InfoHub Logo

Bákir Dana Galymjanqyzy
Turan ýnıversıteti, Jýrnalısıka mamandyǵynyń 3 kýrs stýdenti
Ǵylymı jetekshi:aǵa oqytýshy Álmish Jadyra Talǵatqyzy

Túıindeme

Epıtafıa erte ortaǵasyrlyq rýna jazýlary ejelgi túrki qoǵamynyń tarıhy men mádenıetin jan-jaqty zertteýdiń mańyzdy kózi bolyp tabylady. Osyǵan baılanysty zertteýshilerdiń nazaryn áli jetkilikti túrde aýdara qoımaǵan paleoetnografıalyq málimetterdiń mańyzy az emes. Alǵash ret úsh semantıkalyq blokqa bólingen osy aqparatqa júıeli taldaý jasalynǵan: 1. Batyrdyń ómirbaıany jáne ómirlik qyzmeti; 2. Aınaladaǵy álemniń shyndyqtary men qundylyqtary; 3. «Ótpeli kezeń» jáne mádenı rámizder. Berilgen aqparat ejelgi túrki etnososıaldyq birlestikteri taıpalarynyń ómirlik sıkli men mádenı erekshelikterin jetkilikti túrde beıneleıdi degen qorytyndyǵa keldi.

Kilt sózder: ejelgi túrik zamany, mádenıet, qoǵam, jerleý, batyrlyq erlikter, epıtafıalar.

Anotasıa

Ranne srednevekovye rýnıcheskıe nadpısı epıtafıı ıavláútsá vajneıshım ıstochnıkom dlá vsestoronnego ızýchenıa ıstorıı ı kúltýry drevnetúrkskogo obshestva. Nemalovajnoe znachenıe v etom plane ımeıýt dannye paleoetnografı-cheskogo haraktera, eshe nedostatochno prıvlekavshıe k sebe vnımanıe ıssledovateleı. Vpervye daetsá sıstemnyı analız etıh svedenıı, raspredelennyh na trı semantıcheskıh bloka: 1. Bıografıa ı prıjıznennaıa deıatelnostgeroıa; 2. Realıı ı sennostı okrýjaıýshego mıra; 3. Temy «perehoda» ı znakovye oboznachenıa kúltýry. Delaetsá vyvod o tom, chto prıvedennye svedenıa naıbolee adekvatno otrajaıýt jıznennyı sıkl ı osobennostı kúltýry plemen drevnetúrkskıh etnososıalnyh obedınenıı.

Klúchevye slova: drevnetúrkskoe vremá, kúltýra, obshestvo, pogrebenıa, geroıskıe podvıgı, epıtafıı.

Annotation

Early medieval runic inscriptions of the epitaph are the most important source for a comprehensive study of the history and culture of the ancient Turkic society. In this regard, paleoethnographic data, which have not yet sufficiently attracted the attention of researchers, are of no small importance. For the first time, a systematic analysis of this information is given, divided into three semantic blocks: 1. Biography and lifetime activity of the hero; 2. Realities and values ​​of the surrounding world; 3. Themes of "transition" and cultural symbols. It is concluded that the given information most adequately reflects the life cycle and cultural features of the tribes of ancient Turkic ethnosocial associations.

Key words: ancient turkic time, culture, society, burials, heroic deeds, epitaphs.

Ádebıette damyǵan mıfterdiń biri - «kóshpendilerdiń sheksiz qatygezdigi men jabaıylyǵy týraly mıfter» [1b, 50], - avtorlar (olar qandaı jazba dástúrine jatatyny mańyzdy emes - grek-rım, qytaı nemese eski orys) qandaı-da bir túrde jazba kózderinen alynǵan aqparat usynǵan dál sol kóshpendiler «múddeli» partıaǵa shabýyl jasady, sondyqtan ony obektıvti dep sanaý qıyn. Belgili bir dárejede bul dáleldemeler barlyq jaǵymsyz sıpattamalarymen birge qazirgi zamanǵy «soǵys mádenıeti» teorıasyna negizdelgen [2 b, 56-58], onyń áseri keıbir óte mańyzdy tarıhı-arheologıalyq zertteýlerde seziledi.

Árıne, kóshpeli qoǵamdardyń ómirindegi soǵystyń (reıd, jaýlap alý) mańyzdylyǵyn tómendetý nemese tipti joqqa shyǵarý durys emes, nemese, eń bolmaǵanda, abaısyzdyq bolar edi. Alaıda kóshpendiler mádenıetiniń bul jaǵyna degen shamadan tys qyzyǵýshylyq birjaqty bolyp kórinedi. Nege deseńiz, aýylsharýashylyq órkenıetteriniń negizin shaıqaltqan kóshpendilerdiń aldyńǵy qatarly áskerı bólimderiniń «artynda» ózindik, tolyǵymen erekshe etnografıalyq álem paıda boldy, áldeqaıda az dárejede nemese tek jalpylanǵan túrde, aqparatpen jaryqtandyrylǵan  jazbasha derekkózderden alynǵan. Bul álemge barabar ený úshin kóshpelilerdiń «ózderi týraly» jazǵan eskertkishterin taldaý mańyzdy arheologıalyq jáne etnografıalyq materıaldarmen ózara baılanysty.

Ortalyq Azıa men Ońtústik Sibirdiń kóshpeli qoǵamdarynyń etnomádenı tarıhynda mundaı múmkindik tek bir ret beriledi - bul ejelgi túrik rýnalyq jazba eskertkishteri - lakonızmimen jáne mátinderdiń mánerliligimen tańqalarlyq, olar tek shejire emes ejelgi túrik qaǵanattary tarıhynyń tarıhy, sonymen birge erte ortaǵasyrlyq kóshpeli qoǵamdardyń mádenıetin zertteýdiń mańyzdy kózi. Bul fýnksıada olardy S.G. Kláshtornyı olardaǵy mıfologıalyq jáne epıkalyq sújetter turǵysynan; ejelgi túrkilerdiń keńistik pen ýaqyt týraly ıdeıalary; ejelgi túrki dinin jáne Orhon eskertkishterindegi qaǵan beınesin qalpyna keltirý; memlekettik birlestikterdiń etnomádenı tarıhyn zertteýge arnalǵan rýnıkalyq jazýlardyń jalpy maǵynasy. Ár jyldardaǵy ǵylymı jýrnaldarda jeke maqalalar retinde jarıalanǵan bul jumystar eki avtorlyq jınaqta barynsha tolyq jınaqtalǵan: S.G. Kláshtornyı «Ortalyq Azıa tarıhy jáne rýnıkalyq jazý eskertkishteri» [3] jáne S.G. Kláshtornyı «Ejelgi túrki jazba eskertkishteri jáne Ortalyq Azıanyń etnomádenı tarıhy» [4].

Bul jumys S.G. Kláshtornyı  belgilegen baǵyttyń negizgi aǵymynda jazylǵan,  biraq birinshi kezekte kóshpendilerdiń áleýmettik dárejelengen (dınastıkalyq) mádenıetin emes, dástúrli (paleoetnıkalyq-grafıkalyq) taldaýǵa qatysty. «Erte ortaǵasyrlyq kóshpendiler» uǵymynyń ózi bizde keńinen túsindiriledi, onyń ishinde ejelgi túrikter men uıǵyrlar ǵana emes, sonymen qatar Enıseı qyrǵyzdary da kimniń epıtafıalyq jazbalarynda dástúrli emes, oqıǵaǵa baılanysty, etnomádenı tarıh kontýry neǵurlym egjeı-tegjeıli jáne aıqyn túrde kórsetilgen.

Biz qoldanǵan rýnalyq jazýlardyń mátinderi men fragmentteri S.E. Malova [5, 6, 7], S.G. Kláshtornyı [3, 4, 8], I.A. Batmanov jáne A.Ch. Kýnaa [9], D.D. Vasıleva [10, 11] jáne basqalar sıpattap jazǵan. Bul kezde biz jeke avtorlardyń aýdarmalaryndaǵy erekshe leksıkalyq aıyrmashylyqtardy eskergen joqpyz. Zeıin men dáıeksózdiń negizgi obektisi - belgili bir sújet, eger ol maqsatqa osylaı baılanysty bolsa.

Jalpy, olardyń kanondyq sıpatyn qamtamasyz etetin bir jazýdan ekinshi jazbaǵa aýysatyn mundaı taqyryptardyń sany onsha kóp emes bolyp shyǵady. Epıtafıany eskere otyryp, onyń mazmuny boıynsha, ıaǵnı, sonymen qatar belgili bir jolmen, jazýlardyń tabıǵatyn baǵdarlap, olardy úsh semantıkalyq blokqa bólýge bolady. Sonymen birge, bloktardyń árqaısysynda birneshe ózara baılanysty taqyryptar bólip kórsetilgen. 1. Batyrdyń ómirbaıany jáne ómirlik qyzmeti. 2. Aınaladaǵy álemniń shyndyqtary men qundylyqtary. 3. «Ótpeli kezeń» jáne mádenı rámizder. Ádette, jazýlardyń árqaısysynda prezentasıanyń stereotıptik sıpatyn edáýir baıytatyn birneshe qosymsha málimetter bar. Jalpy, osylaısha,  olar «ıdealdy» túrde túrik jaýyngeriniń týǵannan ólgenge deıingi ómir jolyn jáne jalpy aıtqanda, ony qorshaǵan shyndyqty jetkilikti egjeı-tegjeıli kórsetedi.

Batyrdyń ómirbaıany jáne ómirlik qyzmeti. Jazýlardyń barlyǵy derlik ómirbaıandyq málimetterdi qamtıdy; sondyqtan olardy tek epıtafıa retinde ǵana emes, sonymen qatar olardyń atynan jazylǵan adamdardyń moıyndaýlary retinde qarastyrýǵa bolady. Memlekettik mańyzy bar túrik qaǵandarynyń «úlken» jazýlarynda bul málimetter shejirelik sıpatqa ıe. «Kishkentaı» jazýlarda, eń aldymen Enıseı jazbalarynda, ómirbaıandyq derekter, árıne, qarapaıym, biraq bul adam úshin olar onsha mańyzdy emes. «On aı ol meni (meniń anam)» kóterdi; nemese - «Meniń úlken aǵam tutqynǵa alyndy» jáne t.s.s. Olardyń kópshiliginde batyrdyń shyqqan tektiligi týraly aıtylady: «Men, Kúl Tırıg, úsh jasymda ákesiz qaldym. Meniń aǵam, áıgili týtýk, meni adam qyldy (meni tárbıeledi)»; «Beın uly, komandır, men ákesiz qaldym»; «Men han urpaǵynan týdym»; «Meniń ákem - halyqtyń júgirisi» jáne t.s.s. nazar aýdararlyq jaıt, birqatar jaǵdaılarda tek asyl tegi týraly ǵana emes, sonymen qatar jas batyrdyń ákesinen erte aırylýy týraly aıtylady, bul jıi bolatyn sol dramalyq ýaqytta (osyǵan uqsas Temýchınniń balalyq shaǵy, bolashaq Shyńǵyshan týraly oqıǵany eske túsirý jetkilikti).

Sonymen qatar, tektiliktiń tuqym qýalaýshylyq qasıetterimen qatar, satyp alynǵan, keıipker ómirbaıanynyń áleýmettik mańyzdy faktileri de kem emes mańyzǵa ıe boldy. Bul rette onyń aty, áleýmettik mártebesi (ataǵy), ómir boıǵy isteri, qaıtys bolý ýaqyty men jaǵdaılary jıi kórsetiledi. Mysaly: «Toǵyz jasymda men tunshy hanǵa qyzmet ete bastadym»; «Men ataqty tegınmin»: «... memlekettiń ustazy bolý» jáne t.b. Mundaı «tólqujat» rýna jazýynyń árbir eskertkishine prezentasıanyń qabyldanǵan stereotıpterine qaramastan, jeke sıpat beredi.

Epıtafıalyq jazýlardyń kópshiliginde emes, kóbinde keıipker ómiriniń negizgi leıtmotıvi - áskerı erlik taqyryby. Jazýlarda únemi «batyrlyq erlik», «batyrlyq esim», «meniń qaharmandyq erligim jáne meniń erli-zaıyptylarym» t.b. Jaýap naqty túrde beriledi: «Men ózimniń erligim úshin men bes ret joryqtarǵa shyqtym»; «Men syrtqy jaýmen jeńiske jettim»; «Meniń erlik kúıim - meniń ıgiligim: men toǵyz batyrdy óltirdim». Qoǵamdyq mańyzdylyqtyń eń joǵarǵy satyp alýy jáne ólshemi: «Men jer betinde ózimniń erligimniń arqasynda ornyqtym».

Keıde óltirilgen dushpandardyń sany kórsetiledi, olardyń «kúshi», jazýlardyń kontekstine qaraǵanda, tek jaýyngerdi ǵana emes, sonymen birge «memlekettiń» ózin: «toǵyz batyr», «on bes jaýynger», «otyz er», «jetpis batyr» (biraq budan artyq). Birqatar jaǵdaılarda óltirilgen «batyrlar» zertteýshilerdiń nazaryn birneshe ret aýdarǵan «balbal» termınimen tikeleı baılanysty.

Joǵaryda keltirilgen nusqaýlar qytaı derekkózderinde rým mátinderinde «balbaldar» dep atalatyn tastardy ornatý týraly málimettermen senimdi túrde baılanystyrýǵa múmkindik beredi, óltirilgen jaýlarynyń sany boıynsha, biraq olardyń sany kóbeıtilip aıtylǵan (qytaı mátininde Tańshý). «Júzge deıin, tipti myńǵa deıin» [12, 230 b.]. Taǵy bir ǵylymı fakt (S.G. Kláshtornyıdyń aıtýy boıynsha) bul tastar (dálirek aıtqanda, olardaǵy kúsh) qaıtys bolǵan asyl adamǵa qurbandyq (nemese syılyq) retinde qyzmet etýi múmkin. Muny Ibn-Fadlan oǵyz túrikteri arasyndaǵy óltirilgen jaýlardyń aǵash beınelerine qatysty da atap ótken: «Mine, onyń jastary oǵan jumaqta qyzmet etedi»; Mońǵoldar arasynda Marko Polo, olar uly handardy jerleý rásiminde kezdeskenderdiń bárin óltirip: «Bizdiń egemendigimizge qyzmet etý úshin kelesi dúnıege baryńyz», - deıdi (13. 69-70 b).

Aınaladaǵy álemniń shyndyqtary men qundylyqtary. Kóptegen mátinderde epıtafıa qaharmanynyń serikteri (áskerı otrády), sany boıynsha, júz nemese elý adam týraly aıtylady: «Meniń júz serim - serikterim»; «meniń batyr joldastarymnyń júzi» jáne t.b. «Men ózimniń áskerı erligimdi buzdym. Men qazynalarymdy jáne elý sarbazymdy qırattym». Bul derekterdiń ejelgi túrki áskerı quramalarynyń naqty quramyna qanshalyqty sáıkes keletindigin aıtý qıyn, biraq eger olar shyndyqqa jaqyn bolsa, onda sóz joq, bul jerde iri áskerı joryqtar týraly emes, epızodtyq reıdter týraly bolyp otyr. Olardyń áleýmettik mártebesin jáne jasaqty ustaý úshin qajet oljany alý (áıgili túrkimen alamandary sıaqty).

Sońǵy jaǵdaıda Temir-Qapyǵa («Temir qaqpa») aımaǵynda Tońykók jaýlap alǵan soǵdylyqtardan alym-salyq alý týraly aıtylady. Bul qundylyqtardyń kóshpelilerdiń bıligi men menshigine únemi shyǵatyny anyq, bul ekzopolıttik memleket tujyrymdamasyna sáıkes keledi, dep N.N. Kradın [14. S. 183-184] sóz etti, degenmen ekonomıkanyń negizi bola almady.

Kóshpendilerdiń joǵary áleýmettik mártebesin anyqtaıtyn ómir boıǵy satyp alýlar sıaqty, birinshi oryndy belbeý men banner ıelendi: «Men qyzyl týdyń tutqynymyn»; «Memlekettiń ádemi qyzyl týy; Men altyn belbeýimdi (dirildi) belime baıladym»; «Men beldi belime elý toǵaly (sózbe-sóz - elý altyn belbeý) arqama baılap qoıdym»; «Meniń batyrlyq erligim. Meniń belim qyryq (resmı) baılammen»; «Meniń batyrlyq erligim (nemese: men batyrlar arasynda batyrmyn). Meniń qyryq eki toǵym bar (nemese: meniń belbeýimde kýlon túrindegi aıyrym belgileri)»; «Men belimde altyn kýlondar bar beldikti baıladym». Áleýmettik (áskerı) erekshelik belgisi retinde arnaıy bólingen áshekeılermen beldikti birneshe ret eske túsirý osy etnografıalyq detaldyń shynaıy tabıǵatyn kórsetedi. Men Kýraı, Týektadan jáne Saıano-Altaıdyń basqa da baı qorymdarynan tabylǵan altyn jalatylǵan tabaqsha men aspaly dekorırlengen belbeý jıyntyqtary dep sengim keledi [15. 76-80b]. Alaıda, buǵan senimdilik joq: jerleýdiń birde-birinde mundaı belbeý nemese onymen baılanysty oıý-órnekter tabylǵan joq.

Ejelgi túrik rýnalyq jazba eskertkishterindegi etnografıalyq mazmundaǵy sújetter batyrlyq erlikter men baǵaly syılyqtar taqyrybynan góri tómen, biraq maǵynasy jaǵynan ózindik ereksheligi jaǵynan olar kem emes mańyzdy bolyp shyǵady. Sonymen, jalpy alǵanda, ejelgi túrkilerdiń sharýashylyǵynyń mal baǵdary naqty anyqtalǵan, biraq turaqty kóshpendilik túrinde emes, qytaı derekkózderinde baıandalǵandaı - «olar ár túrli jerge baılanysty jyljıdy shóp pen sýdyń kóptigine baılanysty»[12. 229 b.], biraq kóshpendiliktiń vertıkaldy marshrýttarymen júıeli júrgizýshi júıesi túrinde. Rýnalyq jazýlar boıynsha jazǵy jaıylymdar taýda bolǵan: «Men Iargýn haıýanymyn! Men jazǵy lagerlerimde taýǵa shyǵamyn. Men jazymdy sonda ótkizemin! «Al qysqy jaıylymdar sáıkesinshe taý aralyq oıpattarda ornalasty, óıtkeni ony Saıan-Altaı taýlarynyń mal ósirýshileri qoldanady. Bir otbasynyń qaramaǵyndaǵy mal sany shekteýsiz bolǵan sıaqty: «mórtabanmen (tańbamen) belgilengen jerdegi mal nómirsiz boldy»; jáne qonys jerleri janýarlar kúntizbesine sáıkes ózgerdi.

Erte ortaǵasyrlyq kóshpendilerdiń jylqy ósirý mádenıeti erekshe kózge túsedi. Tývalyq jazýlardyń birinde: «Men ózim alpys jylqyǵa mindim» (ıaǵnı únemi jylqyny aýystyryp otyratynmyn), qazirgi kezdegi jylqy ósirýshi qoǵamdarda jasaǵandaı. Ejelgi túrki arheologıasy úshin dástúrli atpen jerlengen (eki, tipti úsh jylqy) jerleý bul derekkózdiń dáleli bolyp tabylady. Bul jaǵdaıda, sózsiz, óziniń sedla dep atalatyn attary kózge tústi. Sonymen, Kýlı-CHýra eskertkishinde «óziniń sur jylqysy» jáne «óz shyǵanaq jylqysy» týraly aıtylady. Keıbir erekshe erekshe kóringen soǵys jylqylarynyń esimderi bizge deıin jetken: «Shaly» - Arjan-1 qorǵanyndaǵy kirme qorymyndaǵy shetki betindegi jazý; Sholý - «Essiz» - Kúlteginniń súıikti (aq) jylqylarynyń biri.

Sonymen birge erte ortaǵasyrlyq kóshpelilerdiń mal sharýashylyǵy kúrdeli sıpatta boldy deýge tolyq negiz bar. Sonymen qatar, geografıalyq jaǵdaılarǵa baılanysty, paleoekonomıkadaǵy mal sharýashylyǵy men basqa da qosalqy kásipter úlesiniń araqatynasy ózgerýi múmkin. Árıne, qosalqy sharýashylyq bolǵan. Tývalyq jazýlarda «meniń egistigim», «meniń órisim» dep atalady. Keıbir mátinderde ejelgi túrikter arasynda dóńgelengen ań aýlaý týraly aıtylady («Han áskeri ań aýlaýǵa ketti. Elikter dóńgelekteýde ustaldy. Búkil ásker qýandyqa tap boldy»). Keıingi orta ǵasyrlarǵa deıin kóshpendiler arasynda dóńgelek ań aýlaý, olardyń strategıasy men taktıkasy turǵysynan naqty áskerı operasıalarǵa daıyndyqtyń bir túri bolǵandyǵy belgili [16]. Sondaı-aq paıdaly qazbalardy óndirýge qatysty basqa da mańyzdy mádenı qundylyqtarmen birge aıtylǵan belgiler bar (Meniń ıeligimde meniń shahtalarym, meniń kilemderim, meniń úıim. Tórt myń jylqym bar»). Ejelgi túrkiler temir buıymdaryn (qarý-jaraq) jasaýmen erekshe tanymal bolǵany qytaı derekterinen belgili.

Bul kezde áskerı (bekinister) qurylymdy boldy - «Onyń batyrlyq erligi. Meniń batyr atym - Baǵyr. Júz batyr». Basqa nárselermen qatar, bul jazý qyzyqty, óıtkeni ol qazirdiń ózinde qazylǵan arheologıalyq keshenmen baılanysty [17] jáne Baǵyr esimin eske túsiretin jazýdyń arqasynda daralanǵan. Múmkin bul jerlerde  ǵımarattar da bolǵan shyǵar («Men munaradaǵy hanshaıymymnan bólindim»; «Meniń hanshaıymym munaraǵa túl jasady»).

Otbasynyń quramyna baǵa berý óte qıyn, óıtkeni bul týraly janama dálelder ǵana bar. Marqum «tastap ketken» jaqyn týystarynyń arasynda onyń áıeli, anasy, uldary, úlken jáne kishi inileri, úlken ápkesi, kúıeý balalary men kelinderi bar. Ár túrli kombınasıalarda olar kóbinese birge tizimdeletindikten, áńgime kóbinese kóshpeli qoǵamdarǵa tán úlken bólinbegen (patrıarhaldy) otbasy týraly bolyp otyr. Uldardyń týylýy men tárbıesi erekshe maqtanysh retinde atap ótiledi («Men úsh ulymdy tárbıeleı aldym»).

 «Ótpeli kezeń» taqyryptary jáne mádenıettiń sımvolıkalyq belgilenýi. Tiriler áleminen ólgender álemine «aýysý» sújetterin biz buǵan deıingi eńbekterimizdiń birinde qarastyrdyq [18], biraq organıkalyq túrde olar osy baıandaýdyń mazmunyna enedi.

Marqumnyń atynan jazylǵan ejelgi túrik rýnıkalyq jazýlarynyń eń kóp kezdesetin ıdıomasy «bólinip», «lázzat almady». Olar maǵynasy jaǵynan jaqyn, biraq bir-birine uqsamaıdy. Qaıtys bolǵan batyrdyń «bólip» alǵan nársesi, negizinen, onyń jaqyn ortasy: eń aldymen «záýlim úıdegi» áıeli (hanshaıymy nemese dosy); sodan keıin baýyrlary, balalary (ádette uly nemese uldary), joldastary men otrádtary, ıaǵnı ony kúndelikti qarym-qatynas deńgeıinde qorshap turǵan adamdar. Keıipker «lázzat almaǵan» qubylystardyń sheńberine ol «bólip» alǵan, biraq keńirek jáne aıqyn áleýmettanǵan qubylystar jatady. Olarǵa memleket, han nemese júgiris, han syılyqtary, úıir jylqylar, batyr-serikteri, óziniń jeke áskerı is-áreketteri men erligi, ıaǵnı eń aldymen batyr maqtan tutqan qoǵamdyq ónimniń mólsheri jatady jáne onyń tiri kezinde ıelik etken. Olar birge «Otan» tujyrymdamasyn qurady: «Men ózimdi qaıǵyǵa bólep, óz jerim men sýymnan bóldim», ıaǵnı, óz Otanymnan aıyryldym.

Ádette ólimniń tikeleı sebebi kórsetilmeıdi, biraq búkil ómiri sıaqty ólimnen keıingi jazba-epıtafıaǵa laıyqty keıipker úshin bul erlik sebep - shaıqasta nemese shtabty, týystaryn jáne dostaryn qorǵaý kezinde ólim kóne túrki tarıhynyń basty keıipkerleri - Kúl-Tegin bolǵan. Mundaı qaharmandyq qaza árqashan kútpegen, sondyqtan taǵdyr men taǵdyrdyń motıvi rýna jazýlarynda aıqyn estiledi.

Rýnalyq jazba-epıtafıalarynyń bir tyıymy - qaıǵyly adamnyń qaıtys bolýyna baılanysty da, onyń jaqyn týystary da bildiretin «qaıǵy» motıvi. «Muń» sózi kóptegen rýnalyq mátinderde kezdesedi. Bul kúı onyń aǵasy Mogılánnyń atynan jazylǵan Kúl-Tegin eskertkishiniń mátininde eń úlken mánerlilikpen kórinedi: «Meniń úlken aǵam Kúl-Tegın qaıtys boldy, biraq men qaıǵyrdym: meniń kózderim soqyr bolyp kórindi, meniń Paıǵambarlyq oıym kúńgirt bolyp kórindi, (a) men ózime renjidim. Sondyqtan men qaıǵymen oıladym, al meniń kózimnen jas aqqan kezde jáne  júregimnen (qatty) jylaǵan daýystar shyqqan kezde, men qaıta-qaıta qaıǵyrdym». Munyń qysqasha rastaýy qytaı jylnamasynda saqtalǵan: «Mogılán bul eskertkishke qınalyp qarady». Jáne bul kóshpendilerdiń «jabaıylyǵy men varvarlyǵyn» daralandyrǵan naqty tarıhı keıipkerdiń atynan aıtylady! Osyndaı basqa qarapaıym mysaldar retinde: «Onyń áıeli qaıǵyǵa batyp, jesir qaldy»; «Qaıǵyly jesir qalady»; «Meniń balam qaıǵyǵa batty». jáne t.b sózderdi keltirýge bolady.

Derekkózderde qaıtys bolǵan túrik qaǵandaryna usynylǵan syılyqtar egjeı-tegjeıli sıpattalǵan. Kúl-Tegin - «kóptegen (sózbe-sóz 10000) syılyqtar men altyn men kúmistiń sansyz kóp mólsheri»; «Ólsheýsiz» altyn men kúmisten basqa, kelgender «ózderiniń jaqsy attaryn, qara jorǵalaryn, kók tıinderin jáne marqumdarǵa syı-sıapatsyz jetkizgen». Jaqynda Bilge Qaǵannnyń memorıaldyq kesheniniń qazba jumystary bul jerde altynnan jasalǵan zattardy tartý etken «qazynalardyń» bar ekendigin rastady [20]. Múmkin, basqa jaǵdaılarda bul usynystar mańyzdy boldy. Sonymen birge, qaıtys bolǵan adamnyń qaldyratyn qundylyqtary (ósıet sózderi) týraly da aıtylady: «Men halqyma áskerı erligimdi, soǵys oljamdy mura etip qaldyrdym»; «Júgir, baı bol! Bostandyqty, baılyqty nyǵaıt, meniń jaqsylyǵym (ósý)»; «Danyshpan Taǵan - men sizdiń jerleýińiz arqyly sizdiń syılyqtaryńyzdy (áshekeılerińizdi) aldym»; «Onyń uly murager bolyp qaldy».

Tizimdegi baılyq - muraǵa qaldyrylǵan jáne qaıtys bolǵan adamǵa syılyqtarmen  birge qaıtys bolǵan adamnyń ómirlik is-áreketteriniń arqasynda jınaqtalǵan qundylyqtardyń áleýmettik qoryn qurady jáne sonymen birge onyń týystarynyń oǵan degen qatynasyn anyqtady dep boljaýǵa bolady. Batyrdyń kózi tirisinde neǵurlym kóp paıdasy (jáne, sózsiz, materıaldyq ǵana emes, jalpy áleýmettik paıdaly) bolǵan saıyn, onyń týystary men jerleý rásimine qatysqandardyń barlyǵynyń qurmeti men qundylyǵy soǵurlym kóp boldy. Sonymen qatar, qundylyqtar teorıasyna sáıkes, muragerler men jiberilgenderdiń sany, kem degende, alegorıalyq túrde, proporsıonaldy bolýy kerek edi.

Ejelgi túrikterdiń jerleý-memorıaldyq keshenderinde birdeı quramdas bólikter bar: jylqylardyń ilimderi, qurbandyqqa arnalǵan tastar-balbaldar (óltirilgen jaýlardyń «kúshi»), barlyq ejelgi túrik tas músinderiniń keýdesinde beınelengen ydys. Ejelgi túrik mádenıetiniń mańyzdy belgileri - soǵys jylqysy, óltirilgen jaýdyń kúshi jáne jerleý ydysy (bokal) solar bolǵan shyǵar. Demek, Enıseıde tabylǵan uıǵyr jazýy bar kúmis tostaqtardyń biri: «Jarqyraǵan keseni ustap turyp, men tolyqtaı baqyt taptym» dep beker aıtpaǵan »dep boljaı alamyz [21].

Epıtafıalyq jazýlary bar tastar ornalasqan jer bederiniń ashyq jerleri olarǵa baǵyttalǵan adamdardyń saýattylyǵynyń joǵary deńgeıin usyndy. Birinshi tulǵada jazylǵandaı, qaıtys bolǵan túrik batyrlarynyń ózi jáne bolashaq urpaq ókilderine eń senimdi úndeýi olarǵa dúnıe týraly kózqarasyn, qajetti ómir saltyn, búkil áleýmettik (memlekettik) qundylyqtar júıesin jáne t.b. ıge etip qaldyrǵan. Mundaı memorıaldyq estelik mádenı genezıstegi kóptegen, sonyń ishinde erlik dástúrlerdiń saqtalýyna yqpal etkeni daýsyz.

Árıne, erte ortaǵasyrlyq kóshpendiler mádenıetiniń kóne túrik rýnalyq jazba eskertkishteri-epıtafıalary materıaldarynyń negizinde jınaqtalýy múmkin modeli jetkilikti tolyq emes jáne olarda berilgen sújetterdiń belgili bir jıyntyǵymen shekteledi. Biraq bul «úlgi» (bul onyń erekshe qundylyǵy) jazýlardy jasaýshylardyń ózderi jasaǵan, sondyqtan obektıvti túrde osy jarqyn jáne erekshe mádenıettiń mańyzdy aspektilerin kórsetedi. Jalpy alǵanda ol Saıan-Altaıdyń qazirgi malshy halyqtarynyń etnografıalyq mádenıetine jaqyndaıdy, biraq neǵurlym qatal, baı jáne arhaıkalyq kórinedi. Sáıkes arheologıalyq materıaldar - jerleý men eske alý rıtýaldarynyń, beıneleý óneri eskertkishteriniń jáne ilespe túgendeýdiń naqty belgilengen kesheni osy modelge tolyq sáıkes keledi.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Hazanov A.M. Kochevnıkı ı vneshnıı mır. SPb.: Izd-vo fılıl. f-ta SPbGÝ, 2008. 508 s.

2. Okladnıkova E.A., Shebrova S.Ia. Voennaıa sımvolıka drevnıh kochevnıkov. SPb.: Eleksıs, 2009. 203 s.

3. Kláshtornyı S.G. Istorıa Sentralnoı Azıı ı památnıkı rýnıcheskogo pısma. SPb.: Peterbýrgskoe vostokovedenıe, 2003. 557 s.

4. Kláshtornyı S.G. Památnıkı drevnetúrkskoı pısmennostı ı etnokýltýrnaıa ıstorıa Sentralnoı Azıı. SPb.: Peterbýrgskoe vostokovedenıe, 2006. 590 s.

5. Malov S.E. Památnıkı drevnetúrkskoı pısmennostı. M.; L.: Izd-vo AN SSSR, 1951. 451 s.

6. Malov S.E. Enıseıskaıa pısmennosttúrkov. M.; L.: Izd-vo AN SSSR, 1952. 114 s.

7. Malov S.E. Památnıkı drevnetúrkskoı pısmennostı Mongolıı ı Kırgızıı. M.; L.: Izd-vo AN SSSR, 1959. 111 s.

8. Kláshtornyı S.G. Rýnıcheskıe památnıkı Ýıgýrskogo kaganata ı ıstorıa Evrazııskıh stepeı. SPb.: Peterbýrgskoe vostokovedenıe, 2010. 324 s.

9. Batmanov I.A., Kýnaa A. Ch. Památnıkı drevnetúrkskoı pısmennostı Tývy. Kyzyl: Izd-vo TNIIALI, 1963-1965. Vyp. 1-111.

10. Vasılev D.D. Drevnetúrkskaıa epıgrafıka Iýjnoı Sıbırı // TS 1975 goda. M.: Naýka. Gl. red. vost. lıteratýry, 1978. S. 92-101.

11. Vasılev D.D. Drevnetúrkskaıa epıgrafıka Iýjnoı Sıbırı, II. // TS 1977 goda. M.: Naýka. Gl. red. vost. lıteratýry, 1981. S. 51-62.

12. Bıchýrın (Iakınf). Sobranıe svedenıı o narodah, obıtavshıh v Sredneı Azıı v drevnıe vremena. M.; L.: Izd-vo AN SSSR, 1950. T. I.379 s.

13. Grach A.D. Drevnetúrkskıe ızvaıanıa Tývy. M.: Izd-vo vostochnoı lıter., 1961. 93 s.

14. Kradın N.N. Kochevye obshestva (problemy formasıonnoı harakterıstıkı). Vladıvostok: Dalnaýka, 1992. 239 s.

15. Dobjanskıı V.N. Nabornye poıasa kochevnıkov Azıı. Novosıbırsk: Izd-vo NGÝ, 1990. 162 s.

16. Hýdákov Iý.S. Bogatyrskaıa ohota ý srednevekovyh túrkskıh nomadov // Rol nomadov v formırovanıı kúltýrnogo nasledıa Kazahstana. Naých. chtenıa památı N.E. Masano-va. Almaty: Rpp^, 2010. S. 173-180.

17. Grach A.D., Savınov D.G., Dlýjnevskaıa G.V. Enıseıskıe kyrgyzy v Sentralnoı Týve (Eılıg-Hem III kak ıstochnık po srednevekovoı ıstorıı Tývy). M.: Fýndamenta-Press, 1998. 83 s.

18. Savınov D.G. Temy «perehoda» ız mıra jıvyh v mır mertvyh v drevnetúrkskıh rýnıcheskıh tekstah // Jızn. Smert. Bessmertıe. Materıaly naýchn. konf. SPb.: GMIR, 1993. S. 6-9.

19. Shıshlo B.P. Sredneazıatskıı týl ı ego sıbırskıe parallelı // Domýsýlmanskıe verovanıa ı obrády v Sredneı Azıı. M.: Naýka, 1969.

20. Baıar D. Novye arheologıcheskıe raskopkı na památnıke Bılge-kagana // Arheologıa, etnografıa ı antropologıa Evrazıı. Novosıbırsk: Izd-vo IAE SO RAN, 2004. № 4. S. 73-83.

21. Sherbak A.M. Drevneýıgýrskaıa nadpıs na serebránoı charke ız mogılnıka «Nad polánoı» // KSIA. M., 1968. Vyp. 114. S. 31-33.

---