, mine, – deıdi.

Bul – aqynnyń avtoportreti. Mundaǵy "kózge túser sıqy joq", el taǵdyryn oılap, sırek kúlil, az uıyqtaıtyn, ataǵy alystardy sharlaǵan kemeńger, aqyly darıa, sózi altynnan aýyr Baıǵyz qart – aqynnyń ózi.

Shynynda da, ol óz zamanynyń "baıǵyz qarty" atanǵan dana, "Kónelerden surasam, sózin jınap, qurasam", – dep ózi aıtqandaı, el tarıhy, ómir syrynan jınaǵan bilim, biligi de ushan-teńiz kisi bolǵan, aqyndyq ataǵy da qatty shyqkan. Buǵan jyraýdyń basqa óleń, tolǵaýlarynan da dálel bolarlyq mysaldar tabylady.

Óksigińdi oılasam, 
Uıqy berip, qaıǵy alam,
El qulaǵy sańyraý,
Kimge aıtamyn sózimdi? 
Dýlat syndy sorlyda 
Uıqy, tynyshtyq bola ma?

Ár taqyryptaǵy óleńderinen alynǵan bul úzindilerden de "Baıǵyz qart" – Dýlattyń erekshe sıpattary kórinip turǵan joq pa?!

Dýlat óte shynshyl, týrashyl, aıtaryn kimnen bolsa da taısalmaı betke aıtatyn batyl aqyn bolǵan.

Áıgili Baraq tórege kóptiń aldynda: "jegenge tok, ishseń mas, óz elin jaýdaı talaǵan" dep betine basýǵa naǵyz júrek jutqan er bolý kerek shyǵar.

Jalǵyz Baraq tóre emes, Keńesbaı, Súleımen sıaqty sultandar men Eshen sıaqty ózin áýlıe kórsetip, biraq din jolyn teris júrgizetin moldaǵa, t.b. aıtqandarynda jańaǵylardan asyrmasa, kem túsirmeıdi.

Dýlat jasynan aqyndyq jolyn qýyp, talmaı izdengen. Aqyndyqty táńirdiń syıy, eldiń jan syryn, muń-sherin tolǵaıtyn danalyq óner dep túsingen. Onyń aýzyna buryn-sońdy eshkim aıtpaǵan:

Keýdeme qaıǵy tolǵan soń, 
Tunyq jyrmen jýynam, – degen sózdiń túsýi de sodan.

"Espenbet" poemasynda ulttyq psıhologıa, salt-sana, tárbıe-ónege úrdisteri molynan kórinedi.

Poema kólemi shaǵyn bolǵanymen, mazmuny baı, bóten sóz, bógde shýmaqtardan taza jınaqylyǵymen de erekshelenedi. Elge qorǵan tulǵany ańsaýdan týǵan "Espenbet" poemasy – XIX ǵasyr ádebıetinde eleýli oryn alatyn kórkem týyndy.

tolǵaýlarynan da dálel bolarlyq mysaldar tabylady.

Óksigińdi oılasam, 
Uıqy berip, qaıǵy alam,
El qulaǵy sańyraý,
Kimge aıtamyn sózimdi? 
Dýlat syndy sorlyda 
Uıqy, tynyshtyq bola ma?

Ár taqyryptaǵy óleńderinen alynǵan bul úzindilerden de "Baıǵyz qart" – Dýlattyń erekshe sıpattary kórinip turǵan joq pa?!

Dýlat óte shynshyl, týrashyl, aıtaryn kimnen bolsa da taısalmaı betke aıtatyn batyl aqyn bolǵan.

Áıgili Baraq tórege kóptiń aldynda: "jegenge tok, ishseń mas, óz elin jaýdaı talaǵan" dep betine basýǵa naǵyz júrek jutqan er bolý kerek shyǵar.

Jalǵyz Baraq tóre emes, Keńesbaı, Súleımen sıaqty sultandar men Eshen sıaqty ózin áýlıe kórsetip, biraq din jolyn teris júrgizetin moldaǵa, t.b. aıtqandarynda jańaǵylardan asyrmasa, kem túsirmeıdi.

Dýlat jasynan aqyndyq jolyn qýyp, talmaı izdengen. Aqyndyqty táńirdiń syıy, eldiń jan syryn, muń-sherin tolǵaıtyn danalyq óner dep túsingen. Onyń aýzyna buryn-sońdy eshkim aıtpaǵan:

Keýdeme qaıǵy tolǵan soń, 
Tunyq jyrmen jýynam, – degen sózdiń túsýi de sodan.

"Espenbet" poemasynda ulttyq psıhologıa, salt-sana, tárbıe-ónege úrdisteri molynan kórinedi.

Poema kólemi shaǵyn bolǵanymen, mazmuny baı, bóten sóz, bógde shýmaqtardan taza jınaqylyǵymen de erekshelenedi. Elge qorǵan tulǵany ańsaýdan týǵan "Espenbet" poemasy – XIX ǵasyr ádebıetinde eleýli oryn alatyn kórkem týyndy.

jyly qalamgerdiń «Zamana sazy» atty shyǵarmalar jınaǵy jaryq kóredi.
Aqyn shyǵarmalary Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademıasy (QR UǴA) Ortalyq ǵylymı kitaphanasynyń qoljazba qorynda saqtalǵan.Dýlat Babataıulynyń tikeleı óziniń ómirbaıanyn nemese ómirinin belgili bir kezeńin sıpattaıtyn týyndylary az. Áıtse de jyraýdyń minezi, oı-órisi men aqyndyq muraty jaıynda shyǵarmalaryna súıenip, senimdi tujyrymdar jasaýǵa bolady.Dýlat "Aıtqyzbasymdy aıtqyzdyń" óleńinde:

Meniń atym – Baıǵyz qart, 
Kózge túser sıqym joq, 
Orynsyz kúler kúlkim joq, 
Esepsiz uıyqtar uıqym joq. 
Kózge qorash boıym bar, 
Teńizden teren oıym bar, 
Shynardan bıik sanam bar, 
Atan ógiz aǵyzǵan 
Aqyldan alpys salam bar. 
Qorǵan qurysh sózim bar, 
Bulttan ótip, munardy 
Boljaıtuǵyn kózim bar... 
Qaıratymnan atym zor 
Belgili atym ólemge. 
Qorashsynsań denemdi, 
Keýdem – aqyl saraıy, 
Kirem deseń, kel, mine, – deıdi.

Bul – aqynnyń avtoportreti. Mundaǵy "kózge túser sıqy joq", el taǵdyryn oılap, sırek kúlil, az uıyqtaıtyn, ataǵy alystardy sharlaǵan kemeńger, aqyly darıa, sózi altynnan aýyr Baıǵyz qart – aqynnyń ózi.

Shynynda da, ol óz zamanynyń "baıǵyz qarty" atanǵan dana, "Kónelerden surasam, sózin jınap, qurasam", – dep ózi aıtqandaı, el tarıhy, ómir syrynan jınaǵan bilim, biligi de ushan-teńiz kisi bolǵan, aqyndyq ataǵy da qatty shyqkan. Buǵan jyraýdyń basqa óleń,

Naıman-syban rýy kóship-qonǵan, Balqash pen Aıagóz aralyǵyndaǵy óńirde týǵan. Arabsha saýat ashyp oqyǵan, óz kezindegi kózi ashyq, aldyńǵy qatarly adamdardyń biri. Onyń jazbalary arqyly XVII ǵasyrda ómir súrgen Aqtamberdi jyraýdyń óleń túrindegi týyndylary saqtalǵan.
Dýlat Babataıuly – óleńderi tıpografıada basylyp, kitap bolyp jaryq kórgen tuńǵysh qazaq aqyny. «Ósıetnama» atty alǵashqy jınaǵyn 1880 jyly baspaǵa Múlken Seıiluly daıarlap, alǵash ret Qazanda basylyp shyqqan. Jınaqtaǵy jyr kólemi 800 joldaı.
Dýlat óleńderiniń qoljazbalaryn saqtaǵandar - Ǵabbas Baıdildáuly men Shákir Ábenuly. Aqyn óleńderiniń 1500-nen astam joly – teńdesi joq rýhanı mura.

Aqyn óleńderinde halyqtyń aýyr jaǵdaıy, orys otarshyldyǵy, olardyń jaǵymsyz qylyqtary sýrettelgen («Tegimdi meniń surasań», «O, Saryarqa, Saryarqa», «Asqar taýdyń sáni joq», «Súleımenge», «Baraqqa», «Keńesbaıǵa»). 1940-1950 jj. Dýlat shyǵarmalary ádebı daý nysanyna aınaldy. Onyń shyǵarmashylyǵyn orta mektepterde oqytýǵa tyıym salyndy.

M. Áýezov «Abaı joly» romanynda onyń tálimgerin Barlas degen jalǵan esimmen beredi. Abaı Dýlat óleńderin muqıat zerttep, onyń keı tustaryn paıdalanǵan. Mysaly, «Bolys boldym, minekı» óleńinde Dýlattyń bolys jaıly jazǵan óleńiniń saryny baıqalady. Dýlat qazaq poezıasyna uıqastyń jańa túrin ákelgen: «a a a b». Muny keıin Abaı da paıdalanǵan.

Dýlat – satıralyq janrda qalam terbegen alǵashqy aqyn. Onyń óleńderi kóbinde dıdaktıkalyq ári ǵıbratty sarynda. Zertteýshi Q. Ómirálıev D. Babataıulynyń barlyq shyǵarmalaryn jınap, baspaǵa ázirlegen. 1991

---