El ordasy – Astana. Birikken sózder
Batys Qazaqstan oblysy, Zelenov aýdany,
Novenkıı orta jalpy bilim beretin mektebi KMM
orys synyptaryna qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi
Kýbekova Anar Nagımollıevna
Qazaq tili 6 klass.
Orys synyptaryna qazaq tili páni
Taqyryby: El ordasy – Astana. Birikken sózder.
Maqsaty: Elordamyz - Astana týraly jan - jaqty bilimderin keńeıtý, alǵan bilimderin tapsyrmalar arqyly bekitý. Suraqtarǵa jaýap berý, oıdy júıelep aıtý daǵdylaryn qalyptastyrý. Mátindi mánerlep oqýǵa mashyqtandyrý.
Sózdik qoryn baıytý, óz oılaryn erkin jetkize bilýge daǵdylandyrý, oqýshylardyń tapqyrlyq, izdenimpazdyq qasıetterin qalyptastyrý.
Óz Otanyn súıýge tárbıeleý
Kútiletin nátıje Jeke, toptyq jumys túrlerin oryndaıdy.
Beınefılm materıalyn tyńdaıdy, taqyryby men ıdeıasyn túsinedi, suraqtarǵa jaýap beredi.
Ózindik oı qorytady
Kerekti jabdyqtar ınteraktıvti taqta, markerler, baǵalaý paraǵy, prezentasıa, stıkerler, posterler
Kirispe
1. Uıymdastyrý bólimi: 2 mınýt
Psıhologıalyq ahýal týdyrý
- Sálemetsińder me, balalar!
Men sendermen júzdeskenime qýanyshtymyn.
Balalar, biz búgingi sabaǵymyzdy da ádettegideı trenıńten bastaımyz. Ol úshin ortaǵa shyǵyp sheńber bolyp turaıyq.
Jarqyrap kún de ashyldy,
Aınala nur shashyldy.
Qaıyrly kún! Biz kóńildi balamyz
Qaıyrly kún! Sálemdesip alamyz
Maqsatymyz - bilim alý,
Mindetimiz eńbektený
Eńbektený arqyly
«5» qoldy jetkizý
Kóńil - kúıleriń qalaı?
Jaraısyńdar, endi ornymyzǵa jaıǵasaıyq.
Úı tapsyrmasyn tekserý 5mınýt
Endi, balalar, suraqtarǵa jaýap bereıik.
1 Úı tapsyrmasy úlestirmeli stıkerler arqyly túrinde tekseriledi. Biraq bul tapsyrmada suraqtar berilgen.
Tasymal degenimiz ne?
Býyn neshege bólinedi?
Ashyq býyn degenimiz ne?
Tuıyq býyn degenimiz ne?
Biteý býyn degenimiz ne?
Daýyssyz dybystar neshege bólinedi? Qandaı?
Óte jaqsy, suraqqa durys jaýap berdińder.
Jaraısyńdar, balalar, úı tapsyrmasyn jaqsy meńgergensińder.
Endi ári qaraı búgingi jańa taqyrybymyz boıynsha tapsyrmalardy topqa bólinip oryndaımyz. Ol úshin myna jerdegi sýretterden ózderińe unaǵanyn qalap alyńdar.
Kim qandaı sýretti aldy, sol boıynsha 2 topqa bólinemiz. «Báıterek», «Han shatyry». «Báıterek» tobynyń basshysy - Anna, al «Han shatyry» tobynyń basshysy - Lılıa bolady. Top basshylary ár tapsyrma saıyn top múshelerin baǵalap otyrýy kerek.
Tusaýkeser:
Qyzyǵýshylyqty oıatý. 3 mınýt
Al, balalar, qazir myna beıneklıpke nazar aýdaraıyq. (Altynaı Jorabaevanyń «Astana» ánimen Astana qalasynyń kórikti jerleriniń prezentasıasy)
Mıǵa shabýyl.
1 Kim aıtady beıneklıp qaı qala týraly?
2 Endeshe búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby sonda qandaı bolady?
3 Durys aıtasyńdar, bizdiń búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby «El ordasy – Astana jáne birikken sózder». (Kúnniń jadyn, taqyrypty dápterlerine jazdyrtý)
4 Balalar, bizder beıneklıp arqyly saıahat jasadyq, al Astana qalasyna kim baryp kórdi? (oqýshylar áńgimelep beredi)
Astana qalasyn óz kózimen kórip, tamashalap qaıtqan qandaı keremet! Qalǵandarymyzǵa da aldaǵy ýaqytta Astana qalasyna barar sátti kún bolar dep oılaımyn.
Balalar, búgingi sabaǵymyzdyń maqsaty: Saryarqa jerindegi Esil ózeni boıyndaǵy bas qala Astanamyz týraly bilimimizdi tolyqtyrý, sózdik qorymyzdy molaıtý jáne birikken sózdi tapsyrmalar arqyly pysyqtaý. Toptyq jumystar oryndaý arqyly bir - birimizge degen dostyǵymyzdy nyǵaıtý.
Balalar, tapsyrmalardy oryndamas buryn men Astana týraly qysqasha tanystyryp óteıin.
«Astana» - parsy sózi. Kóne parsylar qalaǵa kirer bas qaqpany aıtqan. Ol «kıeli oryn» degen maǵynany bildiredi. Ol sóz qazaqsha eldiń bas qalasy degendi bildiredi.
Memleketimizdiń astanasy – Astana qalasy. 1998 jylǵa deıin astanamyz álemdegi eń sulý qalalardyń biri Almaty bolyp keldi. Astanany aýystyrý kóptegen ekonomıkalyq, saıası, demografıalyq, geografıalyq t. b. jaǵdaılarǵa baılanysty týyndady. Birinshiden, burynǵy Aqmola, qazirgi Astana qalasy respýblıkanyń ortańǵy aımaǵynda ornalasqan. Ekinshiden, qalany keńeıtip, jańa qurylystar salý bul ólkeniń ekonomıkasyn kóterýge úlken kómek beredi.
Úshinshiden, Astananyń ornalasqan jeri memlekettiń, ulttyń qaýipsizdigin nyǵaıtýǵa yqpal etedi.
1998 jyly Astananyń tusaýy kesildi. Astana kún saıyn kórkeıip, záýlim ǵımarattar jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqsha kóbeıýde. Astana qalasynda Mádenıet saraıy, Kongres hol, L. M. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıalyq ýnıversıteti, Úkimet jáne Parlament, Elbasy Rezıdensıasy t. b. bar.
Astana – bolashaqtyń qalasy, jas, eń ásem qala.
Eki, ıa odan da kóp túbirden birigip, tutas bir uǵymdy bildiretin kúrdeli sózder birikken sózder dep atalady. Mysaly, belbeý, baspasóz, ashýdas, ónerkásip, toqsan degen sózder eki sózden quralyp (bel jáne baý, baspa jáne sóz, ashý nemese ashshy jáne tas (keıindi yqpal zańy boıynsha t dybysy d - ǵa aınalyp, tas sózi das bolǵan) bir uǵymnyń ǵana ataýy bolyp tur.
Qazaq tilinde birikken sóz eki túrli bolady. Birinde quramyna engen túbirlerdiń tulǵalary saqtalyp otyrady. Mysaly: túıequs (túıe+qus), buzaýbas (buzaý+bas), basmaqala (bas+maqala), t.b. Ekinshisinde quramyna engen túbirlerdiń tulǵalary saqtalmaı, keıbir dybystyń ózgeristerge ushyraıdy. Mysaly: bıyl (bul jáne jyl: birinshi sózdegi l dybysy túsip qalǵan ekinshi sezdiń basyndaǵy j dybysy ı - ǵa aınalǵan), jazdygúni (jazdyń jáne kúni: birinshi sózdegi sońǵy ń dybysy túsip qalǵan, ekinshi sózdiń basyndaǵy k dybysy ilgerindi yqpal zańy boıynsha g - ge aınalǵan), túregeldi (turajóneldi: birinshi sózdegi daýysty dybystar ekinshi sezdiń áserinen jińishkerip ú ú - ge, a e - ge aınalǵan, ekinshi sózdiń basyndaǵy k dybysy g - ge aınalǵan). Bular ǵylym tilinde kirikken sózder dep atalady.
Birikken sózderge kóbine mynadaı ataýlar jatady:
1) ań, qus, jándik, ósimdik ataýlary: qosaıaq, tas - baqa, egeýquıryq, jolbarys, kókqutan, tekesaqal, ala - bota, aqqý, ıtmuryn, sańyraýqulaq, báıterek, báısheshek, t. b.;
2) geografıalyq ataýlar (jer, sý, planeta attary): Jetiqaraqshy, Temirqazyq, Aqbozat, Kókbozat, Sarysý, Qyzylorda, Áýlıeata, Alakól, t. b.;
3) kisi attary: Orynbasar, Seıilbek, Muhametjan, Erasyl, Amanjol, Esenáli,
Beısenbaı, t. b.;
4) dene músheleri (anatomıalyq ataýlar): asqazan, toqishek, ultabar, moıynomyrtqa, segizkóz, tazqaryn, t. b.;
5) aýrý ataýlary: alaókpe, kókjótel, qarasan, t. b.;
oıyn ataýlary: altybaqan, aqsúıek, baltamtap, doptaıaq, orynsatpaq, t. b.;
án, kúı, óleń attary: Saryjaılaý, Saryarqa, Qarotorǵaı, Kisenashqan, t. b.;
6) qoǵamdyq ómirge, kúndelikti turmysqa baılanysty ár túrli ataýlar: baspasóz, qolbasshy, kásiporyn, shekara, eńbekkún, otaǵasy, aqsaqal
7) mezgilge baılanysty
ataýlar: bıyl, búgin, qystygúni, jazǵyturym, kúzdigúni, t. b.;
8) belgisizdik, bolymsyzdyq mándegi ataýlar: eshkim, eshteńe qaısybireý, áldekim, árqaısysy, eshqashan, keıbir, árbireý, áldeqashan, t. b.
Novenkıı orta jalpy bilim beretin mektebi KMM
orys synyptaryna qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi
Kýbekova Anar Nagımollıevna
Qazaq tili 6 klass.
Orys synyptaryna qazaq tili páni
Taqyryby: El ordasy – Astana. Birikken sózder.
Maqsaty: Elordamyz - Astana týraly jan - jaqty bilimderin keńeıtý, alǵan bilimderin tapsyrmalar arqyly bekitý. Suraqtarǵa jaýap berý, oıdy júıelep aıtý daǵdylaryn qalyptastyrý. Mátindi mánerlep oqýǵa mashyqtandyrý.
Sózdik qoryn baıytý, óz oılaryn erkin jetkize bilýge daǵdylandyrý, oqýshylardyń tapqyrlyq, izdenimpazdyq qasıetterin qalyptastyrý.
Óz Otanyn súıýge tárbıeleý
Kútiletin nátıje Jeke, toptyq jumys túrlerin oryndaıdy.
Beınefılm materıalyn tyńdaıdy, taqyryby men ıdeıasyn túsinedi, suraqtarǵa jaýap beredi.
Ózindik oı qorytady
Kerekti jabdyqtar ınteraktıvti taqta, markerler, baǵalaý paraǵy, prezentasıa, stıkerler, posterler
Kirispe
1. Uıymdastyrý bólimi: 2 mınýt
Psıhologıalyq ahýal týdyrý
- Sálemetsińder me, balalar!
Men sendermen júzdeskenime qýanyshtymyn.
Balalar, biz búgingi sabaǵymyzdy da ádettegideı trenıńten bastaımyz. Ol úshin ortaǵa shyǵyp sheńber bolyp turaıyq.
Jarqyrap kún de ashyldy,
Aınala nur shashyldy.
Qaıyrly kún! Biz kóńildi balamyz
Qaıyrly kún! Sálemdesip alamyz
Maqsatymyz - bilim alý,
Mindetimiz eńbektený
Eńbektený arqyly
«5» qoldy jetkizý
Kóńil - kúıleriń qalaı?
Jaraısyńdar, endi ornymyzǵa jaıǵasaıyq.
Úı tapsyrmasyn tekserý 5mınýt
Endi, balalar, suraqtarǵa jaýap bereıik.
1 Úı tapsyrmasy úlestirmeli stıkerler arqyly túrinde tekseriledi. Biraq bul tapsyrmada suraqtar berilgen.
Tasymal degenimiz ne?
Býyn neshege bólinedi?
Ashyq býyn degenimiz ne?
Tuıyq býyn degenimiz ne?
Biteý býyn degenimiz ne?
Daýyssyz dybystar neshege bólinedi? Qandaı?
Óte jaqsy, suraqqa durys jaýap berdińder.
Jaraısyńdar, balalar, úı tapsyrmasyn jaqsy meńgergensińder.
Endi ári qaraı búgingi jańa taqyrybymyz boıynsha tapsyrmalardy topqa bólinip oryndaımyz. Ol úshin myna jerdegi sýretterden ózderińe unaǵanyn qalap alyńdar.
Kim qandaı sýretti aldy, sol boıynsha 2 topqa bólinemiz. «Báıterek», «Han shatyry». «Báıterek» tobynyń basshysy - Anna, al «Han shatyry» tobynyń basshysy - Lılıa bolady. Top basshylary ár tapsyrma saıyn top múshelerin baǵalap otyrýy kerek.
Tusaýkeser:
Qyzyǵýshylyqty oıatý. 3 mınýt
Al, balalar, qazir myna beıneklıpke nazar aýdaraıyq. (Altynaı Jorabaevanyń «Astana» ánimen Astana qalasynyń kórikti jerleriniń prezentasıasy)
Mıǵa shabýyl.
1 Kim aıtady beıneklıp qaı qala týraly?
2 Endeshe búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby sonda qandaı bolady?
3 Durys aıtasyńdar, bizdiń búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby «El ordasy – Astana jáne birikken sózder». (Kúnniń jadyn, taqyrypty dápterlerine jazdyrtý)
4 Balalar, bizder beıneklıp arqyly saıahat jasadyq, al Astana qalasyna kim baryp kórdi? (oqýshylar áńgimelep beredi)
Astana qalasyn óz kózimen kórip, tamashalap qaıtqan qandaı keremet! Qalǵandarymyzǵa da aldaǵy ýaqytta Astana qalasyna barar sátti kún bolar dep oılaımyn.
Balalar, búgingi sabaǵymyzdyń maqsaty: Saryarqa jerindegi Esil ózeni boıyndaǵy bas qala Astanamyz týraly bilimimizdi tolyqtyrý, sózdik qorymyzdy molaıtý jáne birikken sózdi tapsyrmalar arqyly pysyqtaý. Toptyq jumystar oryndaý arqyly bir - birimizge degen dostyǵymyzdy nyǵaıtý.
Balalar, tapsyrmalardy oryndamas buryn men Astana týraly qysqasha tanystyryp óteıin.
«Astana» - parsy sózi. Kóne parsylar qalaǵa kirer bas qaqpany aıtqan. Ol «kıeli oryn» degen maǵynany bildiredi. Ol sóz qazaqsha eldiń bas qalasy degendi bildiredi.
Memleketimizdiń astanasy – Astana qalasy. 1998 jylǵa deıin astanamyz álemdegi eń sulý qalalardyń biri Almaty bolyp keldi. Astanany aýystyrý kóptegen ekonomıkalyq, saıası, demografıalyq, geografıalyq t. b. jaǵdaılarǵa baılanysty týyndady. Birinshiden, burynǵy Aqmola, qazirgi Astana qalasy respýblıkanyń ortańǵy aımaǵynda ornalasqan. Ekinshiden, qalany keńeıtip, jańa qurylystar salý bul ólkeniń ekonomıkasyn kóterýge úlken kómek beredi.
Úshinshiden, Astananyń ornalasqan jeri memlekettiń, ulttyń qaýipsizdigin nyǵaıtýǵa yqpal etedi.
1998 jyly Astananyń tusaýy kesildi. Astana kún saıyn kórkeıip, záýlim ǵımarattar jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqsha kóbeıýde. Astana qalasynda Mádenıet saraıy, Kongres hol, L. M. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıalyq ýnıversıteti, Úkimet jáne Parlament, Elbasy Rezıdensıasy t. b. bar.
Astana – bolashaqtyń qalasy, jas, eń ásem qala.
Eki, ıa odan da kóp túbirden birigip, tutas bir uǵymdy bildiretin kúrdeli sózder birikken sózder dep atalady. Mysaly, belbeý, baspasóz, ashýdas, ónerkásip, toqsan degen sózder eki sózden quralyp (bel jáne baý, baspa jáne sóz, ashý nemese ashshy jáne tas (keıindi yqpal zańy boıynsha t dybysy d - ǵa aınalyp, tas sózi das bolǵan) bir uǵymnyń ǵana ataýy bolyp tur.
Qazaq tilinde birikken sóz eki túrli bolady. Birinde quramyna engen túbirlerdiń tulǵalary saqtalyp otyrady. Mysaly: túıequs (túıe+qus), buzaýbas (buzaý+bas), basmaqala (bas+maqala), t.b. Ekinshisinde quramyna engen túbirlerdiń tulǵalary saqtalmaı, keıbir dybystyń ózgeristerge ushyraıdy. Mysaly: bıyl (bul jáne jyl: birinshi sózdegi l dybysy túsip qalǵan ekinshi sezdiń basyndaǵy j dybysy ı - ǵa aınalǵan), jazdygúni (jazdyń jáne kúni: birinshi sózdegi sońǵy ń dybysy túsip qalǵan, ekinshi sózdiń basyndaǵy k dybysy ilgerindi yqpal zańy boıynsha g - ge aınalǵan), túregeldi (turajóneldi: birinshi sózdegi daýysty dybystar ekinshi sezdiń áserinen jińishkerip ú ú - ge, a e - ge aınalǵan, ekinshi sózdiń basyndaǵy k dybysy g - ge aınalǵan). Bular ǵylym tilinde kirikken sózder dep atalady.
Birikken sózderge kóbine mynadaı ataýlar jatady:
1) ań, qus, jándik, ósimdik ataýlary: qosaıaq, tas - baqa, egeýquıryq, jolbarys, kókqutan, tekesaqal, ala - bota, aqqý, ıtmuryn, sańyraýqulaq, báıterek, báısheshek, t. b.;
2) geografıalyq ataýlar (jer, sý, planeta attary): Jetiqaraqshy, Temirqazyq, Aqbozat, Kókbozat, Sarysý, Qyzylorda, Áýlıeata, Alakól, t. b.;
3) kisi attary: Orynbasar, Seıilbek, Muhametjan, Erasyl, Amanjol, Esenáli,
Beısenbaı, t. b.;
4) dene músheleri (anatomıalyq ataýlar): asqazan, toqishek, ultabar, moıynomyrtqa, segizkóz, tazqaryn, t. b.;
5) aýrý ataýlary: alaókpe, kókjótel, qarasan, t. b.;
oıyn ataýlary: altybaqan, aqsúıek, baltamtap, doptaıaq, orynsatpaq, t. b.;
án, kúı, óleń attary: Saryjaılaý, Saryarqa, Qarotorǵaı, Kisenashqan, t. b.;
6) qoǵamdyq ómirge, kúndelikti turmysqa baılanysty ár túrli ataýlar: baspasóz, qolbasshy, kásiporyn, shekara, eńbekkún, otaǵasy, aqsaqal
7) mezgilge baılanysty
ataýlar: bıyl, búgin, qystygúni, jazǵyturym, kúzdigúni, t. b.;
8) belgisizdik, bolymsyzdyq mándegi ataýlar: eshkim, eshteńe qaısybireý, áldekim, árqaısysy, eshqashan, keıbir, árbireý, áldeqashan, t. b.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
JOBB Shıpov orta mektebiniń tarıh pániniń muǵalimi
