InfoHub Logo

Ómir sapasy – onyń quramdas bólikteriniń birligimen aıqyndalatyn júıeli uǵym: adamnyń ózi bıologıalyq jáne rýhanı bolmys retinde, onyń ómirlik áreketi jáne onyń ótetin jaǵdaılary. Biz ómir súrip jatqan úshinshi myńjyldyqtyń basynda áleýmettik-ekologıalyq sıpattaǵy jahandyq máseleler búkil adamzat úshin buryn-sońdy bolmaǵandaı shıelenise tústi. Búgingi tańda bizdi qorshaǵan keńistik pen adamnyń ishki ortasy myqtap bekitilgen jáne ózara baılanysty. Sońǵy medısınalyq-bıologıalyq zertteýler qorshaǵan ortanyń úzdiksiz lastanýy jańa aýrýlardyń paıda bolýyna, týa bitken aqaýlar sanynyń artýyna, ólim-jitimniń ósýine jáne týý kórsetkishiniń tómendeýine, belsendi belsendiliktiń kúrt tómendeýine ákeletinin kórsetti.  Adamnyń jáne bıosferanyń densaýlyǵy árqashan birtutas organızmniń saýlyǵy retinde qarastyrylýy kerek.

Qazirgi ýaqytta sońǵy urpaq adamdarynyń ómiri adamzatty qorshaǵan ortanyń barlyq obektileriniń: atmosferalyq aýanyń, jer ústi jáne jer asty sýlarynyń, topyraqtyń, flora men faýna ókilderiniń synı lastanýymen kórinetin jahandyq geobıoplanetarlyq patologıa dáýirinde ótýde. Tamaqtanýdyń negizgi kózderi bolyp tabylatyn, sondaı-aq aǵzanyń ishki ortasynyń lastaný qaýpi joǵary deńgeıde qazirgi bıologıa men medısına jetkilikti túrde eskermeıdi.

Densaýlyq – tabıǵattyń adamǵa bergen baǵa jetpes syıy ekeninbarlyǵymyz bilemiz. Onsyz ómir qalaı qyzyq, baqytty bolýy múmkin be? Densaýlyqty joǵaltý ońaı, biraq ony qalpyna keltirý óte qıyn ekenin umytyp, biz ózimiz bul syılyqty bosqa ysyrap etemiz. Eńbek jaǵdaılarynyń qanaǵattanarlyqsyz jaǵdaıy, zıandy óndiristik faktorlardyń jumysshylar aǵzasyna uzaq áser etýi jumysshylarda kásiptik patologıanyń qalyptasýynyń negizgi sebepteri bolyp tabylady.

Qazaqstanda júrek-qan tamyrlary aýrýlarynyń problemasy saqtalýda. Mamandardyń aıtýynsha, shırek ǵasyrda elimizde mundaı dert 10 esege artqan. Máselen, Respýblıkalyq kardıologıa jáne ishki aýrýlar ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń málimetteri boıynsha, eger 1989 jyly júrek-qan tamyrlary aýrýlarynyń dıagnostıkasy 100 myń adamǵa 127,5 jaǵdaıdy qurasa, 2008 jyly 100 myń adamǵa 1204,3 jaǵdaıdy quraǵan. Taǵy bir jaǵymsyz tendensıa bar. Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý problemalary ulttyq ortalyǵynyń málimetinshe, qan aınalymy júıesi aýrýlary jastar arasynda jıirek anyqtalýda. Onyń basty sebepteriniń biri – durys emes ómir salty.

Sonaý 2007 jyly Respýblıkada «Salaýatty ómir salty» baǵdarlamasy qabyldanǵan bolatyn. Temeki shegýdiń taralýyn 2010 jylǵa qaraı 19,3 paıyzǵa, 2013 jylǵa qaraı 17,8 %-ǵa jáne 2016 jylǵa qaraı 16,8 %-ǵa deıin tómendetý kútilýde, alkogóldi shekten tys tutyný deńgeıi tıisinshe 14,6, 13,4 jáne 12,5 %-ǵa deıin tómendeıdi. Medısınalyq baǵalaý boıynsha 2016 jylǵa qaraı ortasha ómir súrý uzaqtyǵyn 71,3 jasqa deıin ulǵaıtý baǵdarlamasy júzege asyrylýda. Óz kezeginde, 2010 jyly ázirlengen Qazaqstan Respýblıkasynyń densaýlyq saqtaý salasyn damytýdyń 2011-2015 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynda júrek aýrýynan bolatyn ólim-jitimdi qazirgi 100 myń adamǵa shaqqanda 416,4-ten 2015 jyly 353,9-ǵa deıin tómendetý kózdelgen.

Elbasymyz Nursultan Nazarbaev «Jańa onjyldyq – jańa ekonomıkalyq órleý – Qazaqstannyń jańa múmkindikteri» atty halyqqa Joldaýynda: «Aldaǵy onjyldyqtyń eń mańyzdy mindeti – Qazaqstannyń barlyq azamattarynyń ómir súrý sapasy men deńgeıin arttyrý, áleýmettik turaqtylyq pen qaýipsizdikti nyǵaıtý» dep atap ótken. Respýblıka óz azamattarynyń ómir súrý sapasynyń joǵary prınsıpterin jarıalap qana qoımaı, tabystarǵa qol jetkizýde.  Elbasynyń 2006 jylǵy 14 qarashadaǵy Jarlyǵymen bekitilgen Qazaqstan Respýblıkasynyń turaqty damýǵa kóshýiniń 2007-2024 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasynda atap kórsetilgendeı, damýdyń ekonomıkalyq, ekologıalyq, áleýmettik jáne saıası faktorlary biriktirilgen jáne Qazaqstan halqynyń ómir súrý sapasyn arttyrýǵa baǵyttalǵan birtutas proses retinde qarastyrylady.

Ómir sapasyna iz qaldyrǵan Qazaqstannyń basty máselesi – ekologıa. Eldegi árbir besinshi otbasynyń bedeýligi, al júkti áıelderdiń 50 paıyzdan astamynda qandaı da bir asqynýlardyń bolýy qolaıly emes jaǵdaıdyń kórsetkishiniń bir bóligi bolyp tabylady. 20 ǵasyrda Qazaqstan óz aýmaǵynda qýatty «ekologıalyq apattarǵa» tap boldy. Bul Semeı polıgonyndaǵy ıadrolyq synaqtar men Araldyń qurǵaýynyń saldary. Qazaqstan olardy óz betimen sheshýge qaýqarsyz, olar planetalyq qubylysqa aınalyp úlgerdi, sondyqtan basqa memlekettermen yntymaqtasý ǵana qaldy. Biraq jaǵdaı osyndaı, prosester qaıtymsyz sıpatqa ıe boldy. Aral teńizi men onyń bıoalýantúrliligin bastapqy qalpyna qaıtarý múmkin emes. Osyǵan baılanysty ekologıalyq apat aımaqtaryndaǵy halyqty saýyqtyrýǵa, olarǵa qosymsha qarjylyq jáne medısınalyq kómek kórsetýge basty nazar aýdarý qajet.

Ómir súrý sapasyna áser etetin osyǵan baılanysty másele – sarapshylardyń pikirinshe, 21 ǵasyrdyń basty resýrsy bolýǵa ýáde beretin sý. Mamandar respýblıkamyzdyń aýyz sýǵa degen qajettiligin ózi qamtamasyz ete alady dep sendiredi. Biraq másele onyń sapasynda. «Qazaqstannyń ekologıasy» 2010-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynda atap kórsetilgendeı: «El turǵyndarynyń sapaly  sýǵa qol jetkizý máselesi ótkir kúıinde qalyp otyr, bul rette Qazaqstan Respýblıkasy turǵyndarynyń 20 %-na deıin sýdy tutynady. Bul normatıvtik sapa standarttaryna sáıkes kelmeıdi».

Bul rette «ekologıalyq qaýip – densaýlyq – ómir sapasy» máselesi sheshilmeıtin máselege jatqyzylǵanyn aıta ketken jón. Bul kelesi negizgi sebepterge negizdelgen:

• Ómir súrý deńgeıin jaqsartý (ómir sapasy) jańa táýekelderdi týdyrady. Bolashaqta adamǵa radıasıalyq (hımıalyq, aqparattyq jáne t.b.) qaýipten áldeqaıda mańyzdy ǵylymı-tehnıkalyq progrestiń faktorlary áser etýi múmkin.
• «Ómir sapasy – densaýlyq – táýekel» máselesine fılosofıalyq kózqaras ony odan da keńirek qarastyrýǵa múmkindik beredi. Tabıǵat – adam – órkenıet: qaıshylyqtar jáne (nemese) kelisim? Tabıǵat adamǵa shynymen kerek pe, adamǵa órkenıet kerek pe? Jańa tehnologıalardy jasaý arqyly (ıaǵnı órkenıet satysymen joǵary kóterilý) adam tabıǵı resýrstardy sarqyp, qorshaǵan ortany nasharlatady, ózine ýaqytsha ál-aýqat jasaıdy, ómir súrý sapasyn jaqsartady. Óz ómirin jaqsartýdy oılaǵan adam tabıǵat qory men energetıkalyq resýrstardyń sheksiz emes ekenin bilýi kerek. Bul adam men tabıǵat, tabıǵat pen órkenıet arasyndaǵy negizgi qaıshylyqtardyń biri. Tabıǵatpen (ekologıalyq ortamen) úılesimdilikke tek qana aqylǵa qonymdy qajettiliktermen qol jetkizýge bolady.

Avtor: Kamıla Tastanbek

---