Dıgıbrıdti býdandastyrý
SHQO, Aıakóz aýdany, Bıdaıyq aýyly
Ashımova Bakyt
Sabaqtyń taqyryby: Dıgıbrıdtti býdandastyrý
Sabaqtyń bilimdilik maqsaty:
Genetıka ǵylymy, tuqymqýalaýshylyq pen ózgergishtik zańdylyqtary týraly bilimderin jınaqtaı otyryp, Mendeldiń zańdylyqtaryn uǵyndyrý.
Damytýshylyq maqsaty:
oqýshylardyń sózdik qoryn, sóz baılyǵyn damyta otyryp, sabaqqa degen súıispenshiligin, qyzyǵýshylyǵyn arttyrý
Tárbıelik maqsaty:
Oqýshylardy jekeleme jáne toppen jumys isteýge, eńbek súıgishtikke tárbıeleý
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń tıpi: Sabaqty sabaq ústinde bekitý
Sabaqtyń ádisi: Problemalyq, baıandaý, suraq - jaýap t. b.
Sabaqtyń jospary:
İ. Uıymdastyrý
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý
İİİ. Jańa sabaqty meńgertý
İÚ. Esepter shyǵarý
Ú. Qorytyndylaý
Úİ. Bekitý.
Úİİ. Baǵalap, úıge tapsyrma berý
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý. Synypty túgeldep, sabaqqa daıarlyǵyn tekserý. Psıhologıalyq daıyndyq:
Qaıyrly kún dostym,
Qaıyrly kún bolsyn!
Búgingi kúnimiz,
Sáttilikke tolsyn!
Bizdiń alar baǵamyz,
Kileń bestik bolsyn!
Muǵalim: Balalar, biz búgingi úı tapsyrmasy boıynsha sabaǵymyzda jekeleme, juptyq jáne toptyq jumystar júrgizemiz.
İ. Olaı bolsa jekeleme jumystarǵa kezek bereıik. Qoldaryńa magnıtti taqtany alyńdar, qoıylǵan suraqtarǵa soǵan jaýap beresińder de jaýabyn tekseresińder. Eger durys jaýap bolsa, sary burshaqty, qate bolsa jasyl burshaqty jınaımyz.
Olaı bolsa bastaımyz: ”Ushqyr oıdan - utymdy jaýap” kútemiz.
1. Genetıka ǵylymy neni zertteıdi? (Ogarnızmderdiń tuqym qýalaýshylyǵy men ózgergishtigin zertteıtin ǵylym )
2. Genetıka termınin ǵylymǵa engizgen ǵalym? (Aǵylshyn bıologoi
Ý. Betson )
3. Tuqym qýalaýshylyq týraly alǵashqy túsinikter ejelgi qaı
ǵalymdardyń eńbeginde kezdesti? (Demokrıt, Gıppokrat, Platon, Arıstotel )
4. Tuqym qýalaýshylyq degenimiz ne? (Ata - analar belgiler
jıyntyǵynyń urpaqtan - urpaqqa berilý qasıeti)
5. Ózgergishtik degenimiz ne? (Organızmniń tuqym qýalaýshylyq
qasıetiniń syrtqy orta faktorlarynyń áserinen únemi ózgerip otyrýy)
6. Tuqym qýalaýshylyqtyń materıaldyq negizi - DNQ ekendigin dáleldegen ǵalym? (Amerıkalyq genetık O. Evrı)
7. G. Mendel óziniń tájirıbesine qaı ósimdikti aldy? (As burshaǵyn )
8. Ata - analyq formalar qandaı árippen belgilenedi? (R - áripimen belgilenedi. Latynsha “parents” - ata - ana )
9. Eger, bir ǵana jup belgilerinde aıyrmashylyǵy bar ata - analyq formalar býdandastyrylsa ol qalaı atalady?( Monogıbrıdti býdandastyrý )
10. G. Mendeldiń eńbeginiń aty? ( Ósimdik býdandarymen júrgizilgen tájirıbeler)
11. G. Mendeldiń birinshi zańy qalaı atalady?( Birinshi urpaq býdandarynyń birkelkilik zańy)
12. G. Mendeldiń ekinshi zańy qalaı atalady? ( Belgilerdiń ajyraý zańy)
13. Tolymsyz domınanttylyq degenimiz ne? ( Keı jaǵdaılarda F1 urpaqta domınanttylyqtyń baıqalmaı aralyq sıpatta bolýy)
14. Berilgen genotpıterdiń ishinen gomozıgotaly daralardy kórset? AA, Aa, Va, aa; ( AA, aa)
15. Býdan organızminiń gametasynda alleldi (jup) gender bir - birimen aralasyp ketpeı, taza kúıinde saqtalady. Bul ereje qalaı atalady? (Gameta tazalyǵy)
İİ. Muǵalim: Jaqsy, rahmet balalar! Endi juptyq jumystarǵa kezek bereıik. Qazir aldaryńyzǵa qıma qaǵazdar beriledi, sol qaǵazdarǵa til bitirýleriń kerek. ( burshaq pen raýshangúldiń genotıpi jáne fenotıpi boıynsha býdandastyrý)
İİİ. Toptyq jumys. (İ top)
106 - sýretke nazar aýdar. Berilgen tapsyrmany orynda.
A) janýarlardyń genotıpin anyqtańdar;
Á) berilgen sýrettegi janýarlardyń ata - anasynyń genotıpteri men F1 urpaǵynyń genotıpin tabyńdar;
B) Pennet toryna salyp, F2 urpaǵynyń genotıpin anyqtańdar;
V) F2 - degi belgi ajyraýynyń araqatynasyn tabyńdar;
G) F1 men F2 - niń qorytyndysy G. Mendeldiń qandaı zańdaryna baǵynady?
(İİ top)
107 - sýretke nazar aýdar.
A) bular qandaı tuqymdardyń býdandarynan alynǵan dep oılaısyń?
Á) F1 - de qandaı tuqymdar alyndy? Domınanttylyqtyń qaı túrine jatady?
B) ata - anasynyń genotıpin jáne odan túzilgen gametalardyń genderin tabyńdar;
V) F1 urpaqtyń genotıpin jazyp, tústeriniń qandaı qatynasta ajyraıtynyn anyqtańdar.
İİİ. Jańa sabaqty meńgertý
Muǵalim: Jaraısyńdar, balalar, úı tapsyrmasyn ártúrli nusqada talqyladyq, endi jańa sabaǵymyzdy bastaıyq.
«Dıgıbrıdti býdandastyrý jáne belgilerdiń táýelsiz ajyraý zańdylyǵy»
Monogıbrıdti býdandastyrýǵa tájirıbe jasaǵanda, mendel bir jup qarama - qarsy belgilerdiń birneshe urpaq boıy tuqym qýalaý sıpatyn zertteýdiń nátıjesinde eki zańdylyqty ashqan bolatyn. Atap aıtqanda, «Birinshi býdan urpaqtyń belgileriniń birkelki bolýy» jáne «belgilerdiń ajyraýy» zańdary. Alaıda tabıǵatta eki - úsh nemese odan kóp belgileri boıynsha aıyrmashylyqtary bar ósimdikter men janýarlardyń arasynda da ózara býdandastyrýlar júredi. «Mundaı jaǵdaıda belgilerdiń tuqym qýalaýy qandaı zańdylyqtarǵa baǵynady jáne qalaı júredi?» degen suraq týady.
Mine, osy baǵytta Mendel eki jup qarama - qarsy belgileri bar daralardy býdandastyrdy. Mundaı býdandastyrýǵa ol burshaqtyń eki belgisinde aıyrmashylyqtary bar, ıaǵnı tuqymdary sary, jasyl tústi, qabyǵy tegis, kedir - budyr sorttaryn aldy. Býdandastyrýǵa alynǵan daralar gomozıgotaly bolǵandyqtan, birinshi urpaqtaǵy barlyq býdandardyń tuqymdary birkelkilik zańyna sáıkes sary tústi, tegis pishindi bolyp shyqty. Demek, alleldi genderdiń birinshi jubynda tuqymnyń sary túsi men tegis pishini domınantty, al jasyl túsi men kedir - budyr pishini resesıvti bolady. Alynǵan birinshi urpaqty ózara býdandastyrǵan kezde ekinshi urpaqty monogıbrıdtige qaraǵanda, birshama kúrdelirek bolady.
Mendel óziniń alǵan 556 tuqymnyń 315 sary tegis, 101 - sary kedir - budyr jáne 108 - jasyl tegis, al 32 - si jasyl kedir - budyr bolǵan. Olaı bolsa, ekinshi urpaqta ár túrli fenotıp alyndy dep eseptesek, olardyń sandyq araqatynasy shamamen 9AV: 3Av: 3aV: 1aa - ǵa teń nemese 9: 3: 3: 1 qatynasyna sáıkes keledi.
Pennet toryn quramyz. (kórsetý)
Pennet torynan kórip otyrǵanymyzdaı 416 sary 140 jasyl tústi tuqym, al pishinine qaraı 423 tegis 133 kedir - budyr tuqym bar ekenin anyqtalǵan.
16 túrli úılesimniń 12 - si sary tuqymdy, 4 - eýi jasyl tuqymdy, sondaı - aq ekinshi jup belgi boıynsha 12 - si tegis pishindi, 4 - eýi kedir - budyrly tuqymdy kórsetedi. Sondyqtan ajyraý qatynasy 12: 4 nemese 3: 1 - ge teń bolǵandyqtan, belgilerdiń kez - kelgen juby boıynsha ajyraý ózge jubyna baılanyssyz júredi degen qorytyndy jasady. Bul qubylysty belgilerdiń táýelsiz ajyraý zańy dep, oǵan mynandaı anyqtama beriledi: bir - birinen aıqyn eki (nemese birneshe) jup belgi boıynsha ajyratylatyn gomozıgotaly daralardy býdandastyrǵan jaǵdaıda ekinshi urpaqta belgiler jubynyń táýelsiz tuqym qýalaýy jáne olardyń ata - analaryna uqsamaıtyn jańa úılesimder túzýi baıqalady.
Tolyq nusqasyn júkteý
Ashımova Bakyt
Sabaqtyń taqyryby: Dıgıbrıdtti býdandastyrý
Sabaqtyń bilimdilik maqsaty:
Genetıka ǵylymy, tuqymqýalaýshylyq pen ózgergishtik zańdylyqtary týraly bilimderin jınaqtaı otyryp, Mendeldiń zańdylyqtaryn uǵyndyrý.
Damytýshylyq maqsaty:
oqýshylardyń sózdik qoryn, sóz baılyǵyn damyta otyryp, sabaqqa degen súıispenshiligin, qyzyǵýshylyǵyn arttyrý
Tárbıelik maqsaty:
Oqýshylardy jekeleme jáne toppen jumys isteýge, eńbek súıgishtikke tárbıeleý
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń tıpi: Sabaqty sabaq ústinde bekitý
Sabaqtyń ádisi: Problemalyq, baıandaý, suraq - jaýap t. b.
Sabaqtyń jospary:
İ. Uıymdastyrý
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý
İİİ. Jańa sabaqty meńgertý
İÚ. Esepter shyǵarý
Ú. Qorytyndylaý
Úİ. Bekitý.
Úİİ. Baǵalap, úıge tapsyrma berý
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý. Synypty túgeldep, sabaqqa daıarlyǵyn tekserý. Psıhologıalyq daıyndyq:
Qaıyrly kún dostym,
Qaıyrly kún bolsyn!
Búgingi kúnimiz,
Sáttilikke tolsyn!
Bizdiń alar baǵamyz,
Kileń bestik bolsyn!
Muǵalim: Balalar, biz búgingi úı tapsyrmasy boıynsha sabaǵymyzda jekeleme, juptyq jáne toptyq jumystar júrgizemiz.
İ. Olaı bolsa jekeleme jumystarǵa kezek bereıik. Qoldaryńa magnıtti taqtany alyńdar, qoıylǵan suraqtarǵa soǵan jaýap beresińder de jaýabyn tekseresińder. Eger durys jaýap bolsa, sary burshaqty, qate bolsa jasyl burshaqty jınaımyz.
Olaı bolsa bastaımyz: ”Ushqyr oıdan - utymdy jaýap” kútemiz.
1. Genetıka ǵylymy neni zertteıdi? (Ogarnızmderdiń tuqym qýalaýshylyǵy men ózgergishtigin zertteıtin ǵylym )
2. Genetıka termınin ǵylymǵa engizgen ǵalym? (Aǵylshyn bıologoi
Ý. Betson )
3. Tuqym qýalaýshylyq týraly alǵashqy túsinikter ejelgi qaı
ǵalymdardyń eńbeginde kezdesti? (Demokrıt, Gıppokrat, Platon, Arıstotel )
4. Tuqym qýalaýshylyq degenimiz ne? (Ata - analar belgiler
jıyntyǵynyń urpaqtan - urpaqqa berilý qasıeti)
5. Ózgergishtik degenimiz ne? (Organızmniń tuqym qýalaýshylyq
qasıetiniń syrtqy orta faktorlarynyń áserinen únemi ózgerip otyrýy)
6. Tuqym qýalaýshylyqtyń materıaldyq negizi - DNQ ekendigin dáleldegen ǵalym? (Amerıkalyq genetık O. Evrı)
7. G. Mendel óziniń tájirıbesine qaı ósimdikti aldy? (As burshaǵyn )
8. Ata - analyq formalar qandaı árippen belgilenedi? (R - áripimen belgilenedi. Latynsha “parents” - ata - ana )
9. Eger, bir ǵana jup belgilerinde aıyrmashylyǵy bar ata - analyq formalar býdandastyrylsa ol qalaı atalady?( Monogıbrıdti býdandastyrý )
10. G. Mendeldiń eńbeginiń aty? ( Ósimdik býdandarymen júrgizilgen tájirıbeler)
11. G. Mendeldiń birinshi zańy qalaı atalady?( Birinshi urpaq býdandarynyń birkelkilik zańy)
12. G. Mendeldiń ekinshi zańy qalaı atalady? ( Belgilerdiń ajyraý zańy)
13. Tolymsyz domınanttylyq degenimiz ne? ( Keı jaǵdaılarda F1 urpaqta domınanttylyqtyń baıqalmaı aralyq sıpatta bolýy)
14. Berilgen genotpıterdiń ishinen gomozıgotaly daralardy kórset? AA, Aa, Va, aa; ( AA, aa)
15. Býdan organızminiń gametasynda alleldi (jup) gender bir - birimen aralasyp ketpeı, taza kúıinde saqtalady. Bul ereje qalaı atalady? (Gameta tazalyǵy)
İİ. Muǵalim: Jaqsy, rahmet balalar! Endi juptyq jumystarǵa kezek bereıik. Qazir aldaryńyzǵa qıma qaǵazdar beriledi, sol qaǵazdarǵa til bitirýleriń kerek. ( burshaq pen raýshangúldiń genotıpi jáne fenotıpi boıynsha býdandastyrý)
İİİ. Toptyq jumys. (İ top)
106 - sýretke nazar aýdar. Berilgen tapsyrmany orynda.
A) janýarlardyń genotıpin anyqtańdar;
Á) berilgen sýrettegi janýarlardyń ata - anasynyń genotıpteri men F1 urpaǵynyń genotıpin tabyńdar;
B) Pennet toryna salyp, F2 urpaǵynyń genotıpin anyqtańdar;
V) F2 - degi belgi ajyraýynyń araqatynasyn tabyńdar;
G) F1 men F2 - niń qorytyndysy G. Mendeldiń qandaı zańdaryna baǵynady?
(İİ top)
107 - sýretke nazar aýdar.
A) bular qandaı tuqymdardyń býdandarynan alynǵan dep oılaısyń?
Á) F1 - de qandaı tuqymdar alyndy? Domınanttylyqtyń qaı túrine jatady?
B) ata - anasynyń genotıpin jáne odan túzilgen gametalardyń genderin tabyńdar;
V) F1 urpaqtyń genotıpin jazyp, tústeriniń qandaı qatynasta ajyraıtynyn anyqtańdar.
İİİ. Jańa sabaqty meńgertý
Muǵalim: Jaraısyńdar, balalar, úı tapsyrmasyn ártúrli nusqada talqyladyq, endi jańa sabaǵymyzdy bastaıyq.
«Dıgıbrıdti býdandastyrý jáne belgilerdiń táýelsiz ajyraý zańdylyǵy»
Monogıbrıdti býdandastyrýǵa tájirıbe jasaǵanda, mendel bir jup qarama - qarsy belgilerdiń birneshe urpaq boıy tuqym qýalaý sıpatyn zertteýdiń nátıjesinde eki zańdylyqty ashqan bolatyn. Atap aıtqanda, «Birinshi býdan urpaqtyń belgileriniń birkelki bolýy» jáne «belgilerdiń ajyraýy» zańdary. Alaıda tabıǵatta eki - úsh nemese odan kóp belgileri boıynsha aıyrmashylyqtary bar ósimdikter men janýarlardyń arasynda da ózara býdandastyrýlar júredi. «Mundaı jaǵdaıda belgilerdiń tuqym qýalaýy qandaı zańdylyqtarǵa baǵynady jáne qalaı júredi?» degen suraq týady.
Mine, osy baǵytta Mendel eki jup qarama - qarsy belgileri bar daralardy býdandastyrdy. Mundaı býdandastyrýǵa ol burshaqtyń eki belgisinde aıyrmashylyqtary bar, ıaǵnı tuqymdary sary, jasyl tústi, qabyǵy tegis, kedir - budyr sorttaryn aldy. Býdandastyrýǵa alynǵan daralar gomozıgotaly bolǵandyqtan, birinshi urpaqtaǵy barlyq býdandardyń tuqymdary birkelkilik zańyna sáıkes sary tústi, tegis pishindi bolyp shyqty. Demek, alleldi genderdiń birinshi jubynda tuqymnyń sary túsi men tegis pishini domınantty, al jasyl túsi men kedir - budyr pishini resesıvti bolady. Alynǵan birinshi urpaqty ózara býdandastyrǵan kezde ekinshi urpaqty monogıbrıdtige qaraǵanda, birshama kúrdelirek bolady.
Mendel óziniń alǵan 556 tuqymnyń 315 sary tegis, 101 - sary kedir - budyr jáne 108 - jasyl tegis, al 32 - si jasyl kedir - budyr bolǵan. Olaı bolsa, ekinshi urpaqta ár túrli fenotıp alyndy dep eseptesek, olardyń sandyq araqatynasy shamamen 9AV: 3Av: 3aV: 1aa - ǵa teń nemese 9: 3: 3: 1 qatynasyna sáıkes keledi.
Pennet toryn quramyz. (kórsetý)
Pennet torynan kórip otyrǵanymyzdaı 416 sary 140 jasyl tústi tuqym, al pishinine qaraı 423 tegis 133 kedir - budyr tuqym bar ekenin anyqtalǵan.
16 túrli úılesimniń 12 - si sary tuqymdy, 4 - eýi jasyl tuqymdy, sondaı - aq ekinshi jup belgi boıynsha 12 - si tegis pishindi, 4 - eýi kedir - budyrly tuqymdy kórsetedi. Sondyqtan ajyraý qatynasy 12: 4 nemese 3: 1 - ge teń bolǵandyqtan, belgilerdiń kez - kelgen juby boıynsha ajyraý ózge jubyna baılanyssyz júredi degen qorytyndy jasady. Bul qubylysty belgilerdiń táýelsiz ajyraý zańy dep, oǵan mynandaı anyqtama beriledi: bir - birinen aıqyn eki (nemese birneshe) jup belgi boıynsha ajyratylatyn gomozıgotaly daralardy býdandastyrǵan jaǵdaıda ekinshi urpaqta belgiler jubynyń táýelsiz tuqym qýalaýy jáne olardyń ata - analaryna uqsamaıtyn jańa úılesimder túzýi baıqalady.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
Atyraý oblysy, Atyraý qalasy
