InfoHub Logo

Bıǵanshanyń ólimi — Jumataı, Sydyq, Baıbosyn úsheýine aıryqsha batty. Jumataı Bıǵansha marqumnyń kúıeýi, Baıbosyn ishinen shyqqan balasy, Sydyq — qaıyninileriniń ishindegi eń jan súıeri.

Bul úsheýiniń qaıǵysy úsh túrli boldy: Jumataı qatynsyz qalǵanyna, tósekte jalǵyz jatatyndyǵyna kúıindi; Baıbosyn meıirimdi anasynyń qushaǵynan aırylǵandyǵyna óksidi; Sydyq shyn syrlasynan, janynan artyq kóretin adamynan aırylǵanyna qaıǵyrdy.

Bıǵansha marqum mezgilsiz ólip ketti: jasy jıyrmanyń úsheýinde edi. Eki beti almadaı, kózi móp-móldir qara, tal shybyqtaı buralǵan tańdaýly sulýdyń ezi edi. Bıǵansha Jumataıǵa on tórt jasynda kúıeýge shyqty. Jıyrmaǵa kelgenshe boı túzeý, qatarǵa kirip adam bolý degendi eskergen joq. Eskermegen sebebi — bireýge áıel bolyp tıgen soń bar mindeti sonyń qoınynda jatý, sonyń tilegin buljytpaı oryndaý ǵana dep bildi. Jumataıdyń minezi de osyǵan eriksiz ákelip salǵandaı edi. Jumataı ómirine kisimen ashylyp sóılesken adam emes, qabaǵy jabylyp, ıyǵy salbyrap, súzekten turǵan adamsha qatyp-semip tunjyraıdy da otyrady: qaıǵyǵa kezdesse qulap qaıǵyrýdy bilmeıdi, qýanyshqa kezdesse tasyp qýanýdy bilmeıdi, ashýy kelse shoshqa qusap qors-qors etedi. Naqa bir jadyrap ketkendeı bolsa, aýzyn yrjıtyp kúlgen bolady. Biraq munysy da naǵyz kúlki emes, bolǵanmen de deni durys adamnyń kúlkisinen áldeqaıda bólek turady...

Basqaǵa qalaı kórinetinin kim bilsin, Bıǵanshaǵa Jumataı tap osylaı bolyp kórindi. Bıǵansha Jumataımen birinshi qosylǵan kúnnen bastap osy mineziniń bárin sezgendeı bolyp, budan ózgeshe minez shyǵady dep oılaǵan joq. Ekeýi toǵyz jyl birge ómir etkizdi. Osy toǵyz jyldyń ishinde Jumataı Bıǵanshanyń joǵarǵy oıyn túgelinen jaryqqa shyǵardy da otyrdy. Birdeme kerek bolsa:

— Áı, qatyn, — deıdi.

Daýsy kúrr... ete qalady.

Ashýlansa:

— Ákeńniń aýzyn... Túbińdi!.. — dep jeti atadan qozǵaıdy.

Tún bolsa, sham sóndirip jatsa túlki soǵyp jatqannan jaman ekireńdep bolady. Jumataı ekireńdese Bıǵanshanyń denesi sýyq sý quıǵannan jaman múzdap, qaltyrap ketedi. Betke tıgen demi ıttiń deminen de jıirkenishti: «Ári... qoı» dep aıtatyn dármen qaıda, Bıǵansha demin ishine tartyp, býlyǵyp zorǵa degende:

— Baıǵus ekensiń... ne boldy? Tym bolmasa úıdiń ishi uıyqtasyn da?.. — deıdi.

... Bıǵansha ezilip, mújilip, ezin adam qatarynan shyqqanǵa sanap júrgende, osy Sydyq kezdesti. Sydyq kezdeskende alystan at aryltyp izdep kelgen joq, aýyl úıdiń arasynan kezdesti.

Kezdesýleri de qyzyq: neden bastalǵanyn, qalaı bolǵanyn ózderi de bilmeıdi, ekeýi ázildese ketse, júzderi jaıran qaǵyp, sózderi jabysa ketedi, sóıtip júrip Bıǵansha Sydyqty oıynan tastamaıtyn bolady.

Orta boıly qara bujyr jigit. Oń jaq betinde tyrtyq daǵy bar. Kózi qysyqtaý. Murny qolaǵash gaı úlken de emes, tańqıǵan qysqa da emes, ortasha. Jebeli kelgen murty bar, ázilqoı, sózsheń. Dombyra tartyp, azdap óleń de aıtyp jiberedi. Toı-tomalaqta kúreske shyǵyp, ezi qatar jigitterdi jyǵyp, báıge de alyp júr. Aýyldaǵy birqatar jas jigitterdiń ishindegi kórnektisi osy deýge bolady. Biraq Sydyqtyń áıeli teń bolyp kezdespegen qaraqojyr, atjaqty, eńgezerdeı — erkek pishindi adam. Jas adamnyń áıeli ekem dep ımený joq, sampyldap sóılep úıden úıge júgirip, ósek tasıdy. Sydyqtyń qatyny týraly sóz qylǵanda jurt: «Bir úıge qydyryp barǵanda, qatyny ústine kelse Sydyq uıalyp shyǵyp ketedi eken...»dep ósekteıdi.

Shyn jaqyndyq osydan bylaı bastaldy. Bıǵanshanyń ómirinde bul bir jaryqtan boldy. Bıǵansha qaıta jasap, jastyq dáýirin etkizýge endi kirisken sıaqty boldy. Kún saıyn qulpyryp, ajarlanyp, boıy-basyn túzep, adam bolyp qýnap ketti...

Abysyn-ajynnyń ósegi ulǵaıǵannan ulǵaıyp, shet jaǵasy Jumataıdyń qulaǵyna shalyndy. «Jumataı estise ıa uryp, óltirip tastar, ıa aıyryp jiberer», — dep oılaıtyn edi Bıǵansha, biraq Jumataı muny istemedi.

— It, sen nege oınas qylasyń? — dep túnerip kelip, qamshymen tartyp-tartyp jiberdi, Bıǵansha daýsyn shyǵaryp jylamady, urma dep jalynbady da...

Keshke sham sóndirilip jatqan soń, Jumataı burynǵysyn bastady. Aımalap súıip ózine qaraı tartty. Bıǵansha ishinen tynyp ernin tisteýmen boldy: «Myna shirkin malmen bir tárizdi eken ǵoı... bile-kóre munysy nesi?..» dep oılady.

***

...Bıǵansha, Jumataı, Sydyqtyń arasyndaǵy bir-birine baılanys, jaqyndyq túri, mine, osy edi.

Osy kúımen júrgen Bıǵansha marqum boldy. Jumataı qatynsyz qaldy. Sydyqtyn súıisken júrekten aıryldy. Jumataıǵa qaraǵanda Sydyqta qaıǵy denirek. Biraq Jumataı olaı dep oılaǵan joq: «Sydyqtyń jubanysh qylatyn qatyny bar, meniń sorym qaınady-aý» dep oılady. Jubanysh qylatyn qatyn bolsa Bıǵanshany oılamaıtyndyǵy, onyń ólimine qaıǵyrmaıtyndyǵy anyq edi.

...Jumataı qatyn alýdyń jabdyǵyna kiristi. Ótken-ketkennen surastyra bastady. «Pálen jerde boıjetken qyz bar eken», — degen habardy aıtqan adam Jumataıdyń bes bıesiniń qymyzyn toıǵansha ishetin boldy. Qyz qandaı, sulý ma, aqyldy ma? Álde aqsaq, taz, soqyr, májnún be?.. Jumataı ol jaǵyn qazbalamaıdy, «boıjetken» dese soǵan qanaǵat qylady.

Boıjetken qyzdardyń birnesheýin aıttyra bardy, biriniń de seti kelmedi. Qyz ákesiniń beretin jaýaby qysqa:

— Erik qyzdyń ezinde, zorlap bere almaımyz.

Búl sózdi estise Jumataıdyń jyny keledi. Qors etip teris aınalyp ketedi. Atyna minip eline syzady. Zamandastary surasa:

— Reti kelmedi, erik qyzdyń ózinde eken, ákesi bılep bere almady, — dep kúńk etedi.

— Erki qyzdyń basynda bolsa, tipti jaqsy emes pe? Ózimen sóılesip, úılesip, malsyz ákete qoıý kerek qoı!.. — dep zamandastary keýleıdi.

Jumataı jaqtyrmaı ondaıǵa ala kózimen qaraıdy. Qyzben úılesý degen ne? Ákesi berse, mal berip aıttyrsa, nekesin qıdyryp tósegine ákelip jatqyzsa «úılesken» degen sol emes pe?

Osydan basqa «úılesýińdi» Jumataı bilgen emes. Jumataı bolyp jaralǵaly qazir jasy otyzdyń altaýyna kelip otyr. Osy jasynyń ishinde úılesý degendi bildi me eken?! Úılesý bylaı tursyn, qyzǵa qarap bir aýyz sóz aıtyp kórdi me eken?!. s

Jumataı úsh aı qatynsyz júrdi. Qatynsyzdyqtyń zary etti. s Bir kúni salbyrap Sydyqtyń qasyna bardy:

— Jaı júrmisiń, Jumataı?

— Jaı emes qoı... Ne qylmaqshy em... netip... — dep birsypyraǵa sheıin oıyn ashyp aıta almaı turdy.

Sydyq túsine qaldy.

— Qatyn kerek-aý, sirá, — dep kúlip edi.

— Meniń jaıymdy sen bilesin ǵoı, — dep Jumataı kúlgen tárizdenip yrjıyp qoıdy.

Sydyq jymyńdaı túsip, áldenege kóterile sóıledi:

— Ras, saǵan qatyn kerek. Men de bilmeı júrgen joq emes edim. Biraq óziń damylsyz izdep júrgen sol bir retin keltirer dep úndemep edim... Meniń bir baldyzym bar, áıda, soǵan baraıyq!

— Boıjetken be?

— Boıjetken...

***

 Jezdem keldi, dep taldyrmash qara tory qyz úıden júgirip qarsy shyqty. Sydyqtyń ıyǵyna asylyp úıge kirgizbeı áýreledi. Qyzdyń áke-sheshesi de ańqyldap máz bolyp qaldy.

— Ráshjan, sháıińdi qoı.

— Ráshjan, etińdi as! — dep qara kempir ústi-ústine buıryqty berip jatyr.

Rásh kúlip júrip bárin de istedi. Jumys arasynda jezdelep Sydyqtyń qasyna kelip, tizesine asyla otyrdy.

— Saǵan ońasha aıtaıyn degen bir sózim bar edi.

— O ne, jezde, osy jerde aıtshy.

— Jaıyraq aıtarmyn...

Rásh kúlimsirep otyrdy da, júgirip jumysyna ketti. Sydyq Jumataıǵa qarap:

— Ońdy bala, isker. Aqyldy. Muny alsań qatynǵa jarısyń... — dedi.

— Beri kel,Jumataı, — dep Sydyq Jumataıdy qoranyń aldyna alyp bardy, — áne, kórdiń be, sıyrlaryn baılap jatyr... Men aıttym: «Saǵan kúıeý ertip keldim, sóıles, soǵan tı» dedim. Baryp sóıles, ıkemge keler. Bir ıkemdelse ar jaǵyn óziń netesiń ǵoı... — dep, Sydyq sybyrlap aıtty da, Jumataıdy ishke kirgizip qaqpany japty.

Abajadaı keń qora. Qarańǵy, juldyzdaı jarqyrap ár jerden qoranyń tesigi kórinedi. Múıizderi sartyldap sıyrlardyń súziskeni estiledi. Jumataı esiktiń aldynda áli tur. Ne isteý kerek?

Qyz jylysyp esikke jaqyndady. Jumataıǵa tónip kelip kishkene turdy da:

— Bu kim? — dedi.

— Men.

— Ne ǵyp tursyz?

— Jaı.

Taǵy turdy ekeýi qarama-qarsy. Qaqpadan sáýle kirip tur. Ekeýiniń de bet ajarlary anyq kórinedi. Jaıylyp bitken shyrpydaı bet-aýzy jún-jún bolyp óńireıip Jumataı tur. Qara tory kózi kúlimdep, taldap órgen shashyn arqasyna bos salyp, Jumataıdyń balasyndaı bolyp Rásh tur.

... Qoradan shyǵýyn andyp tur eken, Sydyq jetip kelip:

— Nemene, sóılestiń be? — dedi.

— Sóılesken degen ne, ákesine jolyǵyp, qansha mal alatynyn bilseıshi, — dep Jumataı kúńk etti.

— Baıǵus-aý, aldymen qyzdy úıriltý kerek qoı, qyz kónbese ákesi bermeıdi ǵoı.

— Qyz kónbeıdi degen ne?.. Alatyn malyna kelisip, qaıtseń de búgil sol qyzdy qoınyma sal, — dep, Jumataı ómirinde birinshi ret júzin jylytyp, jymyń etti.

Erteńine Jumataı men Sydyq bólinip, aýlyna eki basqa qaıtty.

1925.

---